Сәдібек ағамыздың жылқы түлігіне құмар болуына себеп, әуелі бала күнінен оқыған халқымыздың батырлық дастандары екен. Мысалы, «Тоғай сайын мың жылқы, Есебі жоқ көп жылқы, Жиделі Байсын даласы, Өз алдына бір бөлек, Торысы мен қарасы, Айдай болып көрінген, Бозы менен аласы» деп «Алпамыс батыр» жырында айтылатын жыр шумақтарын күні бүгінге дейін жатқа біледі.
– «Қазанат» деген сөзді алғаш 60-жылдары бес жасымда әкемнің аузымнан естідім, – дейді Сәкең. «Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі» дегендей, ағамыздың әкесі Түгел Құмарұлы жарықтық жылқыға жаны құмар адам екен. Қан майданнан аман оралып, ұжымшардың жылқысын бағыпты. Түкеңді білетіндер «көрген-білген, ойға түйгені көп, әңгімені қалаған кірпіштей етіп, жүйелеп айтып отыратын көреген кісі еді», дейді.
Жап-жас Сәдібекке ұзын құрығын ұстатып қойып, кезіліп жатқан керимық Бозанбай жұртының бозала тауларына қарап тұрып: «Мынау қазақтың ұлан-ғайыр даласын біздің батыр бабаларымыз найзаның ұшымен, білектің күшімен ғана қорғады десеңдер қателесесіңдер. Ат – ердің қанаты. Яғни, азаматтың ары мен намысын қолдан бермейтін қазақтың қазанаттары болған. Қазір сол аттар көзден бұл-бұл ұшып, тұқымы құрып барады. Қазақ қазанатқа қарыздар» дейді екен әкесі. Онымен қоймай «Астыңғы ерні жер тіреп, үстіңгі ерні көк тіреп...», «көлденең жатқан көк тасты тіктеп тиген тұяғы саз балшықтай илеген...» деп жыр толғайды.
Осылай сәби қиялымен қазанатты ерттеп мініп, құба жонның селеуін ат бауырында ойнатып есейген Сәдібек ат жалын тарып мінген соң, жылқыға деген құмарлығы азаматтық ұстанымына айналды. «Жылқыда да жылқы бар, Қазанаты бір бөлек» дегендей, Сәкеңнің пайымдауынша, қазір әлемде жылқының 200-ден астам асыл тұқымы бар. Олар: ағылшын, араб, америка, гоновер, орыс, т.б. деп кете береді. Ал қазақтың қазанаты бұлардан артық болмаса кем емес. Өйткені қазақ қазанатының бойында төзімділік, жүйріктік және маңғаздық бар. Бұл жағынан келгенде қазанат қазақтың мінезіне, болмысына ұқсайды. Мысалы, қазіргі «Адай», «Қостанай» тұқымдары қазақ қазанатының жалғасы. Біле білсеңіз, қазір әлемге танымал ағылшын жылқыларында қазанаттың қаны бар екен. Ағылшындар ертеде асыл түқымды арғымақтарды біздің сайын даладан алып кеткен. Олардың ұтқаны сол – қазанаттың ұрпағын көбейтіп, асылдандыра білді. Соның арқасында олар әлемге танылды, дейді қазанаттанушы ағамыз.
Осы орайда, Сәдібек Түгелұлына «Сәке, қазақ халқының генеологиялық түйсігі мен жадысы жылқытанымға құрылғаны анық. Халқымыз қазіргідей технократтық заманда осы қабілетінен ажырап бара жатыр. Соны қалпына келтірудің қандай жолы бар?» деген сұрақ қойдық. Ағамыз айтады:
– Қазақ танымы мен жылқы ілімі бір-біріне ұштасып жатқан үлкен ғылым. Бұның сан ғасырлық мектебі болған. Қазір осы әлсіреп барады. Бірақ оны қалпына келтірудің бірі тетігі – қазіргі ұлттық спорт түрлерінің негізгі ұстыны «Ат ойындарын» жүйелі түрде мемлекет қолға алып, бағдарлама жасап, арнайы жылқы институтын ашу керек. Өйткені біздің ұлттық спорт түрлерінің 90 пайызы атқа қатысты ойналады. Бұл саланың қиындығы да, қызығы да осында. Спортшы қандай шымыр, мықты болса, оның аламан бәйгеге немесе көкпарға қосатын аты да мықты, жарамды болуы шарт. Басқа спортта бапкер тек спортшыны дайындаса, ұлттық спортта бірнеше бапкер, біреуі спортшыны, енді біреуі атты баптайды. Мен білетін ұлттық ат спортының 15 түрі бар: аламан бәйге, тоқ бәйге, құнан бәйге, жорға жарыс, көкпар, аударыспақ, теңге алу, қыз қуу, тай жарыс, дөнен жарыс, қыз жарыс, жамбы ату, ат омыраулату, ат құлағында ойнайтын «ер жігіт ойындары» деген сияқты...
Ағамыз рас айтады. Ұзақ жылғы отарлаудың салдарынан ұлтымыздың сансыраған санасын сергітудің бір жолы – жылқытану ілімін бұқаралық сипатқа айналдыра отырып, ат спорты ойындарын дамыту. Бұл тарапта мемлекетіміз едәуір жақсы істерге жол ашып отыр. Соның бірі – өткен жылы елорда төрінде ұйымдастырылған «Көшпелілер ойыны».
Осы бір шараның арғы жағында алғаш еліміз тәуелсіздік алған жылдары елімізде ат спортын дамытуға тер төккен Сәдібек сияқты ағалардың азды-көпті еңбегі жатыр. Оны аттап өте алмайсыз. Мысалы, өткен ғасырдың 90-жылдары Өскемен қаласынан Алматыға қоныс аударған Сәкең 1995 жылы Жастар ісі, туризм және спорт министріне ұлттық спортты дамытудың жол-жобасын нұсқап хат жолдайды. Бір қызығы, осы хаты қолдау табады. Сөйтіп, министрліктің бөлім бастығы Елсияр Қанағатовтың ықылас танытуымен кейіпкеріміз Сәдібек Түгел ағамыз жылқыға жаны жақын Қилан Нұртазинов, Кендебай Әбішев сынды бірқатар жігіттердің басын қосып Ұлттық ойындар ережесінің алғашқы нұсқасын жазып шығады.
Нәтижесінде, бір жылдан кейін, яғни 1996 жылдың 1 наурызында Алматы қаласында тұңғыш рет Қазақ атбегілерінің құрылтайы шақырылып, «Ұлттық ат спорты түрлері федерациясы» құрылады. Осы құрылымның басшысы ретінде Сәдібек ағамыз қыруар істің ойдағыдай атқарылуына ұйтқы болды. Атап айтар болсақ, ол басқарған 1998 – 2012 жылдары федерация 257 республикалық, 2411 облыстық, аудандық, ауылдық жарыс өткізсе, өңірлерде 13 ұлттық спорт мектебі, 21 ипподром, 17 ат спортының клубтары мен орталықтарының жұмысы жанданыпты.
Осы жылдардағы жұмысы туралы Сәкең: «Ұлттық спортпен әлемдік аренаға шыға алмаймыз дегендер, ұлт деген ұғымнан мақұрым, орыстанып, еуропаланып кеткендердің бос далбасасы екен. Ең алғаш 1996 жылы Мажарстанда ұйымдастырылған әлем шабандоздарының бірінші фестиваліне қатыстық. Әлем шабандоздарының тұңғыш фестивалінің бас жүлдесінен дәмелі 23 мемлекет ішінен қазақтың жұлдызы оңынан туды. Көкпар, қыз қуу, аударыспақ, теңге ілу сынды төл ойын түрлері бойынша оқ бойы озып шықтық. Бұрын-соңды мұндайды көрмеген еуропалықтар жапырылып құлады. Ақырында фестиваль төрешілері мен қазылар алқасы бас жүлдені біздің жігіттердің қанжығасына байлады», деді.
Бұл жерде атап жазуға тұрарлық дүние – Еуропаға қазақ жігіттері өздерімен бірге жылқының этнографиялық болмысын да алып барғаны. Айталық, халқымыздың жылқы мәдениетінің үлгісі – ер-тұрманы, ұлттық киімі, жасау-жабдығы т.б. «Олимпиадалық спорт түрі күрес пен боксқа қатысатын спортшылар шет мемлекеттерге ұлттық спорт майталмандары сияқты халқымыздың этномұрасын алып бармайды. Ұлттық спорттың ерекшелігі осында» дейді ағамыз.
– Осы орайда айтпағым дейді Сәкең, – қазір елімізде қалталы азаматтардың жылқы малына деген қызығушылығы ерекше. Мұның пайдасы өте көп, бірақ зияны да бар. Олардың жылқыға миллиондаған қаржы жұмсап, тұқымын асылдандыру жолындағы әрекеттерінен ешкім жапа шекпейді. Керісінше, біздің қолымыз жетпей жүрген жағдайларды жекелеген мырзалар атқарып жатса, оған қуанған дұрыс. Ал енді зиянды жағына келсек, бұл үлкен бәсекелестікке ұласып бара жатыр. Бір-бірінен асып түспек пиғылдағы әрекеттер аяқтан шалушылыққа ұласып кете ме деп те қауіптенесің. Қалтасында ақшасы бардың бәрі бірдей жылқы малынан, оның жан дүниесінен хабары бар деп айтуға келмейді. Бұл жерде абай болған дұрыс. Малды асылдандырамын деп жүріп, опық жеуі де ғажап емес.
Жоғарыдағы пікірге бізде қосыламыз. Бұл – ұлтының болашағын, халқының келешегін, қазағының қадірін білетін адамның аузынан шығатын сөз. «Бұдан басқа да шешімін таппай жүрген мәселелер де бар, – дейді Сәкең. Ұлттық спорттың тұғыры – ауыл. Демек, ат спортының да қайнар көзі – ауыл тұрғындары. Ауылда нағыз таланттар, болашақ спортшылар, көкпаршылар, бүркітшілер өсіп келе жатыр. Алдағы уақытта барлық облыс, аудандарда ұлттық спорт мектептерін ашу қажет. Ол үшін маман төрешілер құрамын қалыптастыру керек. Ұлттық спорт түрлерінің ережелерін қайтадан қарап, сараптау да да осы күннің өзекті мәселесі».
Сондай-ақ Сәдібек ағамыздың басты арманы – елімізде Жылқы институтын ашу. «Егер елімізде Жылқы институты ашылатын болса, ол жылқы шаруашылығы және ұлттық ат спорты түрлерімен түбегейлі ғылыми негізде шұғылданар еді. Сонымен қатар еліміздегі жылқының асыл тұқымды тектерін сақтау және көбейту, ат спортына жарамды түрлерін сұрыптап алу, көкпар аттарын өсіру, әсіресе жоғалып кетудің сәл-ақ алдында тұрған Қазанатымызды қайта қалыптастыруға осы институт бірден-бір қажет», дейді Сәкең.
Сонымен қатар ағамыздың тағы бір пайымы: ұлттық спорт түрі «ұлттық» деген сипатқа ие болғандықтан, киім үлгілері де ұлттық нақышта болуы қажет. Аттың жалында нағыз қазақ жігітінің шауып келе жатқанын сезінуі керек былайғы жұрт. Қазір елімізде жастарды патриоттыққа тәрбиелеу деген сияқты жалаң ұраншылдық басым, патриоттық дегеннің өзі қарапайым нәрселерден тұрады. Ұлттық киім киіп, әсем өрілген тобылғы сапты қамшыны қолына ұстап, бедерлі әбзелмен ерттелген атқа қонған бозбала қалайша рухтанбайды, қалайша оның жүрегін ұлтына деген мақтаныш кернемейді.
Ұлттық спорттық ойындар тек қана жігіттерімізді батырлыққа тәрбиелеп қоймайды, оларды өз ұлтын, Отанын сүйетін, елі үшін жанын қиятын жауынгер, ұлтжанды ұлан етіп тәрбиелейді. Ал, әкелеріміз өз кезегінде балаларын ұлттық спортқа баулуға міндетті. Бұған әрбір әке өз ұлы алдында адал атқаратын парызы ретінде қарауы керек. Бұл – Сәдібек Түгелдің түйін сөзі.
