Мирас • 31 Қаңтар, 2025

Саятшылар сарайы

214 рет
көрсетілді
6 мин
оқу үшін

Шалғай жатқан қазақ­тың бір отауы – Бай-Өлке аймағы. Бұл жақта ұлттық құндылық жақ­сы сақталған. Соның бірі – қазақтың құсбегілік өнері. Байырғы ғұрпын бұзбай дамып келеді. Со­ның әсері шығар, өткен жылы ша­һардың шет жағына көрер көзге керемет «Саят­шы­лар сарайы» салыныпты.

Саятшылар сарайы

Сарайды жуықта ғана атал­ған өлкеге бар­ған сапарымызда кө­зімізбен көрдік. Киіз пішінді ғимараттың жалпы көлемі – 120 шаршы метр. Үлкен және ішкі екі ордадан тұрады. Үлкен орданың биіктігі 4,5 метр болса, диаметрі 12 метр екен. Ал ішкі орданың диаметрі 6 метр. Сыртынан қарағанда қазақтың қос киіз үйін иықтастырып тіккен сияқты. Бірақ арасын өткел сияқты жалғап тұрған тағы бір бөлік бар.

Үңіліп қарасаңыз: кереге-қанаты сом ағашты шаршылап жасалып, желкөз пішінде торлай қиюластырылыпты. Салдауыр міндетін атқарып тұрған ұзын қарағай уығы сыр­ғауылдан жонылып, жоғар­ғы ұшы шаңыраққа тірелсе, астың­ғы жағы іргенің тұғырына бекітіліпті. Осы салдауыр ауыр уықтардың арасын жеті қысқа уық жалғап тұр. Бұлардың қа­ры ке­реге басына бекітілген екен.

Ішіне кірсеңіз, еңсеңіз көтеріледі. Кереге бойы екі метр биік. Оны жағалата ай­мақ­тың маңдайалды бүркіт­­шілерінің суреті ілін­ген. Сарай­дың еденіне жапы­рақ­тап қиып төсеген жас самырсынның иісі мұрын жарады. Сыртта 25 градус суық. Ал атшаптырым алаң жып-жылы. Жанып жатқан пеші жоқ, қайнап жатқан қаза­ны жоқ, бұл жылу қайдан келіп тұр? Сөйтсек, жылу еден­нің астыңғы бөлігі арқылы жүр­гі­зілген екен. Табаннан өт­кен ыстық төбе құйқаңды жылытады.

пр

Кең сарайдың сыртында бүркіт отырғызатын жеке орын кабина-үйшіктер қойылыпты. Оған жапсарлас атқора салыныпты. Сарай шырақшысы Атай Аятханұлының айтуы­на қарағанда, болашақта мұнда саят аттары бапталады, қыран құстар саясы (питомник) орналасады. Қысқасы, байөлкелік жастар осында келіп, құсбегілік өнердің қыр-сырымен танысады, атқа мініп тақымын шың­дайды.

Осы орайда, сарайдың бой көтеруіне мұрындық бол­ған азаматтардың бірі әрі респуб­ликалық «Қазақ құсбегілік одағы» ұйымының төрағасы Бек­болат Бұғыбайұлымен тілдес­кен едік. Ол: «Өз басым бір­­шама жылдан бері өлкеге турист тарту және оған оң­тайлы қызмет көрсету ісімен айналысып жүрмін. Шетелдіктерді біздің аймақтың бұзылмаған этнотұрмысы, әсіресе көшпелі салты мен құсбегілік өнері қызықтырады. Өлкемізде жыл сайын тұрақты түрде «Бүркіт­шілер тойы» өтеді. Өткен жылы бұл іс-шара 24-рет ұйым­­дастырылды. Осы жылдар ара­лығында атал­ған тойды әлемнің түкпір-түкпірінен көптеген адам келіп қызықтады. Қысқасы, бізде бүркітшілік ұлттық бренд дәре­жесіне көтерілді. Бүркіт ұстап баптайтын құсбегілер саны да артты. Сол себепті, өлке құсбегілері бас қосатын бір орда болсын деп осы сарайды тұрғыздық», деді.

Әрине, қазіргі нарық жай­­ла­ған заманда ешкім де еш­теңені тегін жасап бермейді. Сондықтан істің жүйесі мен көзін табу керек. Сөйтіп, Б.Бұғыбайұлы бастатқан туризм саласының мамандары сарайдың жоба-жоспарын жасап, АҚШ-тың Cultural Sanktuaries Foundation атты ұйымымен байланыс орнатыпты. Бұл ұйымның да алға қойған мақсаты әлемдік этно­мәдени мұраны қорғау, сақ­тау, болашаққа жеткізу екен. Осы­лайша, америкалықтар 80 мың АҚШ доллары көлемінде қаржы бөлген. Бұл ақшаны шашпай-төкпей қолы епті ағайын­дар мынадай сарай салыпты.

Қазір бұл аймаққа келген ту­рис­тер сарайға бас сұқпай кет­­пейді. Өйткені сарай ішін­де құс­бегілердің аңшылық өнерін насихаттайтын фото­деректер­мен қатар қыран құс­тар жабды­ғы: томаға, аяқ­бау, балдақ, жемсау, биялай, қытыр, тұғыр, т.б. дү­ниелер­ді жинап, алда ашылатын ша­ғын музейдің алғашқы экс­понат­тары құралып жатыр екен.

Бұл жәдігерлерді ел қатар­лы біз де қызықтап көрдік. Атап айтқанда, Қобда бетінде өмір сүрген тұлға Қожамжар төренің қызы атақты құсбегі Алмакөк дейтін апамыз 250 жыл бұрын қолданған бүркітке жем беретін саптыаяғы, қайың­ның тошынан ойып істелген шәулі қырандарға жем беруге арналған ыдыс, бір жарым ғасыр бұрын Қайырдан атты бүркітші жасаған томаға, ертеректе өмір сүрген Қошуыт дейтін құсбегінің бұғының жон терісінен жасаған биялайы мен томағасы, т.б. толып жатыр.

Бұл орталық сарайдың та­ғы бір міндеті – өңірдегі құс­бе­гілік ісін ғылымиландыру. Өйт­­к­ені өлкеде құсбегілік­тің этног­рафиялық сипаты да­мығанымен, оның ғылыми-әдістемелік маңы­зы қалып барады. Бұл рас. Ғы­лым­ға бай­ланбаған іс ілгері бас­пайды. Сондай-ақ қазіргі таң­да әлем бойынша адамдар құсбе­гілікке қолданып жүрген бүр­кіт­тің төрт түрі бар. Олар: дала бүр­кіті (Aguila chrysaetos), шөл және шөлейт бүркіті (Aguila nipalen­­sis), хан бүркіт (Aguila heliaca), қоңыр бүркіт (Aguila clanga).

Осылардың ішінде Қобда бетінде дала бүркіті (тау бүркіті) басым. Алдағы күндері мамандар жинап, жергілікті бүркіттің популяциясын зерттеу ісін қолға алмақшы. «Мұндағы басты шарт – қолдағы бүркіттерді кезі келгенде еркіндікке жіберіп, өсіп-өнуін қамтамасыз ету. Өткен жылдары осындай еркіндікке жіберілген екі бүркітке JPS (қайда жүргенін анықтайтын құрылғы) орнаттық. Аталған қырандар қыс кезінде біреуі Тибетті қыстаса, екіншісі Иранға дейін барды. Аң мен құста шекара жоқ. Олар қай жер ыңғайлы, сол жерде өмір сүреді екен», дейді Б.Бұғыбайұлы.

Демек бұл сарайды бо­лашақта қазақтың құсбегілік өнерін зерттейтін ғылыми ор­та­лыққа айналдыруға толық негіз бар. Қазірдің өзінде Атай Аятханұлы бастаған жанашырлар аймақ көлемінде қолында бүркіт ұстап отырған 170 бүр­кітшіні тізімдеп, осылардың 100-деп астамын мүшелікке қабылдапты. Сонымен қатар сарай жанынан шығармашылық топ құрып, өлке құсбегілерінің тәжірибесін жинап, әдістемелік кітап жазуды да бастапты.