Су саласына соны серпін керек

Инфрақұрылымды және ирригацияны жаңғырту

Елімізде ауыл шаруашылығы жер­ле­рін тұрақты суаруды қамтамасыз ете­тін су қой­маларын, бөгеттер мен ка­нал­дарды қос­қанда, 13 мыңнан астам гидротехникалық құрылыстар бар. Биыл еліміздің оңтүстік аймақтарындағы суармалы жерлерге 10,9 км³ су жіберілді, ол суармалы егістікке арнал­­ған су қабылдаудың жалпы көлемінің 97%-ын құрайды. Талас және Шу өзендерінің көрсеткіштері айтар­лықтай жақсарды, бұл сумен жаб­дық­тау және суару бағытында іске асырылып жатқан іс-шаралардың тиімділігін көрсетеді. Биыл Шардара су қоймасына 4,8 млрд м³ су келді, яғни, 2023 жылмен салыс­­тырғанда 2 есе көп.

Су қоймаларын және ирригациялық жүйе­лерді жаңғырту бағдарламасы шең­бе­рінде 20 жаңа су қоймасын салу, сондай-ақ 14 мың шақырымнан астам ирригациялық каналдарды қосқанда, жұ­мыс істеп тұрған 15 су қоймасын реконструкциялау жоспарланған. Суару арналарын жаңарту тасымалдау кезінде судың жоғалуын 50%-дан 25%-ға дейін азайтуға көмектеседі. Бұл ауыл шаруашылығының қажеттілігіне қосымша су көлемін қам­тамасыз етеді.

Биыл 93 гидротехникалық құрылысқа зерттеу жүргізілді, жалпы ұзындығы 592,9 км 260 бөгет салынып, нығайтылды.

Салаға серпін берер құжат

Жаңа Кодекс су ресурстарын бас­қа­ру­дың өзекті мәселелерін шешуге, су тапшылығының алдын алуға және климаттың өзгеруі жағдайында эко­жүйе­лер­ді сақтауға бағытталған. Құжатта халық пен экономиканы су тапшылығы мен су объектілерінің ластану қаупінен қорғауды қамтитын су қауіпсіздігі ұғымы алғаш рет енгізілді. Сондай-ақ – «экологиялық ағын» – өзендердің, көлдер мен теңіздің экожүйелерін қолдау үшін сақталатын судың ең аз көлемі тура­лы да ұғым енді. Бұл су объектілерінің сарқылуын және деградациясын болдырмайды. Сонымен қатар жаңа Су кодексі табиғатты пайдалануға, агроөнеркәсіптік кешенге, құрылысқа және энергетикаға байланысты 4 кодекске (экологиялық, кәсіпкерлік, азаматтық және жер) және 9 заңға өзгеріс енгізуді көздейді.

Цифрландыру қалай жүріп жатыр?

Келер жылы Су ресурстарының ұлт­тық ақпараттық жүйесін іске қосу жос­парланып отыр, ол су айдындарының нақ­ты уақыттағы жай-күйіне мониторинг жүр­гізуді, сондай-ақ су тасқыны мен құр­ғақ­шылықты болжауды қамтамасыз етеді.

Мемлекет басшысының 2024 жылғы 1 сәуірдегі тапсырмасын орындау үшін Цифр­­­лық даму, инновациялар және аэро­­ғарыш өнер­­кәсібі министрлігі Экология және табиғи ресурстар, Су ресурстары және ирригация, Төтенше жағдайлар ми­нистрліктерімен бір­лесіп ықтимал төтенше жағдайларды модель­деуге, стратегиялық шешімдер қа­был­­дауға тиісті болжамдар жасауға мүм­кін­дік беретін «Tasqyn» су тасқынын болжау мен модельдеудің ақпараттық жүйесін әзір­леу­де. Сонымен қатар еліміздің 3,5 мың км суару желілерін цифрландыру жұмыстары жүргізіліп жатыр. Бұл жобаларды іске асыру мерзімі 2026 жылдан 2027 жылға дейін, Ислам даму банкінің қаражаты есебінен жүр­гізіледі. Арналарды автоматтандыру судың сапалы және дәл есебін қамтамасыз етеді. 

«Судың да сұрауы бар»

Су ресурстары және ирригация министр­лігінің Ішкі аудит департаменті «Қазсушар» филиалдарына аудит жүргізді. Су кодексінің жобасына су қорын қорғау және пайдалану саласындағы мемлекеттік бақылаудың жаңа түрі – тергеу енгізіледі. Бұл шара су қорын қорғауды күшейтуге және жауапкершілікті арттыруға арнал­ған. Сонымен қатар бас­сейндік инспек­ция қызметкерлерінің саны 1,5 есе өсті. Егер бұрын олардың саны 98 адам болса, қазір бассейндік инспек­цияның жалпы штаты – 242 адам. Бұл республиканың әрбір облыс орталығында бассейндік инспекциялар бөлімдерін ашуға мүмкіндік берді.

Көрші елдермен ынтымақтастық

Еліміз су дипломатиясын белсенді да­мытуды жалғастырып келеді. Биыл Қазақ­стан Халықаралық Аралды құтқа­ру қорына үш жылдық төрағалық етуді бастады әрі көршілермен сумен жабдықтау мәселелері жөнінде маңызды келісімдер жасады. Жыл басынан бері Қытаймен, Ресеймен, Орталық Азия елдерімен трансшекаралық өзендер бойынша 35-ке жуық отырыс өткізілді. Қырғызстанмен және Өзбекстанмен Шу, Талас, Сырдария трансшекаралық өзендері арқылы елімізге су беру туралы уағдаластыққа қол жеткізілді. Қытаймен 20-дан астам өзен, соның ішінде Ертіс және Іле өзендері жөнінде келіссөз жүргізіліп жатыр.

Транс­шекаралық су ресурстарын әділ бөлуге ықпал ететін Халықаралық су ағын­дарын кеме қатынасынан басқаша пайдалану түрлерінің құқығы туралы БҰҰ Кон­венциясына Қазақстанның қатысуы маңызды қадам болды.

Үнемдесең, суды үнемде!

Еліміздің ауыл шаруашылығы кли­маттың ерекшелігі мен су тапшылығын еске­ре отырып, суарудың тиімді әдістерін қажет етеді. Бұл тұрғыда су үнемдеу тех­ноло­гияларын енгізу жалғасуда және суармалы жерлердің көлемі 2024 жылы 312,2 мың гектардан 462,2 мың гектарға дейін ұлғайды. Тамшылатып суару мен жаңбырлату жүйелерін енгізуге ерекше назар аударылды. Бұл әдістер суды үнемдеп қана қоймай, дақылдардың өнімділігін айтар­лықтай арттырады. Атап айтқанда, там­шылатып суару арқылы фермерлер суды тұтынуды 40-50%-ға азайтып, дақыл­дардың өнімділігін 1,5-2 есе көбейте алады.

Үкімет сонымен қатар су үнемдеу технологияларын енгізу үшін ауыл шаруашылығы өндірушілерін субсидия­лауды ұлғайтты. Қаржы­ландыру бағдар­ла­малары мен фер­мер­­лерді оқыту суа­ру­дың озық әдістерін тара­­туға көмек­тес­ті, бұл аграр­лық сек­тор­дағы эко­номикалық көрсеткіш­тер­дің жақсаруына әкелді.

Елді мекендерді сумен қамту қашан аяқталады?

Биыл 324 сумен жабдықтау жобасын іске асыруға 218 млрд теңге бөлінді. Бұл сома­­ның 106 млрд теңгесі қалалардағы 122 жобаға, ал 112 млрд теңгесі ауылдық елді мекен­­дердегі 202 жобаға бағытталды. Осы іс-шаралар шеңберінде биылғы 10 айда 39 ауыл орталықтандырылған сумен жабдықталды, 166 ауылда кешенді блок-модульдер орнатылды, ал 49 ауылда рес­пуб­ликалық бюджет есебінен тозған су құ­быры желілеріне реконс­трукция жасал­ды.

2024 жылы халықты сапалы ауызсумен қамтамасыз ету көрсеткіші қалаларда 99,5%, ал ауылдарда – 97,8%-ды құрады. Өткен жылмен салыстырғанда бұл қала­лар­да 0,6% және ауылдық жерлерде 1,2% өсімге сәй­кес келеді.

Болашақ жоспарға орай елді мекен­дер­дің 100%-ын 2025 жылдың соңына дейін сапалы сумен толық қамтамасыз ету көзделген.

Ғылым мен білім беруді дамыту

Су ресурстарын басқару жүйесінде Ұлт­тық гидрогеологиялық қызмет қалпына кел­тірілді, ол су қорларын бақылау мен бас­қарудың сапасын жақсартуға, сондай-ақ сумен жабдықтау қауіпсіздігін арт­ты­ру­ға мүмкіндік берді. Сонымен қатар 9 өңірде гидротехникалық құры­лыстарды пайдалану бойынша маман­дандырылған ұйым құрылды. Аталған ұйым­дар гидро­тех­никалық объектілерді пайдалану және техникалық қызмет көрсету сапасын арт­ты­ру­ға бағытталған, ол өз кезегінде апат­тық жағдайлар мен суды жоғалту қаупін азайтады.

Сонымен қатар биыл елімізде жаңа ғылыми және білім беру мекемелерін құру арқылы су секторын дамытуда маңызды қадам жасалды. Каспий теңізінің Қазақ ғылыми-зерттеу институтының құрылуы өңірдің экологиясы мен су ресурстарын тұрақты пайдалануды зерттеуге елеулі үлес болды. Сондай-ақ Қазақ ұлт­тық су шаруашылығы және ирригация университеті құрылды. 2025 оқу жылында университет «Гидроэкология» мамандығын енгізуді жоспарлауда. Бұл білім саласы әсіресе су ресурстарының ластануы, климаттың өзгеруі мен су объектілерін ұтымды пайдалану қажет­­тілігі жағдайында өзекті болып отыр.