Коллажды жасаған – Алмас МАНАП, «EQ»
Тарихи санаға төңкеріс жасаған ұлттық жазушымыз Ілияс Есенберлин қылышынан қан тамған қызыл империя заманының өзінде халқымыздың мыңжылдық тарихының жарымынан астамын қаузап хатқа түсіргенде, өткеннің баянымен бірге әлгіндей құбылысты қатар өргенін көреміз. Кескілескен соғыс пен күйреген қалаларды, гүлденген немесе құлаған мемлекеттердің басындағы оқиғаларды тізбелеп кетпейді. Үш кітаптан тұратын тарау-тарау «Алтын Орда» трилогиясының әр бөлімін бір немесе бірнеше сюжетпен байытып, жан бітіреді. Ескі уәзінге үрлеп жан салады. Сөйтеді де, оқырманын ойландырып қояды.
«Алтын Орданың» бірінші кітабы Бату ханның өлімінен басталады. Жазушы мұнда сарайының сыртына шығып, өлер алдында бой жасап жүрген Батудың ішкі толғанысы мен көкейінен тірілген өткен өмірін суреттеп қана қоймайды. Төбе басында шоқиған ханның жадынан Алтын Орда ләшкерлерінің жорығын жүздіруімен қатар, арасында оны аспанда қалықтаған кереге қанат қыранмен «айқастырып» қояды. Жер дүниенің жарымын бағындырып, уысында ұстаған алапат Жошы ұлысы билеушісінің жанында бесінші не алтыншы ұлы Барақ бар. Сарай сыртына серуенге осы баласын ғана алып шығуына үлкен мән үстейді. Бұл Барақ – Бату өмірінің мәні. Неге десеңіз, туғалы ат үстінде жортуылда жүрген Бату – өмірінде жаны елжіреп ғашық болмаған адам. Ақыл-есі кемдігінен, сана-сезімінің төмендігінен емес, әрине. Әкесі Жошы ерте көз жұмып, Бату ерте есейгенімен, жорыққа да жастай аттанып, таққа да бұрын отырады. Қыз қуып, жігітшілік дәурен сүре қоймаған. Есін жия ел қамына кіріскен ханзада бәйбішесі мен тоқалын өмірлік жар ретінде танығанымен, өліп-өшіп сүйіп алмаған. Тіпті сүйіспеншілік сезімдер туралы естіп-білгенімен, басынан өткермеген хан Ауропаны (Еуропа) жағалап елге қайтып келе жатқанында, орта жастан аса тұңғыш рет жатжұрттық перизатқа есі кете ғашық болады. Елге әкеліп, кіші тоқалдыққа алады. Басқа балаларына аса сүйіспеншілікпен қарамаған хан осы тоқалынан туған Барағын жанындай жақсы көріп, әкелік махаббатты сезіне бастамай ма? Өмірінің соңына қарай бой жасап жүргенінде төбе басына бес жасар осы ұлын қоса алып шығып отырады. Бір күні көк жүзінде қалықтап ұшқан қыран осы баласын іліп әкетіп, көзінен таса қылады. Күн сайын өткен өмірін елестетіп осылай отырғанда төбесінде айнала ұшатын бүркіт – кезінде өзі аңға салған атақты қыраны, бір аңшылықта бөріні ханнан бұрын өлтіріп қойып, Бату ызаланып, қамшымен сабағанда ұстатпай ұшып кетеді. Содан бері неше жылдан бері аңдысып жүріп, ақыры аяулы баласын алып тынған қыран – туасы табиғаттың төлі десек те, Батудың қолымен баулығаны еді ғой. Құс емес, Бату ханға қатысты ғаламның жаны десе жарайды қыранды. Демек осындай өкінішпен өлген хан өмірі баянды болмағаны – кімді де болса ойландыруға тиіс. Ақырында қазасы да осы құстан келеді.
«Алтын Орданың» екінші кітабы бұдан өткен хикаятпен басталады. Онда Тоқтай дүние салғанда оның баласы, Алтын Орданың ханы Елбасмышқа Батудың шөбересі Өзбек пен Құтлық-Темір көңіл айта келеді. Дәм татып, құран оқып отырған Өзбек кенет Құтлықтың оқыс қимылдағанын сезгенінше болмайды, алдына кісі басының домалап түскенін көріп шошып кетеді. Сол бойда Өзбек те жалма-жан қимылдап, қылышымен қасындағы Елбасмыштың басын қағып түсіргені аздай, енді оның бассыз денесін кескілей жөнеледі. Кейін Өзбек жансыз денеге неге сонша өшіккені туралы ойландырады оқырманды. Ақырында бала күнінде Елбасмышпен ойнап жүріп, Өзбек торға түскен торғайдың басын жұлып лақтырып тастағанда, денесі анадайға дейін ұшып барып, шидің ішіне сіңіп жоғалғанын еске салады. Осы оқиға бірге өскен екі баланың санасына өшпестей із салғаны сонша, жорықта бассыз денені өші қалғандай шабатын. Бұл енді торғай ғой, кішкене құс. Сонда да әлгіндей үрей туғызғаны кісі баласын ойландырмай қоя ма? Жоғарыдағы кек пен мына үрейдің санаға түсірер психологиялық салмағы мен салдары туралы мамандар тарқатып айтса, түгесілмес әңгіме... Ал автордың құсты негізге алғаны жеке тақырып.
