Моңғолияның Хөвсгөл аймағы – моңғол тайпасы дархадтардың ежелгі мекені. Олар духаларды «Хөвсгол ұйғырлары» немесе «Хөвсгөл урянхайлары» деп те атайды. Бұларды қызғыздардың ата-бабалары деп те жатады. Шыңғыс Айтматовтың әйгілі «Ақ кеме» романындағы мүйізді ана бұғының екі баланы үстіне мінгізіп, Енисейден Ыстықкөлге дейін келетін ақ бұғы оқиғасын білсеңіз, бұл да шындыққа жанаса ма деп қаласыз. Жалпы, бұл халықтың шығу тарихына байланысты болжамдар мен қызықты деректер өте көп. Оның қайсысы шындыққа жанасады, қайсысы аңыз, ол жағын енді тарихшы-ғалымдар айта жатар. Дегенмен олар кезінде Ресей мен Моңғолия шекарасы бекітілмей тұрып, екі ел арасын еркін мекендеген әрі Тайганың нақ иелері екені анық.
Моңғолияда тұратын духалар тарихтан жылдан-жылға ысырылып барады. Олар Хөвсгөл аймағына қарасты Цагааннуур елді мекеніне жақын оңтүстік және солтүстік Тайгада бұғы бағып, әлі де емін-еркін көшіп-қонып жүре алады. Дегенмен жылдар өткен сайын бұлар да жергілікті халықпен араласып, отырықшы өмірді игеріп жатқандай. Үлкендер Тайгада тіршілік етіп, тыва тілінде қанша сөйлегенімен, жастар Цағаннурдан білім алғаннан кейін арман қуып үлкен қалаларға кетеді. Мәселен, 2000 жылы Тайгада тұратын духалардың саны ресми санақ бойынша 303 адам болса, 2010 жылы 282 адамды көрсеткен. Ал 2020 жылы олар 200-ден сәл ғана асқан. Тайгада маған сұхбат берген шаман апамыз «қазір көшіп-қонып жүрген духалар 100-ден шамалы ғана асады» дейді. Өйткені балалардың барлығы Цағаннурда мектеп-интернатта білім алады екен. Бірақ тыва тілінде сабақ беретін мамандар мүлде жоқ. Сондықтан балалар моңғол тілінде білім алады.
Цағаннурдағы мектеп директоры – Оуинбадам Жулу ханым Ресейдегі Тыва автономды республикасында жоғары білім алған ұстаз. Бірақ балалығы солтүстік Тайгада өткен. Өмірлік жолдасын Цағаннурда мектеп интернатында жолықтырған. Ол да – цаатан, оңтүстік Тайгадан келген екен. Оуинбадам ханымнан сұхбат алып отырғанымызда Тайгада тұратын үлкен әпкесі келді. Біз жете алмаған жерден апамыз атпен келіпті. Сол сәтте үшеуміз фотоға түстік.
Духалар – қазір Моңғолия туризмінің «қан тамыры». Олар туралы әлеуметтік желіде туристерді тартатын өтірік-шыны аралас ақпарат өте көп. Мәселен, «Цагаш Тайганың патшасы» деген моңғол ақпараттарында жарияланған бір материалда Цагаштың екі әйелі барын, қыста әйелдерімен айлап, жылдап жолығатыны туралы, бұғылар үшін Тайганың ең басына шығып, өзі жалғыз өмір сүретіні туралы жазылған. Алайда Тайганың екінші бөлігіндегі духаларға барғанымда ақсақал Оуогдордж Цагашты жақсы танитынын, оның бір ғана әйелі барын айтты. Есесіне, мен барған жерде әлеуметтік желіде танымал, 11 жыл Америкада тұрып, ағылшын және қытайша білім алған моңғол қызы Зая тұрады екен. Бірақ біз келгенде Зая Ұланбатырға бір жұмыстарымен кетіпті де, оның жолдасын көрдік. Армандармен алысқа барып, бірақ бақытын цаатандардан тапқан Зая туралы әлеуметтік желіде деректі фильм көп. Моңғол тілін білсеңіз, өркениеттің ортасында жүріп, табиғаттан әлі де тамырын үзбеген ерекше адаммен өмірін байлап, бақытын тапқан Заяның тағдыры талайды ойландыратын оқиға. Қазір Зая мен цаатан азаматының бір ұлы бар. Олар жазда бұғыларын сауып, қыста оны ерттеп мініп, Тайганың тамаша табиғатында өмір сүріп жатыр.
Оуинбадам Жулу – мектеп директоры
Дегенмен мен үшін бұғы бағатын адамдарға жету оңайға соқпады. Негізі Хөвсгөл аймағы Ұланбатыр мен Баян-Өлгейдің ортасында орналасқан өңір. Бірақ Моңғолияда жергілікті сұмындарға Баян-Өлгейден автобустардың қатынауы өте қиын. Сондықтан амалсыз алдымен Ұланбатырға жету керек болды. Мен бір күн, бір түн жүріп ел астанасына жетіп, одан кейін таңғы 8.00-де тағы автобусқа отырдым. Тек кешкі сағат 10.00 кезінде Хөвсгөл аймағының орталығы Мөрин қаласына жеттім. Қатты шаршаған соң Мөринге бір түнеп, ертеңінде түс кезінде Цағаннурға қарай жолға шықтым. Жол нашар болғаны соншалық, небәрі 270 шақырым жерге сегіз сағаттан астам уақыт жүрдік. Алайда жолдың жамандығына қарамастан, жылына духалардың өмірі мен бұғыларды көру үшін 500-ден астам турист Цағаннурға арнайы барады екен. Біз Тайгаға барғанымызда Англияда тұратын түрік ғалымы Тұрхан бейді кездестірдік. Духа тілін жақсы біледі әрі екі айдан бері Тайгада жатқандықтан, жергілікті халықпен қарым-қатынасы өте жақсы. Маған тілмаш болып көмектесіп, бұғылардың ерекшеліктерін де айтып берді. Тағы үш айдан астам уақыт Тайгада тұратынын жеткізді.
Цағаннур мен духалар тұратын Тайга арасы 30 шақырым ғана. Отыз шақырым дегенмен Тайгада жол жоқ. Асты биік болса да, көлік ақырын жүріп отырды. Осылайша, біз алдымен Тайгада тұратын 12 отбасының үлкені, ақсақал Оуогдордж мырзаның күркесіне тоқтадық. Жұбайы Дарима бізге ыстық шәйнекте қайнап дайын тұрған шайдан құйып, оны дәл қазақтар сияқты бір қолымен шынтағынан ұстап ұсынды. Әңгіме барысында көп сөздердің қазақ тіліне жақын екенін тағы аңғардым. Түркітектес халық болған соң ұқсас сөздер болатыны анық, алайда ұқсас дәстүрлеріне қарап, духаларды қазаққа «бауырлас» халық деп толық айта аласыз.
Осылайша, үш күн жолда жүріп жеткен духалар маған көпшілік айтқандай «жабайы» болып көрінбеді. Олар – дәстүр мен тілін сақтап қалуға барын салған, тіпті Моңғолия жерінде тұрса да, әлі күнге дейін тәңірге табынып, табиғатпен қарым-қатынасын үзуден қатты қорқатын көшпелі халық. Бұғы – олардың ежелден қолға үйреткен жануарлары. Көктемде төлдеген уақытта сауып сүтін ішеді, ал қыста сиыр сүтін арнайы алдырады екен. Бұғы етінен гөрі көбінесе сиыр етін азық қылғанды жөн көреді. Бұл 12 отбасына ортақ жүзден астам бұғы бар. Оларды таңертең ерте өріске айдап, сағат үште қораға қамап, одан кейін ағашқа бір-бірден бөлек байлайды екен.
Бұғының 6 айлық төлі
Бәрінен де бұғылардың маужырап тұрып ұйқыға кеткен сәті әдемі. Духалар күркелеріне кеткеннен кейін бір мезетте ұйқыға кеткен ғажайыптардың ортасында ұзақ жүрдім. Арасында дрон ұшырған едім, кейбірі үркіп орнынан тұрды. Табиғаттың тылсым үнінен басқа дыбысты жатырқағандары болар. Сен сияқтылардан «қауіп» бар дегендей кейбірі тіпті көзін алартады. Бұғыларды байлап жатқан кезде тіпті бір-екеуі жүгіріп қасыма келіп, қолымды иіскелеп, ештеңе болмаған соң мені «сүзе» бастаған еді. Қатты қорыққан жоқпын, бірақ мүйіздері ағаштың бұғатындай үлкен әрі сан тарау. Бір қызығы кейбірінікі сүйек болса, енді бірінікі қоңыр жүн тәріздес нәрсемен қапталған. Үлкен мүйіздері барлары ағашқа сүйкенген болар, әлгі қабы ысырылып, жіп сияқты салбырап жүр. Көбінің мүйізі әлі түсіп үлгермеген. Бұғының денесінен мүйізі басым шығар. Сондықтан да «киіміме ілініп қалып» үркіп қашса, мерт қылар деген оймен сәл алыстағанмын. Адамға үйірсек келгеніне қарағанда, духалар дәмді бір нәрсе беретін болып тұр ғой. Ондай дәмді затты менің қолымнан жемеген соң, мені аса жақтырмады әрі жатсынғандары сезіліп тұрды. Әттең Тайгада бір апта қалсам, онда мүмкіндігім болса, мүйізді бұғы аналардың бәрімен жақсы дос бола алар едім.
Бұл жерге асықпай қайта келу керек деген ой түйдім. Бірақ духалар бұғылардың оттығы таусыла бастаған кезде, қостарын жинап, Тайганың кез келген шұрайлы жеріне көшіп кете береді. Сондықтан оларды екінші мәрте табу да аздап қиындайды екен.
Бір қызығы, духалар бұғылардың мүйізіне түрлі-түсті ленталар байлап қояды. Малды бәрі ортақ қамап, ортақ байлап жүргеніне қарап алғашында ортақ деп ойладым, бірақ кейіннен ленталардың түсіне қарап әр отбасының өзіне тиесілі малы барын аңғардым. Ал түрлі-түсті лента байланған бұғылар бір сәтте маған ертегідегі сантаның шанасына жегілетін әдемі жануарларды да елестетті.
Духа халқы Тайгадағы өмірін ешкімге паш етіп жарияламайды. Тек жыл өткен сайын көшпелі өмірдің сарқытын көргісі келетіндердің қатары көбейген. Алайда келген туристер олардың адамға, жан-жануарға деген шынайы, адал қарым-қатынасынан гөрі түрлі жалған мифтер құрастырып кетеді. «Олар білім алмайды», цаатандар «жабайы» деген ақпараттар көрсеңіздер, оған мүлде сенбеңіздер. Тайга – шынайы адамдар мен ең әдемі жануарлар мекені. Ол жерде аңыз жазушы Шыңғыс Айтматовтың «Ақ кемесіндегі» аппақ мүйізді бұғы аналар тіршілік етеді. Бұлардың көбісі көктемде бұзаулайды. Шаман апамның духа тіліндегі әңгімесінен «сол кезде келсең әдемі» болады дегенін ғана түсіндім. Тайганы көрген жақсы ғой, бірақ тағы үш күн жол жүріп Баян-Өлгейге, одан кейін Қазақстанға жетуді айтсаңызшы...
Серікгүл Сұлтанқажы,
саяхатшы-журналист
