Фото: yandex.kz
Оқылған Құран, берілген бата кең дастарханды жағалай отырған жамағатты ғана емес, есіктен сығалаған, көрші бөлмеде отырған, тіпті сыртта қызметте жүрген талайды салмақтандырып, байыпты да байсалды кейіпке ендіріп тастаған.
Төрде кіл қария жастыққа жантаймастан тіп-тік отыр. Ақсақалдар мына қауымның өздерінен аталы сөз, мағыналы әңгіме күтіп отырғанын жақсы түсінеді. Шай келтірілді. Қақ төрде отырған Әбдеш қария жөткірініп, тамағын кенеді. Демек, сөз бастап, салиқалы әңгіме қозғайтын бұған парыз-міндет.
Әбдеш қария жүзіне жылылық ұялата: «Төрге шығардық, алдарыңа жылы-жұмсақ ұсындық, енді осы құрметімізге лайықты жауап беріңдер, мағыналы сөз, тәлімді әңгіме айтыңдар деп отырсыңдар ғой», деді әзілге жеңдіре, дастарқандас жамағатқа жағалай көз тастап.
Қарияның бұл сөзінің ыңғайынан орта тізгіні бос тасталғанын, емен-жарқын әңгімеге кеңшілік берілгенін ұққан қауым алдарындағы шайларына қол созды...
Әбдеш қария: «Біздің айтарымыз ескінің сөзі, көненің жыры, бастан өткен қиыншылық, ашаршылық, соғыс, қуғын-сүргін жайлы. Оны зарлап ұрпаққа жеткізудің пайдасы жоқ демеймін, әрине, дегенмен сол бір тарихты жазып, көрсетіп жатыр ғой жазғыш жандар... – деді де іс басында жүрген жастар жағына қарап, – жә, жарайды... Ескіше жаңа жыл – Наурыз келе жатыр. Қызылдар тойлауын тоқтатып тастаған бұл үлкен мерекені ел басшылары қайта қолға алып жатқан көрінеді, сендер не амал қылып жатырсыңдар? Ауыл-аймақ көлемінде бір әрекет жасау керек шығар», деді. Ортаға тасталған бастама-мәселе жөнінде кейінгі буыннан пікір айтар ешкім табыла қоймады. Әбдеш көкемнен кейін Нұрлыбек (Шәйлек) қария сөз үстеді: «Наурыздың жыл басы екенінен хабары аз жастарға алдымен осы мерекенің мән-маңызын түсіндіріп, санасына құйғанымыз жөн болар...», деді.
Палмахан қария: «Айтпақшы, жоғарыдағылар 22 наурызда күн мен түн теңеледі деп, осы күнді жаңа жылдың нақ бастау сәті ретінде атап өтеміз деп жатыр ғой. Бұл қалай болады екен?» деді.
Қуандық қария: «Не болса да Наурыз мерекесін қайта тойлауды қолға алу үлкен іс. Жүре келе халық өзінің мерекеге қатысты тура жолын тауып алар, әзірге 22 наурыз жаңа жыл басы ретінде белгілене берсін», деді.
Ибаділда қария: «Қазақ қазіргі шекарамыздың барлық тұсынан ары қарайғы жерлердің, дәлірегі көршілес бірқатар елдің еншісінде кеткен өңірлерді қоса алғанда өте кең аймақты мекендеген. Осынау атырапты бауырына басқан қазақ халқы жаңа жыл – Наурызды бәрі бірдей бір күні тойлады деуге кісі сену қиын-ақ. Құдайдың жалғыз күні бар, ол батысыңның, шығысыңның, солтүстігің мен оңтүстігіңнің көкжиектерінен бір мезетте шықпайды, бір мезетте батпайды, ауа райы да әртүрлі, жуанның жіңішкеріп, жіңішкенің үзілер шағы біріне ерте, біріне кеш келеді. Сондықтан, қазақ Наурызды 22-сі күні ғана емес, ұзақ, апталап тойлаған», деді.
Тойымбек қария: «Е-ее, еліңнің тізгіні сан ғасыр өзгенің қолында болса, осылай ненің не екенін білмей шатасасың, шатастырады», деді.
Шардарбек қария: «Дұрыс айтасыз, ұзаққа созылған бодандықтың кесірінен айдан, күннен, жаңылып отырысымыз мынау...», деді.
Бектұрсын қария: «Көне түріктен керуен тартқан көшіміз аз адасқан жоқ. Айдан, күннен, адаспағанда қайтеміз, Исламның таралуымен араб-парсы тілінің үстемдігі жүріп, міне, көне түрікше күн, ай атауларынан ажырап қалдық, бәрі арабша, парсыша болып кеткен», деді күйіне.
Мәдіхан қария: «Орыс тілінің ықпалымен тағы адастық. Наурызың – март, сәуір-көкегің – әпірел, мамырың – май, маусымың – үйін, шілдең – үйіл, тамызың – ағұс, қыркүйегің – сентәбір, қазаның – өктәбір, қарашаң – нойәбір, желтоқсаның – декәбір, қаңтарың – януар, ақпаның пебірәл болып кетті ғой», деді.
Сүлеймен қария: «Біздің көзіміз көрген қариялар наурызды отамалы, аласапыран, амал айы дейтін. Бұл жердегі наурыз бен амал атауы арабша мен парсышадан енген», деді.
Бейбітхан қария: «Бүгінде әпірел атанып кеткен сәуір бар емес пе, соны бізге дейінгілер көкек, отжақпас деген. Бұл айдың ескіше, түрікше негізгі атауы көкек. Мына майыңды бұрындары мамыр, құралай; үйін-маусымыңды саратан, арай; үйіл-шілдеңді сарша, әсет; ағұс-тамызыңды сүмбіле, мизам, сентәбір-қыркүйегіңді боқырау, сарша-тамыз; өктәбір-қазаныңды ақырап, жұтшашқан, қараша-қауыс; нойәбір-қарашаңды қауыс, солтүстікте қаңтар-ақпан, декәбір-желтоқсаныңды жәді, желдітоқсан, кей жерлерде қаңтар; януар-қаңтарды үштің айы, екі ағайынды, дәлу, пебірәл-ақпаныңды бірдің айы, құт, ұт, ұттың айы, кей аймақтарда отамалы деп те атаған», деді.
Қыздарбек қария: «Кейбір айлар атауы басқа мезгіл орнында аталуы әлгі ауа-райының ыңғай-сипатына сәйкес болса керек», деді.
Тойшыл қария: «Дұшпанкөздер қанша қысастық жасаса да бұл мерекені халықтың жадынан мүлде өшіріп, сызып тастай алмады. Жұртқа наурызды жаппай тойлау еркіндігі берілмесе де ауыл-аймақ, көрші-қолаң, ағайын-туыс отамалы басталғаннан Құдайдан үмітін үзбей, алға ұмтылып, бір жақсылық таяп қалғанын сезіп, мерекелік күйге енетін, бір-бірін шақырып, жоқшылықтың құрсауында жүргеннің өзінде шұрқырасып жататын. Мұны көрдік», деді.
Әдімхан қария: «Рас, жоқ-жұқана рәуіште болса да Наурыз аздап тойланатынын көрдік. Сол шақтардан есімде қалғаны, Наурызды халық аптадан астам, 9, 10 күндей шама-шарқынша, атқамінерлерден жасқана жасыра жүріп тойлайтын», деді.
Тұрған қария: «кезінде жаңа күнтізбе бойынша 14-інде наурыз мерекесі басталып, оны тойлау 21-22-23-іне қарай аяқталатын. Сонда 8, 9, 10 күндей тойлаған. Наурыз мерекесін қазіргілер айтып жүргендей 21-іне бастап 22-іне аяқтайтын болса, ой мен қырда жүрген халық бір-бірімен жүздесіп, көрісіп үлгере алмас еді», деді.
Байдалы қария: «Біз наурыз деп кеткен ай қазақтың көп аймағында отамалы атанған. Бір жерлерде сәуірді, бір жерлерде ақпанды отамалы дейді екен. Бұл енді, сол мекендердегі табиғаттың «мінез-құлқына» тікелей қатысты болар. Жалпы, қазақ наурызды отамалы деп бекерден бекер атамаған... Бұл айда ауа райы ыбылыңқы-сыбылыңқы болып келеді. Дегенмен, осы айда қыстың қиқар мінезі, «ащы тікені» ғана емес, адамдар ішіндегі қыс жүдеткен көңіл-күйдің кесірінен орнаған тоң жібіп, өзара қиғаш көзқарас, келіспеушілік те оталатын кез болған соң бұл ай отамалы деп аталса керек. Тағы бір пікір бар, табиғаттың тылсымына табынған ежелгі бабаларымыз осы мезгілде отқа сыйыну, соған байланысты от жағу рәсімін жасау амалына сай отамалы атануы да мүмкін», деді.
«Иә, Байдалы, сөзіңнің жаны бар. Сөзіңді тірілткен болайын, кейін Ислам діні тарағанда отамалы араб тілінің ықпалымен амал айы атана бастады... Дінімізден игілік көрген бабаларымыз жыл бойы ағайын, көрші-қолаң арасында болмай тұрмайтын өкпе-реніш пен дүрдараздықты жоюдың бұрынғы түркілік жоралғы, ғұрыптарын Ислам шарт-амалдарымен қоштап, ұштастырып, нығарлап харекеттенген. Осылайша, жамағат Құдайдың жайдары күні келіп қалғанына «өлмеген құлға шықты жаз» деп шүкіршілік етіп, ескі кек, өкпе-ренішті бұтап, отап, жаңа жылды жаңаша көзқараспен, жаңаша жарасымды сыйластықпен бастау үшін татулыққа, кешірім жасауға ұмтылу амалын, харекетін жасауды дәстүр еткен. Сөйтіп, отамалы айының бір атауы ізгі амал етілетін кез болған соң амал айы делініп кеткен деседі бұрынғылар, – деді Пірмахан жәкем.
Бүгінде бұл қариялардың барлығы мәңгілік мекеніне кеткен. Түкпірдегі шағын ауылда бұ дүниедегі ғұмырларын аяқтаған жарықтықтар бас қосқан жерде келелі кеңес құрып, ұрпақ біліп жүруі тиіс неше түрлі ақпараттарды жайып салушы еді. Оларды, бәтуалы де құнарлы әңгімелерін сағынасың. Сағынғаннан ғой, олардан естігенімізді санамыздан суырып алып жазып жатқанымыз.
