Инфографиканы жасаған – Зәуреш СМАҒҰЛ ,«EQ»
Егер валюта құнымен есептесек, Кувейт, Бахрейн, Йорданияның экономикасы мықты болуы керек. Себебі олардың ақшасының құны жоғары:
1 кувейттік динар – 3,3 доллар.
1 бахрейндік динар – 2,6 доллар.
1 йорданиялық динар – 1,4 доллар.
Бұл валюталар түрік лирасының қасында әлдеқайда құнды. Алайда үш мемлекеттің ішкі жалпы өнімінің (ІЖӨ) көлемі Түркиямен салыстырғанда әлдеқайда төмен.
Бахрейн – 38 млрд доллар.
Кувейт – 136 млрд доллар.
Йордания – 43 млрд доллар.
Түркия – 720 млрд доллар.
Бұл мысалдан байқағанымыз, ІЖӨ бойынша Түркияның үш араб елінен экономикасы мықты. Осы тізімнің ең жоғары жағында ІЖӨ көлемі 21 трлн доллар болатын АҚШ тұр. Құрама штаттар экономикасы Түркиядан 30 есе күшті. Бірақ ІЖӨ-де халықтың саны, әлеуметтік хал-ахуалы есепке алынбайды. Сарапшылар доллармен салыстырғандағы ұлттық валюталар бағамы экономикалық көрсеткіш болып саналмайтынын айтады. Бізде кейінгі кезде теңге бағамы долларға қарағанда біршама төмендеді. Бірақ бұл экономика құлдырап бара жатыр деген сөз емес.
Экономикалық пайда үшін валюта саясатын қолдан жасайтын елдер бар. Айталық, Қытай өз ақшасының құнын доллармен салыстырғанда әдейі төмендетіп отыр. Мұндағы көзделген мақсат – экспортты көбейтіп, импортты азайту. Сауда табысында Қытайдың асығы алшысынан түсіп тұр. Негізінде валюта құнын азайту өнеркәсіптік елдер үшін пайдалы. Себебі олардың экономикасы экспортқа құрылған.
Бәрімізге белгілі заңдылық – егер мемлекеттің кірісі шығысынан азайып кетсе, бюджет тапшылығына ұрынады. Мұндай жағдайда үкімет не жинаған валюталық қорынан жұмсайды, не шеттен қарыз алады. Кейбір сарапшылар кіріс пен шығыс мәселесін де экономика қуатын сипатайтын анықтама ретінде қарастырады. Арасында бұған келіспейтін экономистер де көп.
Ендігі жан басына шаққандағы ІЖӨ жайына келейік. Ол да экономикалық көрсеткіштің біріне кіреді. Кувейтте жан басына шаққандағы ІЖӨ – 33 мың доллар, Бахрейнде – 20 мың доллар, Йорданияда – 3 мың доллар, Түркияда – 9 мың доллар, АҚШ-та – 65 мың доллар. Байқағанымыздай Кувейттің жан басына шаққандағы ІЖӨ көлемі Түркиядан анағұрлым жоғары тұр. Бірақ Түркия экономикасы Кувейттен әлдеқайда мықтырақ. Сондықтан сарапшылар экономиканы бір ғана өлшеммен есептеу дұрыс емес дейді.
Кей мемлекеттер идеологиялық мақсатта өз кемшілігін жасыру үшін әдейі тек бір көрсеткіш бойынша жетістіктерін мақтан етеді. Мәселен, Түркияда пандемия кезінде ІЖӨ тәуір өсім көрсеткенімен, 2015 жылдан бері валютасы құнсызданудан көз ашпай келе жатыр. Қытай ІЖӨ бойынша әлемде 2-орын алғанымен, жан басына шаққанда 16-орыннан аса алмай отыр. Себебі халқының саны өте көп.
Ендігі бір өлшеуіш – халықтың сатып алу қабілеті (РРР). Яғни елдің азаматы айлығына қандай тауар не қызмет түрлерін сатып алады, соған қарай экономика қуаты өлшенеді. Стэнфорд университетінің ғалымдары «Экономикалық жайлылық» деген жаңа термин енгізіп отыр. Онда азаматтардың сатыпалушылық қабілеті бір жылда неше сағат жұмыс істейтінімен, денсаулық, білім, жол, байланыс, интернет салаларының жағдайымен өлшенеді. Бұл стандартта Франция мен Германия көш бастап тұр. Салыстырмалы түрде Қазақстан да осы көштен қалыспайды. Себебі соңғы жылдары халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуға елімізде өте көп көңіл бөлініп жатыр.
Белгілі экономист Сапарбек Жобаевтың айтуынша, еліміздің ІЖӨ көлемі бүгінде 295 млрд долларды құрап отыр. Республикада тұратын 20,2 млн адамға бөлсек, ІЖӨ-нің жан басына шаққандағы мөлшері 14,5 мың доллардан түседі.
«Экономикалық жылдық өсім былтыр 46%-ды көрсетті. Өзбекстанда – 5,5%, Қырғызстанда 7% болды. Өзбекстанда жан басына шаққандағы ІЖӨ – 3,5 мың доллар. АИ-92 маркалы бензин бағасы біздің ақшамен 400 теңге тұрады. Бізде бұл маркалы бензинді 205 теңгеден сатып алады. Оның үстіне, ІЖӨ-нің жан басына шаққандағы мөлшері жоғары екенін ескерсек, Қазақстанда халықтың сатып алу қабілеті жаман емес деген тұжырым жасауға болады. Дегенмен еліміздің 80% қазынасы халықтың ішіндегі 20% байлардың қолында», дейді экономист.
