Алыпты тану – халықты тану

– Ебіней Арыстанұлы, амансыз ба?

 – Бұл не ұйқы сабақ уақытында?

 – Таңға дейін бір кітапты қарап едім, кешіріңіз.

 – Сабақты керек қылмайтын, ол қандай кітап сонда?

 – Қазақ тарихы, революцияға дейінгі.

 – Авторы кім? Кешегі Левшинің емес пе?

 – Жоқ... Сізге кездескенде айтамын.

 – Жарайды, маған көрсетесің.Моншаға барасың ба?

 – Барамын.

– Онда орамалыңды алып, жарты сағаттан соң далаға шығып тұр. Айт­пақшы, жаңағы кітабыңды да ала шық, ұмытпа.

Осылай Ебіней аға мені баласындай көріп, қасына жиі алып жүретін болды. Таутұлғалы ұстазымның қасында сары­ауыз балапан мен кімдермен танысып, кімдермен дастарқандас болмадым де­сеңізші. Талай рет Ғабит Мүсірепов, Əлкей Марғұлан, Шапық Шөкин, Олжас Сүлейменов, Нұртас Оңдасынов, Ғабиден Мұстафин сынды еліміздің беткеұстар ел ағаларының қолдарына су құйып, салиқалы әңгімелерін тыңдап, таным мен талғамым өсті, қалыптастым.

Ал сабаққа бармай ұйықтап қалып жүргенімнің сыры, жақсы араласатын ағам, əрі досым, мамандығы физик болса да, түркі халықтарының шежі­ресін кəсіби деңгейде терең зерттеп жүрген Қарағанды политехникалық университеттің оқытушысы Тілеукен Инсебаев жуырда Ташкенттен қазақ­тың тұңғыш теміржол-инженері Мұхаметжан Тынышбаевтың бір кітабы­ның көшірмесін ксерокстан өткізіп әкеліпті. Соны бір күнге сұрап алып, таң атқанша құмарта оқып бітірдім...

Жетпісінші жылдардың ортасы.Коммунистік партияның қылышынан қан тамып тұрған кез. Кітап авторы – «халық жауы», Алаш үкіметі төр­ағасы­ның орынбасары, Түркістан авто­но­миясы­ның премьер-министрі... Мұхаметжан Тынышбаевтың атын атаудың өзі үлкен қылмыс болып саналатын заман. Сондықтан да Тілеукен кітапты маған шүберекке орап, құпия түрде танысуға берген. Ташкент уни­верситеті кітапханасының оқу залына Лев Ошанин деген бір кісі тапсырыпты, кітапхана қызметкерлері байқамай қабылдай салған секілді.

Тілеукенді таңғалдырғаны – Таш­кентте 1925 жылы шыққан осы еңбектің соңғы беттерінде қосымша ретінде тіркелген шежіре кестелері. Бақсам, мазмұны тұтас ғажап ғылыми сенсация, қазақ мемлекетінің қалыптасу тарихын, кемінде ХІ ғасырдан бастайды, келтірілген ресми демография деректері бойынша қазақтың 70 пайыз жерінде 1914 жылдың өзінде халқымыздың саны бес жарым миллионнан артып жығылады екен. Яғни 6-7 миллионбыз сол тұста. Қыруар құнды фактілер, сол заманда бізге насихаттаған деректен мүлде басқа, тың, ғажайып ғылыми кон­цепция. Бүкіл тарихты бастан аяққа қоятын, орыс бізді емес, керісінше, біздер орыстарды, славяндарды адам қылғанымыз, ел деңгейіне көтергеніміз, ұлттық құндылықтарымыздың адамзат тарихына қосқан сүбелі үлесі – бəрі байсалды, дəлелді, тайға таңба басқандай анық, жатық баяндалады...

Ебіней Арыстанұлы атын атауға қатаң тыйым салынған Мұхаметжан Тынышбаевтың «қауіпті» тақырыптағы із-түзсіз жоғалып кетті деп жүрген, қара тізімге енген кітабының көшірмесін қолында ұзақ ұстап қатты толқыды, ылғалдалған көздерін жасырмай тұрып Тілеукен Ахметұлына ризашылығын білдірді. Бірден сол күні Əлкей Хақан­ұлына телефон шалып: «Əлеке, мал-жан аман ба? Ретін тауып маған бір келіп кетуіңіз керек. Маңызды шаруа бар. Қонақ болып, демалып, олжалы болып қайтасыз. Əзірге айтарым осы ғана», деп қысқа қайырды.

Бұл күнде марқұм болып кеткен досым Тілеукен Ахметұлы Инсебаев тапқан баға жетпес қазынамыз осылай елге оралды. Он жылдан кейін гор­бачевтік жылымық кезінде бұл кітапты көптеген зиялы қауым өкілі, атап айтсам: Ақселеу Сейдімбек, Олжас Сүлей­менов, Мұхтар Мағауин, Рымғали Нұр­ға­лиев, Мұрат Əуезовтің үйіндегі кітап сөрелерінен көрдім.

Ебіней аға университетті бітірер кезімде менің дипломдық жұмысым­ның жетекшісі болды. Өзі тақырыпты: «Олжасты жақсы білетін секілдісің, олай болса, оның еңбектерінің ұлттық мазмұнын ашып көрсетші» деп, бірінші тапсырма берді. Бірер ай еңбектенгеннен кейін, алдына жүз елу беттік кіріспе, тараулары, қорытындысы, пайдаланған əдебиеттері, қысқартулары, бүкіл ғылыми аппаратты тегіс қамтыған мəшіңкеге басылған қолжазбамды қойдым. Екі-үш күннен кейін Ебіней Арыстанұлы: «Жұмысың жақсы екен. Бірақ тақырып тым кең болып шыққанына көзім жетті. Тақырыпты нақтылап көрейік. Сен Олжастың бір ғана еңбегін таңдап, сол еңбектің ішін­дегі тек бір ғана мысалды алып, тек соны айналдырып, таза түркология тұрғысы­нан зерттеп көрші. Жəне көп жазба. Елу беттен аз болмасын, жүз беттен асырма», деді. Мені қойыңызшы, филология фа­куль­тетіндегі ұстаздарымның өзі аң-таң. Университетті бітіруге жарты жыл қал­ғанда, орта жолда тақырыпты өзгерту студентке əжептəуір ауыр салмақ. Амал нешік, күндіз-түні ұйықтамай, 70 беттік Олжас Сүлейменовтің «Қыш кітабы» поэмасындағы дөңгелек-шеңбердің түркологиялық, тарихи-мифологиялық, магиялық жəне этнографиялық символикасына арналған еңбегімді бітіріп, нүктесін қойып, ректорға ұсындым.

Бір күннен кейін, Ебіней аға: «Бəрекелді, жарадың, Ерден. Əдемі жұмыс. Бірақ мен сені тағы сынап көргім келеді. Енді Олжастың өте қысқа бір-ақ өлеңін таңдап ал да, сол бір кішкентай өлеңіне тарихи-этнографиялық, түрко­логиялық, мəдени əдет-ғұрыпқа, ұлттық рухани құндылықтарымызға байланысты ғылыми талдау жасап көр. Қысқа-нұсқа жаз. Жұмысың жиырма-отыз беттен аспасын. Жинақы, дəлелді, сілте­ме ескертпелерімен, пайдаланған əдебие­тімен болсын. Іске сəт!», деді.

Үлкен адам сенімі қанат бітіреді.Орта ғасырлық қыпшақтардың Еуропаға қоныс аударғанын қысқа жəне бейнелі түрде сипаттайтын он шақты жолдық «Құман жыры» деп аталатын өлеңін таңдап, дипломдық жұмысымды бітір­дім. Ебіней Арыстанұлы: «Əп, бəрекелді! Жарадың, Ерден. Міне, əрі тап-тұйнақтай шағын, əрі терең мазмұнды, бір халықтың тағдырын жиырма-отыз бетке сыйғыза білдің» деп ризашылығын жасырмай, пікірін білдірді...

Диплом қорғауы өткен соң Ебіней аға: «үйге келіп кетші» деді. Ебіней Арыстанұлының үйі ботаникалық бақ­тың шетінде. Барсам, мына маған, жас балаға ағаның жары Зүбайра апамыз ет асып қойыпты. Шəй ішкен соң, əдеттегідей жаяу серуендеуге баққа келдік, біраз қыдырдық. «Бүгінгі адамзат мұнай мен алтынға жанталаса жармасып жатыр. Ал байлықтың аяқ астарында жатқанын байқамайды, деп көкейіндегі ойларын, шерін тарқата бастады, – мұнай өндірісінде гудрон деген ауыр жəне керексіз есептелетін арзан қалдық зат бар. Оны мына асфальтқа да төсейді, басқаша да пайдаланады, лақтырып та тастайды құны көк тиын деп есептейді. Ал мен жəне осындағы менің зерттеу тобым, яғни ғылыми командам, осы гудронның өзінен түрлі, өте қымбат тұратын заттарды шығара аламыз, шығарып та жатыр­мыз. Тағы бір мысал. Ең сапасы тө­мен көмірден ең таза бензин шығара білдік. Айтайын дегенім, осы өмірде ең үл­кен құндылық, қымбат нəрсе, капитал, бы­лайша айтқанда, қалтаңдағы ақшаң емес – басыңдағы миың, сенің интел­лектуалдық өрең, білімің... Сен астанаға барып аспирантураға түсуің керек. Батамды бердім саған. Төл тарихымызды, мəдениетімізді, тіл-əдебиетімізді, ұлттық мүддемізге байланысты мəселелерді дамыту жолында тыңнан түрен салу керек болып тұр. Біздің қолымыз коммунистік идеология, кеңес саясаты салдарынан байлаулы болды. Ұрпақ сабақтастығына балта шабылды десек те, артық айтқандық емес. Жарты ғасыр бұрын жазылған Мұхаметжан Тынышбаевтың еңбегімен бүгінгі дəріптеліп жатқан тарихымызды салыстырсаң, оны айдай анық көресің. Біз оңдырмай кері кеттік. Кешегі Алаш қайраткерлерінің өнегесін, ұзына тарихымызды, ұлы тұлғаларымыздың ұлағатын бойымызға сіңіруіміз үшін оларды ұлықтап, зерделеп, əлемге паш ете білуіміз қажет...».

Тағы да бір күні Ебіней аға үйіне шақырды. Əдеттегідей, айтқан уақытта жетіп келдім, Зүбайра апай: «Сені кабинетінде күтіп отыр» деді. Ебіней Арыстанұлы бірден ақтарыла сөйледі. Əңгіме арқауы Қаныш Имантайұлы, ұлттық ғылым, академия тағдыры туралы. «Ұстазым қайтыс боларда ең құнды қолжазбалары мен құжаттарын маған беруді ұйғарыпты. Ішінде ел білуге тиісті мəлімет өте көп. Мен үш томнан тұратын трилогияны, үш кітапты жазуға кірістім. Қаныш Сəтбаевтың жастық кезі, қалыптасу кезеңі жəне кемелденген шағы туралы. Бірінші кітабымды бітірдім. Алайда аяғына дейін жеткізе алмаймын ба деп қорқамын. Себебі қарсылық күшті болады. Біраз дөкейлердің мүддесі, қылмысы демей-ақ қояйын саған, сен əлі жассың ғой, осы тақырыпта жатыр. Осы себептен мен деректі емес, көр­кем шығарма жазуды бастадым. Менің мақсатым – əрі цензурадан өтетіндей, əрі оқырманға жететіндей, қажетті шын­дықты түсінуге көмектесетін ақпарат қал­дыру. Бұл ақпарат өте маңызды, тұ­тас бір дəуірді түсіну үшін, ұстазым Қа­­ныш Имантайұлы тұлғасын тану үшін халқымызға аса қажет...». Мен аң-таң­­мын. Ебіней аға кейде менімен осы­лай үлкен кісіше ірі тақырыптарды қозғайтын.

«Бұл еңбегім Қанекеңнің жастық кезеңі туралы болғандықтан, біріншіден өзің сияқты жастарға сеніммен оқытқым келіп отыр. Өтініш емес, тапсырмам бар, шығармам туралы тек шындықты ғана айтасың жəне бір аптадан кейін пікіріңді білдіресің», деп қолыма қалың қолжазбасын ұстатты. Ашығын айтуға тиіспін, мен үшін бұдан ауыр, тіпті орындалмайтындай тапсырма ойлап табу мүмкін емес еді.Үйге келе сала, анама: «Ректор сыни пікір сұрап отыр, тек қана қатал жəне адал сын керек маған» деп жалбарындым. Өйткені анам қазақ əдебиетінің көркем прозасы мен поэ­зиясын жақсы білетін, кәсіби деңгейде талдай алатын қабілеті бар адам болатын. Анам университетте жоғары математика пəнін қазақ тілінде жүргізе­тін. Сол жылдары республикамыздағы барлық жаратылыстану-техникалық факультеттерде қазақ тілінде дəріс беруге тыйым салынуына байланыс­ты, ол жұмысынан айрылып, ерте «зейнеткер­лікке» шығарылғандай болып үйде отырып қалған.

Ана баласы үшін бəріне де барады дегендей, тапсырмамды өте мұқият атқарды. Кеудеңе нан пісіріп қоятын қайран жастық-ай! Анамның қолжазбаға жазған біраз ескерту мен пікірлерін өз қолыммен бадырайтып тұрып, қызыл сиямен жазып, кейбір тұстарын, тіпті абзацтарды сызып тастап, сұрау белгілерін аямай қойып, қолжазбаны Ебіней ағаның қабылдау бөлмесінде отырған хатшы қызға апарып бердім.

Ертеңіне «ректор шақырып жатыр» деген хабар да келді. «Не болар екен?», деп ойлана кірдім. Ебекеңнің көңілі өте көтеріңкі екен, тіпті күліп қарсы алды: «Əй, жүгірмек, пəлесін қарашы! Қатырдың ғой сен мені! Бірақ мені алдай алмайсың. Айт маған, кімге оқыттың, кім саған көмектесті?». Шындықты жасырмадым. «Олай болса, анаңа да, əкеңе де сəлем айт. Мен олармен танысуым керек. Өзімнің де осындай ойымда бар еді», деп айтып салды.

Қонаққа қуанатын қазақ емеспіз бе, кешікпей ата-анам құрметпен, Ебіней ағаны қонаққа шақырды. Осылай ата-анам өз дастарқандарының басында менің ұстазым, ғұлама ғалым – Ебіней Арыстанұлы Бөкетовпен жақын таныс­ты. Қолжазбасына анамның айтқан сын-ескертпелері үшін ренжімей, қайта алғысын айтты, екеуі қазақ əдебиетінің жай-күйі жөнінде көп əңгімелесті.

Ебіней Арыстанұлының мамандығы химик, металлург болғанымен, əдебиет пен өнерге ерекше қызығушылық танытатын, терең энциклопедиялық білімі бар жан-жақты ғалым еді. КСРО Жазушылар одағының белді мүшесі болды. Шекспир, Есенин жəне Маяковский шығармала­рын қазақ тіліне аударды, әңгімелер, пуб­лицистикалық жəне сын мақалалар жазды. Бұл еңбектері жұртшылық ортасында жоғары бағаланды. Ол қазақ эпосы мен ауыз əдебиетінен, əйгілі қазақ ақындары мен жырау-жыршылар­дың өлеңдерінен бастап, əлемге әйгілі: Пас­тернак, Мандельштам, Шекспир, Цветаева, Байрон, Гете жəне басқа да ұлы ақын-жазушылардың шығармаларын жатқа айтатын.

Ебіней аға туралы мендегі есте­лік таусылмайды, болашақта оларды қағазға түсірсем деймін. Қазір айналып өтуге болмайтын өмірінің соңғы жылдарына тоқтала кетейін. Ебіней Арыстанұлы өзі іргесін қалаған университеттің басшысы болып ұзақ уақыт отыра алмады. Мен аспирантураға кеттім. Бірақ ұстазымнан байланысымды үзген жоқпын. Хабарласып, кездесіп тұрдық. Ол республикадағы екінші университеттің бой көтеріп, қалыптасуына барынша жанын салып қызмет етті, мықты ұйымдастырушы болды. Өкініштісі сол, кезінде өзі басқарған Химия-металлургия институтына жай қатардағы аға ғылыми қызметкер лауазымына төмендетіп жіберді.

Мұнымен іс бітпеді: телефоны тыңдалды, келген-кеткен хат-хабарлары тексерілді, өзі тəулік бойы жасырын полиция мен «үндеместің» құрсауына алынды. Өзі күліп айтатын: «Мен өз елімде persona non grata болдым» деп. Неге екенін білмеймін, санаулы ғана адамдар болмаса, бұрын айналасында шұрқырап жүретін ғалым-жазушылардың көбі аяқ астынан іргесін аулақ салып, жүздесуден, тіпті жәй хабар сұрасудан қашқақтайтын болды. Алматыға келсе де, мен Қарағандыға барғанда да, жанында ешкім жоқ, үнемі жалғыз жүргенін көрдім. Бұрын Қарағандыға келсе Ебіней ағаға соқпай кетпейтін, үйінен дәм татып, тіптен шаруаларын айтып, тындырып алатын академик, пофессорларды да көрмедім.

Ебіней аға өзіне қарсы «жауған оққа» қас батырларша қасқайып тұра білді. Кейде маған еңгезердей денесі, келісті келген келбеті тау шыңында отырған қыран құсты елестететін. Төмендегі күйкі тірлікке күле қарап, бейшара пенде­шіліктен алшақ, биік, ақыл-ойдың иесі тұратын. Сондай тұлғаның өзіме ұстаз болғанын өмір бойы мақтан етіп келемін.

Мына оқиғаны ұмыта алмаймын. Əлі есімде, Олжас Сүлейменов Алма­ты­дан Қарағандыға келіп, Ебіней Арыс­танұлының үйіне арнайы барып кеңес берді: «Астанаға барып Дінмұхамед Қонаевқа жазылыңыз. Кездескенде ашық айтыңыз, саясатқа, жеке сізге ешқандай қарсылығым жоқ» деп. Бірақ Ебіней аға: «Айналайын Олжас, менің ешқандай кінəм, бес бересім, алты аласым жоқ оның алдына барып ақталатындай.. Шаруам болмаса, ештеңені бүлдірмесем, неге баруым керек? Сен айта алсаң, өзің айт. Шақырса, барам», деп көнбеді.

Бір шындықтың басы ашық, осындай ауыр жағдайдың салдарынан Қаныш Сəтбаев туралы жазып жатқан трилогия­сы, өкінішке қарай, жалғасын таппады. Осы еңбектің қалың қолжазбаларын арнайы Мəскеуден келіп, мұқият қарап шыққан мемлекет қайраткері Нұртас Оңдасыновтың жоғары баға бергені əлі есімде. Нұртас ағамыз да ел тізгінін қиын-қыстау заманда қолға алып, артына жаман сөз қалдырмай кеткен мемлекет басшысы. «Ұлық болсаң – кішік бол», өте қарапайым, әңгімешіл адам болатын. Ебіней ағаны қатты құрметтейтін еді.

Иə, қыспағы көп кеңестік кезеңінің өзінде академик Ебіней Бөкетов есімі дүркіреп барша Одақ көлеміне, одан асып шетел ғалымдарының ортасында орны болды. Оның ғылыми еңбектері аса жоғары бағаланды. Оның химия-металлургия саласында ашқан ғылыми жаңалығымен көптеген мемлекеттер өз өндірістерінде пайдаланып, табысқа жетіп отыр.

1990 жылы АҚШ ғалымдары аспанда жаңадан табылған бір жұлдызға оның атын берді. Əрине, ол атақ-даңқтан кенде болған жоқ. Мұның бəрін тізе берсек, таусылмайды. Ғылыми табыстары үшін КСРО Мемлекеттік сыйлығына да ие болды. Ғылым мен әдебиеттің табиғаты бір-біріне жақын, екеуі де ойдан, толғаныстан, ізденістен туады. Екеуіне де жігер, еңбек керек. Осындай қасиеттерді Ебіней аға бір-бірімен ұштастыра білді.

Əттең, дейміз, тағы да күйзеле отырып. Жоғарыда айтқандай, өмірінің соңғы жылдары өкінішпен өтті-ау.

Ескі Қазақстанның құпиялары, ашылмаған беттері өте көп. Алаш арыс­тарымызды да, кеше ғана арамыздан кеткен Ебіней Арыстанұлы сынды ұлы тұлғаларымызды ұлықтай алдық па? Тек мерейтойлары жақындаған тұстарда ғана еске алмай, тұрақты жəне жоспарлы түрде зерттеуіміз, дəріптеуіміз əрі насихаттауымыз керек. Мемлекеттен гранттар мен тапсырыстар беріліп, кешенді жəне жан-жақты жұмыстар жасалынса, бастаған игі істерін сабақтастыра жалғастырып, дамыта түссек. Биыл ғасырлық тойы аталынып өтуге тиіс біртуар тұлға Ебіней Бөкетовтің мұрасы мен қайраткерлігін жаңарған елімізге жан-жақты таныту – ортақ парызымыз.

Ерден ҚАЖЫБЕК,

ҰҒА академигі