Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Адамзатқа қанқұйлы соғысты бастап берген, Еуразия кеңістігінде ұлы империясын құрып, әлемді аузына қарататын үшінші Рейхтың туын көтеремін деп, жанталасқан Адольф Гитлерге байланысты тарихи да, саяси көзқарас та бүгінгі күні ешкім күтпеген басқа бағытқа бұрылды. Гитлерді ақтап алғысы келетін саяси күштер де, саяси партиялар да әлемдік аренада бас көтере бастады...
Екінші дүниежүзілік соғыстың ащы шындығын, оның алып келген алапат азабы мен қан қасап қасіретін, сол жылдардағы қазақ солдатының көрген мехнаты мен бастан кешірген қатерлі күндерін көркем шығармаларына арқау еткен қазақ қаламгерлері аз болған жоқ. Бұл қаламгерлердің барлығы да соғыс жылдарын басынан өткізген, оқ пен оттың ортасынан аман оралғандар еді. Олар соғыстың күллі шындығын өз көзімен көрді, окопта бірге жатқан қаруластарының оққа ұшып, қыршынынан қиылған тағдырларын жүрегінен өткізіп келгендіктен, бірден қаламға отырды.
Соғыс күнделігін күнбе-күн ақ қағазға түсіріп, болашақ шығармаларының алғашқы беттерін окопта жатып жаза бастаған Бауыржан Момышұлы, Мәлік Ғабдуллин, Қасым Қайсенов, Әзілхан Нұршайықов, Әбу Сәрсенбаев, Қасым Аманжолов сияқты қаламгерлер қазақ әдебиетіне бәсі биік туындылар сыйлады.
Екінші дүниежүзілік соғыс тақырыбына қалам тербеген классик қаламгерлеріміз де болды. Осынау тақырыпты әр жанрда терең бейнелеп, Отан қорғау, туған ел, туған жер үшін күрес үстінде көрінетін кейіпкерлер шоғыры Мұхтар Әуезовтің, Ғабит Мүсіреповтің, Асқар Тоқмағанбетовтің, Әбділда Тәжібаевтың, т.б. туындыларында көрініс берді.
Т. Ахтанов, Ә. Сәрсенбаев, Д.Әбілев, А.Жұмағалиев, Қ. Аманжолов, Б.Бұлқышев, Ә.Егізбаев, Қ.Әбдалиев, Ж.Мағауин, М.Тұрмағамбетов, Т.Тоқмағамбетов, Ш.Сейдеханов, Т.Әлмұханбетов, С.Көшекбаев, С.Бақбергенов, Т.Жароков, К.Тоқаев, Б.Соқпақбаев, Ж.Саин, Қ.Әбдіқадыров, Ө.Қанахин, Қ.Бекхожин, Т.Бердияров, С.Омаров, Қ.Шаңғытбаев, Ж.Тілеков, Қ.Исабаев, Қ.Сатыбалдин сынды ақын-жазушылар бірден майдан даласына аттанды. Қаншама қазақ қаламгерлері майданнан оралмады. Ауыр жараланып, мүгедек болып, мерзімінен бұрын оралғандар қатары да аз болған жоқ.
Жоғарыда атап өткеніміздей, майдан газеттерінің беттерінде өзінің отты, рухты, жауынгерлік жырларымен танылып үлгерген жас ақындар легінен Қасым Аманжолов, Сырбай Мәуленов, Жұмағали Саин, Хамит Ерғалиев, Жұбан Молдағалиев, Сағынғали Сейітов, Тоқаш Бердияров сынды қаламгерлер соғыс тақырыбына жаңа леп, жаңа поэтикалық ізденіс арнасында құнарлы, тың шығармаларымен бірден көзге түсті.
Сол жылдардағы соғыс тақырыбын кең қамтып, халықтық поэзия тілінде, дәстүрлі жыраулық, жыршылық өнердің көркемдік бояуымен астастыра толғаған, жырлаған халық ақындары Жамбыл Жабаев, Нұрпейіс Байғанин, Кенен Әзірбаев, Шашубай Қошқарбаев, Нұрлыбек Баймұратов, Нартай Бекежанов, Доскей Әлімбаев, т.б. қазақ әдебиетіне өзіндік қолтаңбасымен келіп қосылды. Жамбыл Жабаевтың әйгілі «Ленинградтық өренім» және соғыста мерт болған перзенті Алғадайға арнап жазған цикл өлеңдері кеңес одағы көлемінде миллиондаған оқырманды баурап алды.
Жалпыұлттық, жалпыхалықтық мәнге, мазмұнға ие болған осынау қасиетті тақырыпқа ат басын бұрмаған, шығарма жазбаған қазақ қаламгерлері өте аз. 1960–1970 жылдары әдебиет көшіне келіп қосылған жас қаламгерлердің өзі тікелей соғыс шындығын суреттемесе де, сонау соғыс жылдарындағы ауыл өмірі, соғыстың кесірінен жастай жетім қалған жесір аналар мен жетім балалар тағдырын, солардың басына түскен соғыс тауқыметін тереңнен толғайтын тартымды туындыларымен таныла бастады.
Шерхан Мұртаза, Сайын Мұратбеков, Дулат Исабеков, Бексұлтан Нұржеке, Оралхан Бөкей, Мархабат Байғұт, Қуандық Түменбай, Нағашыбек Қапалбекұлы, т.б. жас дарындар осынау тақырыптағы алғашқы повестерімен, әңгімелерімен оқырман назарын өзіне аударды. Өртеңге шыққан ұрпақтың буыны ретінде әдебиет айдынында жарқ етіп көрінген осынау бір шоғыр жас жазушылар кейіннен, сексенінші жылдары туған әдебиетіміздің негізгі жүгін арқалаған тегеурінді топқа айналды.
Майдангер қаламгерлер Бауыржан Момышұлының, Қасым Қайсеновтің, Әди Шәріповтің, Әзілхан Нұршайықовтың, Әбдіжәміл Нұрпейісовтің, Тахауи Ахтановтың, Кемел Тоқаевтың шынайы дерекке құрылған, соғыс шындығын нақты тарихи оқиғалар мен нақты қалалар, нақты мекендерде өткен соғыс көріністерін кең қамтып, нақты әскери қолбасшылардың өмірбаянын, қатардағы қазақ солдатының ерлік істерін баяндайтын көпқырлы сюжеттік арналарды бір шығарманың бойына сыйғыза жазған туындылары оқырман ықыласына бөленді. Әзілхан Нұршайықовтың «Ақиқат пен аңыз» деп аталатын роман-дилогиясы халық батыры, даңқты әскери қолбасшы Бауыржан Момышұлына арналады. Халық батырын сөйлете отырып, оның майдандағы ерлігін, полк командирі, ержүрек, соғыс өнерін әйгілі әскери шешімдерімен, қайтпас, қайсар мінезімен аңызға айналдырған қазақ перзентінің бейнесі сомдалады.
Бердібек Соқпақбаевтың «Өлгендер қайтып келмейді», Әзілхан Нұршайықовтың «Ақиқат пен аңыз», Әбдіжәміл Нұрпейісовтің «Күткен күн» романдары жанрға тың серпін әкеліп, тосын сюжет, композициялық құрылым жаңалығымен, құнарлы тілімен, майдан шындығын кең қамтып, қайталанбас кейіпкерлер бейнесін сомдаған жаңалығымен келді.
Бауыржан Момышұлының, Мәлік Ғабдуллиннің әскери прозасы, Қасым Қайсеновтің, Әди Шәріповтің партизандар өміріне арнаған шығармалары соғыс тақырыбының жаңа беттерін ашты.
Соғыс шындығын терең психологиялық талдауларға арқа сүйеп отырып, әрбір кейіпкердің ішкі жан дүниесіне терең үңілетін суреткер қаламгер Тахауи Ахтановтың «Қаһарлы күндер», «Боран», «Шырағың сөнбесін» романдары өзінің сан қырлы көркемдік бояуымен әдебиетіміздің төріне көтерілді. Соғыс шындығы мен сол тұстағы қоғамдық-саяси, әлеуметтік құбылыстарды терең сабақтастырып қалам тербеген жазушының тың, тосын ізденістері қазақ прозасының жаңа белесі ретінде бағаланды.
Ал енді Тахауи Ахтановтың алғашқы туындыларының бірі «Қаһарлы күндер» романы жарыққа шыққанда әдебиет сыны жарыса жазды. Жаңа туынды, көркемдік бітімі дара туынды үлкен әдеби талқылауға түсті. Осы романымен-ақ жазушы әдебиеттегі үлкен жолын, суреткерлік жолын бастап кетті. Бұл шығармада қым-қиғаш, оқырманды жалықтырып жіберетін, бітіп болмайтын шытырман оқиғаларды қоса, қат-қабат жарыстыра беретін сюжет жоқ. Оның есесіне жау өтінде жүрген, ажал аузындағы қазақ жауынгерлерінің тағдыры, шеккен азабы мен көрген мехнаты, Отан қорғап жүрген адамның барлық қасиеттері сынға түсетін соғыс шындығы алдыңғы қатарға шығады.
Жазушы адам жанының трагедиясын түп-тамырына дейін үңіліп зерттейді. Әрбір кейіпкерінің жүрегінің түбіне терең бойлайды. Жасанды, жылтырақ бояуы жоқ. Қаны сорғалаған майдан шындығын көз алдыңа әкеледі. Суреткерге осыдан артық қандай олжа керек? Өз тақырыбына, өз кейіпкеріне адал болудың эталонын да көрсеткен майдангер жазушы Тахауи Ахтанов еді.
Майдангер қаламгер Кемел Тоқаев туған әдебиетіміздің табалдырығын имене аттап, өз бағытын, өз соқпағын, өз тақырыбын таныта келді. «Солдат соғысқа кетті» атты романы тұтастай Екінші дүниежүзілік соғыс тұсында қазақ солдаты басынан кешірген тарихи шындыққа арналады. Әу дегеннен әскери училищені енді аяқтағалы отырған қазақтың қос жігітінің майдан шебіне аттанып бара жатқан сәттеріне куә боламыз.
Қос кейіпкердің кейінгі өмір жолы майдан даласында, яғни Сталинградтан бастап Украина, Белоруссия, Польша жерлерін беліндегі бес қаруымен, сұр шинель, солдат етігімен жүріп өткен сан тағдырлы, азабы мен тозағы қатар түсіп жататын қалың оқиғалардың боямасыз көрінісі оқырманды бейжай қалдырмайды.
Жазушы Кемел Тоқаев майдан шындығын шынайы бейнелеп жеткізуде күрделі сюжет құрудың, шытырман оқиғаларды баурап алатындай суреттеп берудің, немесе үнемі желдің өтінде, ажал аузында арпалыс, шарпысу, тартыс, қантөгіс үстінде жүретін кейіпкерлерді сомдаудың шебері ғана емес, сонымен бірге табиғат, қоршаған орта, елді мекен, тау шатқалы, қалың орман көріністерін де көркемдік бояуы қанық, құнарлы тілде, өте тартымды, әсерлі сөйлететін суреткер қаламгер еді.
«Түнде атылған оқ» атты повесіндегі бірер табиғат көріністеріне көз тоқтатайықшы: «Түн. Дала шырттай қараңғы. Жауын себелеп тұр. Аспан төрінде найзағай жалт етіп, бұлтты тіліп, шатыр-шұтыр ете қалды. Мүлгіген орман үсті бір сәтке жарқырап ашылып, қайта түнереді. Мырзаш қосауыз мылтығын иығына асып, босағада тұрған. Ол жан-жаққа көз тастап, құлақ түрді. Жауған жаңбыр сенектің төбесіне тырс-тырс тамады. Жат дыбыс жоқ. Әлден уақытта шақпақ тағы шақты...
Орманды мылқау қараңғылық басты. Мырзаш әбігерленіп қараңғы аспанға қадала қарады. Кісі түскен орман тұсын шапшаң болжап алды да, солай қарай беттеді. Айналасы жылым, батпақ... Тоқтап-тоқтап құлақ түреді. Әлден уақытта жылым жақтан біреудің ырсылдап, ентіккен үні естілді». Қысқа-қысқа суретті сөйлемдер. Үлкен апаттың, көздеп келе жатқан ажалдың аузында тұрған бас кейіпкердің соңғы сәттері. Дәл қазір бірер секундтан кейін кеудесін дұшпанның оғы тесіп өтетін Мырзаштың алақұйын көңілі. Қалың қабырғадай тұтасып келе жатқан қараңғылық. Пейзаж жасаудың шебері екендігін жазушы соғыс тақырыбындағы басқа да шығармаларында дәлелдеді.
Түйіндей айтқанда, соғыс тақырыбы қазақ әдебиетінің барлық жанрда жаңа белеске көтерілуіне жол ашқан үлкен арнаның бірі болды. Арқалы ақын Қасым Аманжоловтың «Дариға, сол қыз», «Ақын өлімі туралы аңыз» атты лирикалық өлеңі мен әйгілі поэмасынан бастап роман жанрындағы Ғабит Мүсіреповтің «Қазақ солдаты», Тахауи Ахтановтың «Қаһарлы күндер», «Боран», «Шырағың сөнбесін» туындыларына дейінгі шығармалардың барлығы қазақ әдебиетінің жарты ғасырға жуық ең бір елеулі көркем мұрасын дүниеге әкелген кезең ретінде тарихта қалды.
Сырбай Мәуленовтің жырларындағы шынайы кейіпкерлер де кешегі алапат әлемдік соғыстың қалың ортасында қолына қаруын ұстап, от пен оқтың арасынан алмағайыпта аман қалған қазақ жауынгерлері болды.
Волховтың ормандары мен қоршауда қалған Ленинград түбінде жараланған күндерін төгілте жырлаған ақын майдан шындығын терең бейнелеп жеткізеді.
«Тұрдым бір кез, Ростов қорғанында,
Жүрдім Пермь, Тагильдің жолдарында.
Свердловск өзенін кешіп өттім,
Болдым нулы Волховтың орманында.
Бір басымның қамына қарамадым,
Зарын ұқтым ана мен балалардың.
Қыстың күні, шешуші шабуылда,
Ленинград түбінде жараландым.
Көп солдаттың қостарын дауыл жықты,
Дауыл жықты, жапырып жалын жұтты.
Солар үшін келемін жолда жүріп,
Солар үшін көтеріп ауыр жүкті».
Сырбайдың лирикалық қаһарманы ішкі жан дүниесінде өтіп жататын көңіл толқындарын, сезім, сырын оқырман алдына жайып салады.
«Сапырды дауыл,
Тебіренді теңіз,
Тулады толқын,
Шайқалды шың-құз...
Қып-қызыл өрттің ішінде жүрміз...
Келмейді өлгім,
Келмейді өлгім,
Қайратым қайда,
Келші осындайда!
Дедім де тұрдым,
Жүгіре бердім,
Қолымда найза, шағылып айға», – деп жырлаған Қасым ақынның қолына қалам ұстаған замандастарының барлығы бір кез назар аударып, ат басын бұрып, жүрек қанымен жазған ұмытылмас жылдар шежіресі қымбат рухани мұрамыз ретінде қасиетті әдебиетімізде қалды.
Қансейіт Әбдезұлы,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, профессор
