Коллажды жасаған – Зәуреш СМАҒҰЛ, «EQ»
Кешегі Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында дүниеге келген ұрпақтың тағдыры көбіне ұқсас. Қызылорда облысы Сырдария ауданы Айдарлы ауылында дүниеге келген Әбдіжәлел Қошқарұлы үшін де өмір жолы әке-шеше даярлап берген старт алаңы бола қоймады. Екі жасында туған әкесі Қошқар Оразов та, баласы етіп бауырына салған анасының ағасы Бәкір Сопбеков те 1942 жылы соғысқа аттанды да, оралмады. Алайда он төрт жасына дейін ескіше де, жаңаша да сауаты бар, көп жыл шаруашылықта мұрап болып қызмет еткен Сопбектің Ахметінің тәрбиесінде болғаны, адал еңбегімен өз жолын өзі саралауына оң ықпал етіп, бүгінгі болмысына негіз жасады.
Әбдіжәлел Бәкір 1963 жылы Н.В.Гоголь атындағы Қызылорда педагогикалық институтының (қазіргі Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті) Тіл-әдебиет факультетін қызыл дипломмен бітіріп, бір жарым жылдай мамандығымен жұмыс істеді. Алайда институтта қоғамдық белсенділігін байқаған замандастары қалалық комсомол комитетіне жұмысқа шақырды да, ширек ғасырдан аса уақыт комсомол, партия органдарында болып, саяси жұмыстың дәмін татты. Өмірінің қалған жылдары мемлекеттік және жоғары оқу орнындағы қызметтермен ұштасып, жалғасып келеді.
«Ерте тұрған еркектің ырысы артық» деген қағиданы берік ұстанған, сыпайылық пен кеңдік, шыншылдық пен зиялылық, мейірбандық бен тазалық сияқты асыл қасиеттерді бойына жиған, адалдық пен әділеттілік басшыға да, қосшыға да тән болуы керек деп түсінетін Әбдіжәлел Бәкір өмірде байсалды, сезімтал, кішіпейіл, ізденімпаз, досқа адал, орынды әзілі де бар. Міне, осындай жанды мен 1975 жылдан облыстық комсомол комитетінің хатшысы кезінен білемін. Ол – маған замандас, әріптес, дос. Ойлап қарасам, оған да елу жыл болып қалыпты.
Кезінде жастардың саяси һәм қоғамдық мектебі болған комсомолдың жас кадрларды даярлау мен олардың қалыптасуында өзіндік орны болғанын айтсақ, артық болмас. Комсомол жүйесінде, арасында бір жыл Мәскеудегі Жоғары комсомол мектебіндегі оқуы бар, тоғыз жылдан соң облыстық партия комитетіне ауысып, онда он жеті жылдан аса қызмет етіп, оның бөлім меңгерушісіне дейін көтерілген Әбдіжәлел сол кездері Қазақстанның белгілі ғалымы, этноәлеуметтану ілімінің негізін салушылардың бірі, философия ғылымдарының докторы, профессор М.Сужиковтің жетекшілігімен ұлтаралық қатынастар тақырыбына диссертация қорғап, философия ғылымдарының кандидаты дәрежесіне ие болды. Бұл оның кейінгі ғылыми ізденістеріне бастау болды.
Алдымен патшалық Ресейдің отарында, кейін кеңестік кезеңнің қыспағында болған еліміздің азаттық алып, өз билігі өз қолына көшуі қоғамда демократиялық өзгерістердің қарқын алуына оң ықпал етіп, рухани сілкіністерге алып келгені белгілі. Соны бағытты қолдаған сан алуан қоғамдық қозғалыстар мен саяси партиялар жаппай құрылып, ұлттық мүддемізді биік деңгейге көтере бастады. Осы жылдары саяси-қоғамдық жұмыста ширек ғасырдан аса болған Әбдіжәлел республикада бой көтерген Қазақстан демократиялық партиясының аудандық, қалалық ұйымдарын құрып, өзі облыстық ұйымының төрағалығына сайланды. Кейін осы партияның атынан кәсіби Парламент Мәжілісінің алғашқы, 1995 жылғы сайлауына қатысып, депутат болды. Бұл лауазым 1999 жылы Мәжіліс сайлауында жалғасын тапты.
Аппараттық қызметте ысылған Әбдіжәлел Бәкір заң шығарушылық жұмыста да белсенділік танытты. «Мәдениет туралы», «Саяси партиялар туралы», «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы», «Жарнама туралы», т.б. заңдар жөнінде құрылған жұмыс топтарына жетекшілік жасап, оларға қазақ халқының ұлттық мәдениеті мен тілін, мүддесін қорғайтын бірнеше заңдық норманы енгізуге көп күш-жігер жұмсады. Мысалы, ол – «Тіл туралы» заңның 18-бабының екінші бөлігіндегі «Қажетті тілдік ортаны жасау және мемлекеттік тілдің толыққанды қолданылуы мақсатында, олардың меншік нысанына қарамастан, телерадио арналары арқылы берілетін мемлекеттік тілдегі хабарлардың көлемі уақыт жағынан басқа тілдердегі хабарлардың жиынтық көлемінен кем болмауға тиіс» деген құқықтық норманың авторы. Кезінде осы норманың жүзеге асуының өзі оңай бола қойған жоқ. Бірақ Мәдениет және ақпарат министрлігінің қажырлы қызметінің арқасында көптен қалыптасып қалған қасаң үрдіске тосқауыл қойылып, отандық телеарналарда қазақ тіліндегі хабарлардың үлес салмағы артты. Кешегі Парламент алаңында оның белсенділігін сол кездегі Мәжіліс төрағасы Жармахан Тұяқбай «Тілдің табанды тарланы» десе, Мәжілістегі әріптес ағасы, халқымыздың қайсар қаламгері Шерхан Мұртаза «Қазақ тілінің пәруана жанашыры» деп атаған еді. Сол кездегі Астанадағы жалғыз №4 қазақ мектебінің болғанын арнайы депутаттық сауал тақырыбы етіп, кейін бұл бағыттың қозғалысқа түсуіне әсер етті.
Шынында да, Ә.Бәкір мемлекеттік тілдің әлеуметтік-саяси қырларын жүйелі түрде зерттеп келеді. Оның Қазақ гуманитарлық заң университетінің бір топ ғалымымен «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі туралы» заң жобасын дайындауға белсенді атсалысуын да осы бағыттағы нақты еңбегі деуге болады. Ол – тіл мен ұлт мәселесі бойынша ондаған ғылыми-публицистикалық мақаланың, «Ана тілім – абыройым менің», «Тіл тұғыры» және «Ана тіліміздің айдарынан жел ессін десек...» жинақтарының авторы. Парламент Мәжілісінің, комитеттің отырыстарында сөйлеген сөздері, жасаған баяндамалары, депутаттық сауалдары мен сайлаушылармен жазысқан хаттары, заңдар туралы және ғылыми мақалалары «Ел сенімі» және «Депутат әлемі» атты кітаптарына арқау болды.
Тоғыз жыл Мәжіліс депутаты болған, ғылым кандидаты Ә.Бәкір заң шығарушы органның мәселелерін ғылыми әдебиеттер мен ресми құжаттардан ғана біліп қоймай, көп мәселені өз көзімен көріп, ой елегінен өткізді. Мемлекеттік биліктің аса маңызды саласы парламентаризмнің теориялық мәселелерін жан-жақты қарастыруға, тәуелсіз Қазақстанның кәсіби Парламентінің қалыптасуын арнайы зерттеуге әкеліп, осы тақырыпта 30-дан аса ғылыми еңбек жазды. 2006 жылы диссертация қорғап, саяси ғылымдар докторы дәрежесіне ие болды. Зерттеушінің белгілі өрісі, басты ғылыми еңбегі – «Қазақстан Республикасы кәсіби Парламентінің қалыптасуы: саясаттанулық талдау» атты монография болғаннан кейін осы еңбекке арнайы тоқталғанды жөн көрдік. Жалпы, бұл монография – кешенді зерттеу, отандық саяси ғылымға қосылған жаңа үлес.
Зерттеуші мемлекеттік биліктің бөлінуі туралы классикалық теорияларды ғылыми-әдістемелік негізге ала отырып, парламентаризм институтының мемлекеттік органдар жүйесіндегі орнын жан-жақты қарастырды. Қазақтың дала демократиясының белгілі көріністері болған хан, билер кеңесінен бастау алған, кешегі социализм кезеңіндегі Жоғарғы Кеңес, қазіргі саяси-құқықтық мәртебесі айқындалған, аса маңызды қоғамдық қарым-қатынастарды заңдық тұрғыдан реттеуші, елімізде жүріп жатқан күрделі реформалардың құқықтық негізін қамтамасыз етіп отырған кәсіби Парламенттің қалыптасу үдерісі тұңғыш рет кешенді түрде жүйелі талданады. Парламент қызметінің ерекшеліктері, оның құрылымы мен функциялары жіті зерделенді. Заң шығарушылық жұмыстың сапасын арттыруда тұрақты комитеттердің рөлі, депутаттардың белсенділігі мен жауапкершілігін арттырудың проблемалары нақты көтерілген. Парламент пен мемлекеттік биліктің басқа тармақтары арасындағы тежемелік және тепе-теңдік жүйенің қызмет ету тәсілдері зерттелген. Заң шығарушы органның өкілеттігін кеңейтудің саяси қажеттіліктері, әсіресе оның бақылау функциясын арттырудың нақты жолдары белгіленеді. Парламенттің әлемдік парламентаризм қағидаттарына сәйкес құзыретке, шынайы саяси мәртебеге ие болуының қоғамдағы жүргізіліп жатқан күрделі саяси-құқықтық, әлеуметтік-экономикалық реформаларға әсері мол болатыны дәлелденеді.
Парламенттегі тоғызжылдық депутаттық қызметтен соң, Ә.Бәкір он жылдан аса Қазақ гуманитарлық заң университетінде оқытушылық жұмыста болды. Саяси ғылымдар докторы Ә.Бәкір күнделікті оқытушылық қызметпен бірге ғылыми жұмыстарға етене араласып, азаттықты арман еткен «Алаш» қозғалысының тағылымды да мәңгілік идеялары мен тәуелсіздіктің рухани тамырлары туралы мақалалар жазып, «Тәуелсіздік тағдыры», «Тәуелсіздік түйіндері: ұлттық мұрат, елдік мүдде» атты тақырыптарда мақалалар сериясын шығарды. «Алаш» қозғалысын жүйелі зерделеу нәтижесінде «Алаш» қозғалысы саяси топ басшыларының әлеуметтік көзқарастары» деген тақырыпта жоғары оқу орындарына арналған оқу құралын дайындап, әлеуметтану ғыдымдарының профессоры атағына ие болды. «Алаш» қозғалысын жүйелі зерттеу нәтижесінде 2018 жылы «ХIХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы саяси әлеуметтік ойлар» атты көлемді монография жарық көрді. Кейінгі жылдары Ә.Бәкірдің «Мұстафа Шоқай: өмірі мен қызметі, шығармашылығы туралы» атты мақалалар жинағы жарық көрді. Энциклопедиялық білімдар тұлғаның 2007 жылы жарық көрген үш томдық таңдамалы шығармалар жинағынан сараланған саяси-әлеуметтік ой-тұжырымдары 2023 жылы «Кемел ой иесі» деген атпен жеке кітапша болды. Өткен жылы «Мұстафа Шоқай мұрасындағы қолжазбалардың тарихи деректік құндылығы» атты жоба аясында Қорқыт Ата атындағы университеттің Ғылыми орталығы даярлаған «Мұстафа Шоқай (зерттеулер)» атты монографияның дайындалуына ерекше үлес қосты.
Сөзімізді жинақтай айтқанда, мемлекеттік және қоғамдық жұмысты ұстаздықпен, ғылыми жұмыспен қатар атқарып келе жатқан, бүгінде сексен бесті толтырса да, қолынан қаламы түспеген еңбекшіл, жауапкершілігі жоғары, сондай-ақ алпыс жылдай отасып келе жатқан Қазақстан оқу ісінің үздігі Туғанай Мұқанқызымен ұл-қыздар, он шақты немере-шөбере өсірген өзіндік дәстүрі бар шаңырақтың иесі Әбдіжәлел Бәкір бүгін де қоғамдық істердің жуан ортасында жүр. Еліміздің қай өңіріне болсын беделді, елорданың, туған облысының сыйлы ақсақалы. Ұлт жанашырының баянды белесі жалғаса бермек.
Раушанбек ӘБСАТТАРОВ,
ҰҒА академигі, философия ғылымдарының докторы, профессор
