МИГРАЦИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІ ҚАЗАҚСТАН ҮШІН ДЕ ӨЗЕКТІ
Ақпараттар тасқындаған жаһандану дәуірінде көші-қон қозғалысының күшейгені көпшілік елдерге тән болып отыр. Ол көптеген мәселелерге байланысты. Алысты айтпағанда, өзіміздің көршіміз Ресейде және Орта Азия республикаларында, Қазақстанда да адамдардың қоныс аударуы Кеңестер Одағы тарасымен-ақ күшті леппен басталған еді. Ол уақыт өткен сайын жаңа сипат алып келеді. Тәуелсіз достастық мемлекеттері арасында, әсіресе, Ресей мигранттар тасқынын көріп отырған ел. 1989-2009 жылдар арасында, Ресейге 12 миллион адам келіп, 5,5 миллион адам кеткен екен.
“Тіл саясаты және мигранттардың бейімделуінің әлеуметтік-құқықтық аспектілері: проблемалары, жүзеге асыру, болашағы” атты ІІІ халықаралық ғылыми-практикалық конференцияны Ресейдің Түмен қаласында өткізуі де тегін емес еді.
“Облыстық Дума биліктің барлық деңгейі мен тармағында көші-қон мәселесіне басымдық беріп, назар аударып отырады. Өйткені, бұл өңір мұнай-газ кешенінің арқасында федеральдық бюджетті толтыратын негізгі көздердің бірінен саналады. Түменнің экономикалық даму тарихының өзінде табиғи байлықтарды игеру сырттан, елдің түкпір-түкпірінен білікті мамандарды шақыруы ұйымдастырудың арқасында мүмкін болған. Экономикасы дамыған аймақта көші-қон қозғалысы әлі де жоғары. Бірақ өңірге жақын шетелдерден келіп жатқан бүгінгі миграция баяғыдай ұйымдастырылған, жоспарлы түрде жүзеге асып отырған жоқ, барынша стихиялы түрде жүріп жатыр,–деп жазды конференцияға қатысушыларға құттықтау сөзінде Түмен облыстық Думасының төрағасы Сергей Корепанов.
Тек 2008 жылы ғана Түмен облысына 53 мың адам сырттан келген. Бұл 2004 жылға қарағанда 22 пайызға көбейген көрсеткіш. Осы мигранттардың 75 пайызы Ресей Федерациясының өзіне жататын Башқұртстаннан, Дағыстаннан, Свердлов, Қорған, Омбы облыстарынан келеді екен. Ал сырттан келетін мигранттарды негізінен Украинадан, Қазақстаннан, Әзірбайжаннан, Қырғызстаннан, Тәжікстаннан баратындар құрайды. Сергей Корепановтың талдап көрсеткеніне қарасақ, Түмендегі мигранттардың 72 пайызы қазақстандықтар екен. Мұнда сырттан келетіндердің басым көпшілігі, яғни 80 пайызға жуығы еңбек жасындағы адамдар, олар бөтен елге жұмыс іздеп барады.
Ғалымдардың айтуынша, Ресей халқының саны осы миграцияның есебінен өсіп отыр және соңғы кезде оның кемімеуіне де көші-қон ықпал ететін күшке айналған. Елде жұмыс күшіне деген сұраныс та баршылық. Сондықтан көрші ел жұмысшы күшінің еркін келуіне жағдай тудыруды ойластыру дұрыс деп біледі. Үдемесе кемімей отырған миграция артықшылықтарымен қатар қай елге болсын әлеуметтік-экономикалық, ұлтаралық қатынастар және қоғамның басқа да салаларында проблемалар жүктеуі де әбден ықтимал. Жасырын миграциямен бірге есірткі, бүліншілік қаупін де мамандар жоққа шығармайды.
– Ресейдің көші-қон саясатындағы басым бағыттың бірі – миграция үдерісінің құқықтық негізін құру болып табылады. Бұл елге келетін мигранттар тасқынын, оның ішінде жоғары білікті мамандардың келуін қамтамасыз етер еді, – дейді Сергей Корепанов.
Конференцияға Ресейдің түкпір-түкпірінен қатысқан мамандар мен ғалымдар көші-қон саясатының кездесіп отырған проблемалық мәселелелерін қозғады. Ресейдегі еңбек мигранттарының басты проблемасы ел аумағында уақытша немесе тұрақты тіркелуінің қиындығынан туындайды. Елде миграциялық карта мерзімін созудың мүмкіндігі жоқ, онсыз жұмысқа орналасуға рұқсат алу да өте күрделі күйінде қалып отыр. Жасырын келгендіктен еңбек құқы да жиі бұзылады, сырттан келгендер өз құқығы жөнінде аз біледі немесе тіпті хабарсыз. Тығырықтан шығу үшін көмек сұрап заңсыз делдалдарға жүгінген мигранттардың өзі елдің миграция туралы заңын бұзатын кез де аз болмайды. Мұның өзі мигранттар құқығын қорғауды күшейту керектігін меңзейді. Конференцияға қатысушылар сырттан келгендердің құқы, тіркелуі, тұру талаптары, шет ел азаматтарын жұмыс күші ретінде пайдалану ережелері– барлығы да мемлекеттің негізгі заңдарына сәйкес заң және заң актілерімен реттелуі керектігін баса айтты. Және миграция мәселесінің барлық түйткілдері әлі де зерттеле түсуі керек.
Көші-қон – бүгінгі заманның табиғи және заңды үдерісі. Оны тоқтатар күш кем. Сондықтан, миграция мәселесінің барлық проблемалары мен артықшылықтары Ресеймен қатар Қазақстанға да ортақ. Конференцияға Қазақстаннан қатысқан ғалымдардың айтқанындай, қатар жатқан екі ел көші-қон саясатында әріптес болып табылады. Дегенмен, Қазақстанның Ресейге қарағанда, миграциялық қарымы төмен, мұндағы көші-қонның сипаты да өзгешелеу. Ресейге мигранттардың 80 пайызы жұмыс іздеп, күн-көріс қамымен баратындар екенін жоғарыда айттық. Дәл Ресейдегідей тасқын болмағанымен, Қазақстанға осындай мақсатпен көрші Орта Азия мемлекеттерінен келіп, түпкілікті тұрып қалатындар да жоқ деуге болмайды. Жердің жақындығы, еңбекақының тиімді, уақытылы төленуі, жолақының арзандығы, қатар жатқан туысқан елдер болғандықтан Қазақстанда туыс-тумаларының болуы да көрші Қырғызстаннан, Өзбекстаннан, Тәжікстаннан, Түркіменстаннан келетін стихиялық еңбек миграциясын күшейтіп отырғаны байқалады. Келімсек топтар көбіне саудада, ауылшаруашылығында, құрылыста тіркелмей жұмыс істегендіктен, көлеңкелі экономиканың өріс алуын күшейтеді, салықтан жасырынады. Екінші жағынан жасырын келіп, әрі қолында еңбек шарты сияқты ешқандай құжаты болмағандықтан “ұсталып қалу” қаупінен мигранттардың өздері де психологиялық қысымда жүреді. Олар мемлекеттік органдардан барынша жасырынады да, барлық қолдау-көмекті Қазақстандағы диаспора өкілдерінен күтеді. Мұның өзі елге экономикалық-әлеуметтік қана емес, ұлтаралық қатынастарда да проблема туғызуы мүмкін. Яғни сырттан келгендердің құқығын қорғауды күшейту проблемасы Қазақстанда да өзекті.
Жер жүзіне тарыдай тарап кеткен қандастардың – этникалық қазақтардың елге оралуы біздің еліміздегі көші-қон үдерісінде басты сипат алады. Қазақстан бүгінге дейін Өзбекстаннан, Моңғолиядан, Түркіменстаннан, Ресейден, Түркиядан және басқа да шет елдерден оралмандардың ірі тобын қабылдады. Репатриация мен қандастарды қабылдау жөніндегі Қазақстанда қалыптасқан бай тәжірибе, Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың тапсырмасымен 2009-2011 жылдарға арналған “Нұрлы көш” бағдарламасының жүзеге асырылуы бұл басқосуда көпшілікті қызықтырды. Конференция шеңберінде өткен “Ресей-Қазақстан халықтар мен мәдениет тоғысында” атты дөңгелек үстел отырысында “Ресей мен басқа елдерден қоныс аударушы қазақтардың тілдік бейімделуі: оның жалпы сипаты мен ерекшеліктері” атты баяндама жасаған Дүниежүзі қазақтары Ассоциациясының өкілі, тарих ғылымдарының кандидаты Гүлғазира Балтақбаеваға сауалдардың жаңбырдай жаууы да сондықтан болса керек. Көші-қон және демография агенттігінің мәліметінше, 1991-2008 жылдар арасында Қазақстанға 184 963 мың отбасы оралыпты. Гүлғазира Нұранқызы оралмандарды орналастыру, олардың әлеуметтік және тілдік бейімделуі туралы талдап айтып берді.
ХХ ғасырдың басында қазақты баудай түсірген қырғын нәубеттің бірі –Коммунистік партияcы Қазақстан өлкелік комитетінің бірінші хатшысы Голощекиннің қолымен ұйымдастырылды. Күштеп ұжымдастыруға, байлардың мал-мүлкін тәркілеуге, саяси қуғын-сүргінге қарсылық білдірген қазақтар өз туған жерін тастап, босып көшті. Ұр да жық саясат ұстанғандар ол кезде халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан тұрмыс-салтын, тіршілігін бірден күштеп өзгертуге болмайтынын түсінген жоқ, расы түсінгісі келген жоқ. Қазақстанның солтүстігіндегі Қызылжар және Қостанай өңірінен Батыс Сібірге ауа көшкен қазақтар Түмен орманы арасында көшіп-қонды. Тіл білмейтін және мұсылмандықты берік ұстанған қазақтар орыс деревняларына, енді құрылып жатқан кеңшарларға сіңісіп кете алмады. Алайда, қазақтар көшпелі тірлікті көп жалғастыра алмады, кеңшарға бірігуі керек болды. Түмендегі коммунистер әр ұлттың өзінің ауылшаруашылығы артельдерін құруына ықпал етті. Түменнің Қазан ауданында қазақтардың “Қызыл ту”, Голышманов ауданында “Ақ көл” кеңшарлары құрылды. Түменнің Қазақстанмен шектеспейтін түкпірдегі Нижнетавдинский ауданында 1938 жылы тағы бір қазақ кеңшары құрылды. “Ол жапон самурайларына қарсы күрескен Қиыр Шығыс Қызыл армиясының құрметіне аталды” деген дерек жеткізеді архив құжаттары.
Кеңшар туралы мәліметтер жергілікті архивте жеткілікті сақталып қалған. Кеңшардың алғашқы төрағасы Шериаздан Тасбаев болды. Ауыл негізінен аталас, туыс, рулас адамдардан құралды. Мысалы, ауылдағы бес отбасы “Тасбаев” болып жазылатын. Қазақтардың көпшілігі көп балалы болды. Архив құжаттарында Мұрзағали Әкішевтің, Жантас Қасымовтың, Қапыш Ілімбаевтың әрқайсысының отбасында 9 жан, Қасым және Мұхаммед Қызылбаевтар отбасыларында 6 адамнан болғаны жазылған.
Алғашқы кезде көшіп-қонып жүрген қазақтарды кеңшарға біріктіру үшін жергілікті өкімет оларға салық жеңілдіктерін жасаған, үй салып алуы үшін ссуда бөлген. Сол жерден қуылған кулактардың бес үйін қазақ кеңшарына беріпті. Мемлекет қазақтарға ортақ меншікке мал алып, мектеп салу үшін 1000 рубль несие және 1145 гектар жер берген. Сонымен қатар, әр отбасының үйінің жанынан бір гектарға жақын жерді тағы бөлген.
Ақ қайың қоршап тұрған қазақ ауылы кейінірек Садок деп аталған. Орыс деревнясынан оқшау әрі ата мекеннен де алыс ауыл өз тіршілігімен тұрып жатты. Мұнда Ерден, Ыбырай молдалардың халық арасында беделі де, ықпалы да күшті болды. Олар қашып көшіп, елден жырақ кетіп қалған ағайынды имандылыққа, ауызбірлікке ұйытып ұстады. Ата дәстүрге өте берік болды. Сонымен қатар, ауыл заман көшінен де қалмады, мектеп салды, ауылдағы жас мұғалима Қадиша Әкішева балаларды уақыт талабына қарай орысша оқытты.
Қазақ кеңшары Қызыл әскерді жараулы, жұмысқа үйретілген аттармен қамтамасыз етті. 1940 жылы казақтар 78 гектар жерге бірінші рет егін салып, оның гектарынан 5,3 центнерден бидай бастырып алды. Бұл аудандағы орыс, татар кеңшарларына қарағанда әлдеқайда жақсы көрсеткіш болатын. Сондықтан өзге кеңшарлардың төрағалары астықты аз жинаған “зиянкестігі” үшін халық жауы болып кеткенде, қазақ кеңшарының екінші төрағасы Мұрзағали Әкішев айдалудан да, атылудан да аман қалды. Сібірге тұрақтаған қазақтар көшпелі тұрмыстан отырықшылыққа осылай бейімделді.
Алайда, Ұлы Отан соғысы ұйып отырған ауылдың, шаруашылықтың шырқын бұзып кетті. Ағайынға бас болып отырған ер-азаматтардың барлығы майданға аттанды. Олардың Кеңшарды басқарған Мұрзағали Әкішевтен бастап, көпшілігі майдан даласынан оралмады. Ауылдағы 36 отбасын, шаруашылықты үш әйел басқарды. Алайда, әйелдің аты-әйел, орыс-орманның ішінде ер-азаматтардай шаруашылықты ұстап тұру оларға қиын соқты. 1945 жылы ауылдың жетім-жесірлерінің барлығы көрші елді мекендерден нәпақасын табуға тарап кетті. Қазақстаннан барған босқындар негізін қалаған кеңшардың ақыры осылай бітті.
Қазір Түмен облысында осы Садок ауылын, Қиыр Шығыс Қызыл армиясы атындағы кеңшарын құрған қазақтардың ұрпақтары тұрады. Қазақ екендігін, халықтың дінін, тілін, дәстүрін берік ұстанған аталар балаларына да өсиет қалдырып отырды. Түмендегі “Достық” қазақ автономиясының құрметті төрағасы Қалихан Серғазиновтың айтуынша, облыстағы қарттар мен балалар үйлерінде бірде-бір қазақ қариясы немесе тастанды бала жоқ көрінеді.
– Біз, қазақтар, қариясы мен баласын жылатып қазынаның үйіне қаратуға жол бермейміз, ата жолы солай,–дейді Қалекең.
Жақында Есімхан Жантасовтың басшылығымен Түмендегі қазақ қоғамдық ұйымдары белсенділері асарлатып, Қиыр Шығыс Қызыл армиясы кеңшарының, Садок ауылының жұртына ескерткіш тас қойылды. Стелаға Қиыр Шығыс Қызыл армиясы атындағы кеңшардың 36 мүшесінің аты және олардың отбасы мүшелерінің саны ойылып жазылған.
Ескерткіштің ашылу салтанатына Түменнің барлық аудандарында тұратын қандастарымыз жиналды. Мәскеудегі Қазақстан елшілігінің бірінші хатшысы, мәдени-гуманитарлық ынтымақтасу жөніндегі бөлім жетекшісі, филология ғылымдарының докторы, профессор Серікқали Бәйменше қатысты. Сонымен қатар, бұл шараға жергілікті билік – Түмен облыстық думасының, облыстық ұлттар ісі жөніндегі комитетінің өкілдері, Нижнетавдинский ауданының басшылары қатысты.
– Бұл стеланың орнатылуы тарихқа және оның сабақтарына деген құрмет. Бүгін ресейліктердің қазақ халқының тарихы мен ауыр тағдырынан хабардар екеніне көзім жетті. Кеңес Одағының ең солтүстігінде жатқан қазақ кеңшары біздің отандық тарихымыздың бөлінбес бір бөлшегі болып саналады, – деді Серікқали Бәйменше.
Стеланың ашылу салтанатында түмендік журналист Камиль Қабдулвахитов жазған “Босып көшкендер” (“Откочевники”) атты кітаптың тұсаукесері де өтті. Архив құжаттары мен қазақ ауылының көзі тірі тұрғындарының естеліктері негізінде жазылған кітапқа қазақтардың ХХ ғасыр басындағы трагедиялық тарихы арқау болады. Кітаптың 1000 данасын түмендік белгілі кәсіпкер, “Поиск” өндірістік бірлестігінің бас директоры, Түмен қазақтарының лидері Есімхан Жантасов өз қаржысына бастырып шығарыпты. Стеланың ашылу салтанатына жиналғандарға “Босып көшкендер” кітабы таратылды.
Тарихқа тағзым болашақ үшін жасалады. Түмендік қазақтардың мақсаты да осы.
Гүлғазира БАЛТАБАЕВА, тарих ғылымдарының кандидаты,
Нәзира ЖӘРІМБЕТОВА, “Егемен Қазақстан”.
Қоныс аударушының бейімделуі мен болашағы
Ақпараттар тасқындаған жаһандану дәуірінде көші-қон қозғалысының күшейгені көпшілік елдерге тән болып отыр. Ол көптеген мәселелерге байланысты. Алысты айтпағанда, өзіміздің көршіміз Ресейде және Орта Азия республикаларында, Қазақстанда да адамдардың қоныс аударуы Кеңестер Одағы тарасымен-ақ күшті леппен басталған еді. Ол уақыт өткен сайын жаңа сипат алып келеді. Тәуелсіз достастық мемлекеттері арасында, әсіресе, Ресей мигранттар тасқынын көріп отырған ел. 1989-2009 жылдар арасында, Ресейге 12 миллион адам келіп, 5,5 миллион адам кеткен екен.
“Тіл саясаты және мигранттардың бейімделуінің әлеуметтік-құқықтық аспектілері: проблемалары, жүзеге асыру, болашағы” атты ІІІ халықаралық ғылыми-практикалық конференцияны Ресейдің Түмен қаласында өткізуі де тегін емес еді.
“Облыстық Дума биліктің барлық деңгейі мен тармағында көші-қон мәселесіне басымдық беріп, назар аударып отырады. Өйткені, бұл өңір мұнай-газ кешенінің арқасында федеральдық бюджетті толтыратын негізгі көздердің бірінен саналады. Түменнің экономикалық даму тарихының өзінде табиғи байлықтарды игеру сырттан, елдің түкпір-түкпірінен білікті мамандарды шақыруы ұйымдастырудың арқасында мүмкін болған. Экономикасы дамыған аймақта көші-қон қозғалысы әлі де жоғары. Бірақ өңірге жақын шетелдерден келіп жатқан бүгінгі миграция баяғыдай ұйымдастырылған, жоспарлы түрде жүзеге асып отырған жоқ, барынша стихиялы түрде жүріп жатыр,–деп жазды конференцияға қатысушыларға құттықтау сөзінде Түмен облыстық Думасының төрағасы Сергей Корепанов.
Тек 2008 жылы ғана Түмен облысына 53 мың адам сырттан келген. Бұл 2004 жылға қарағанда 22 пайызға көбейген көрсеткіш. Осы мигранттардың 75 пайызы Ресей Федерациясының өзіне жататын Башқұртстаннан, Дағыстаннан, Свердлов, Қорған, Омбы облыстарынан келеді екен. Ал сырттан келетін мигранттарды негізінен Украинадан, Қазақстаннан, Әзірбайжаннан, Қырғызстаннан, Тәжікстаннан баратындар құрайды. Сергей Корепановтың талдап көрсеткеніне қарасақ, Түмендегі мигранттардың 72 пайызы қазақстандықтар екен. Мұнда сырттан келетіндердің басым көпшілігі, яғни 80 пайызға жуығы еңбек жасындағы адамдар, олар бөтен елге жұмыс іздеп барады.
Ғалымдардың айтуынша, Ресей халқының саны осы миграцияның есебінен өсіп отыр және соңғы кезде оның кемімеуіне де көші-қон ықпал ететін күшке айналған. Елде жұмыс күшіне деген сұраныс та баршылық. Сондықтан көрші ел жұмысшы күшінің еркін келуіне жағдай тудыруды ойластыру дұрыс деп біледі. Үдемесе кемімей отырған миграция артықшылықтарымен қатар қай елге болсын әлеуметтік-экономикалық, ұлтаралық қатынастар және қоғамның басқа да салаларында проблемалар жүктеуі де әбден ықтимал. Жасырын миграциямен бірге есірткі, бүліншілік қаупін де мамандар жоққа шығармайды.
– Ресейдің көші-қон саясатындағы басым бағыттың бірі – миграция үдерісінің құқықтық негізін құру болып табылады. Бұл елге келетін мигранттар тасқынын, оның ішінде жоғары білікті мамандардың келуін қамтамасыз етер еді, – дейді Сергей Корепанов.
Конференцияға Ресейдің түкпір-түкпірінен қатысқан мамандар мен ғалымдар көші-қон саясатының кездесіп отырған проблемалық мәселелелерін қозғады. Ресейдегі еңбек мигранттарының басты проблемасы ел аумағында уақытша немесе тұрақты тіркелуінің қиындығынан туындайды. Елде миграциялық карта мерзімін созудың мүмкіндігі жоқ, онсыз жұмысқа орналасуға рұқсат алу да өте күрделі күйінде қалып отыр. Жасырын келгендіктен еңбек құқы да жиі бұзылады, сырттан келгендер өз құқығы жөнінде аз біледі немесе тіпті хабарсыз. Тығырықтан шығу үшін көмек сұрап заңсыз делдалдарға жүгінген мигранттардың өзі елдің миграция туралы заңын бұзатын кез де аз болмайды. Мұның өзі мигранттар құқығын қорғауды күшейту керектігін меңзейді. Конференцияға қатысушылар сырттан келгендердің құқы, тіркелуі, тұру талаптары, шет ел азаматтарын жұмыс күші ретінде пайдалану ережелері– барлығы да мемлекеттің негізгі заңдарына сәйкес заң және заң актілерімен реттелуі керектігін баса айтты. Және миграция мәселесінің барлық түйткілдері әлі де зерттеле түсуі керек.
Көші-қон – бүгінгі заманның табиғи және заңды үдерісі. Оны тоқтатар күш кем. Сондықтан, миграция мәселесінің барлық проблемалары мен артықшылықтары Ресеймен қатар Қазақстанға да ортақ. Конференцияға Қазақстаннан қатысқан ғалымдардың айтқанындай, қатар жатқан екі ел көші-қон саясатында әріптес болып табылады. Дегенмен, Қазақстанның Ресейге қарағанда, миграциялық қарымы төмен, мұндағы көші-қонның сипаты да өзгешелеу. Ресейге мигранттардың 80 пайызы жұмыс іздеп, күн-көріс қамымен баратындар екенін жоғарыда айттық. Дәл Ресейдегідей тасқын болмағанымен, Қазақстанға осындай мақсатпен көрші Орта Азия мемлекеттерінен келіп, түпкілікті тұрып қалатындар да жоқ деуге болмайды. Жердің жақындығы, еңбекақының тиімді, уақытылы төленуі, жолақының арзандығы, қатар жатқан туысқан елдер болғандықтан Қазақстанда туыс-тумаларының болуы да көрші Қырғызстаннан, Өзбекстаннан, Тәжікстаннан, Түркіменстаннан келетін стихиялық еңбек миграциясын күшейтіп отырғаны байқалады. Келімсек топтар көбіне саудада, ауылшаруашылығында, құрылыста тіркелмей жұмыс істегендіктен, көлеңкелі экономиканың өріс алуын күшейтеді, салықтан жасырынады. Екінші жағынан жасырын келіп, әрі қолында еңбек шарты сияқты ешқандай құжаты болмағандықтан “ұсталып қалу” қаупінен мигранттардың өздері де психологиялық қысымда жүреді. Олар мемлекеттік органдардан барынша жасырынады да, барлық қолдау-көмекті Қазақстандағы диаспора өкілдерінен күтеді. Мұның өзі елге экономикалық-әлеуметтік қана емес, ұлтаралық қатынастарда да проблема туғызуы мүмкін. Яғни сырттан келгендердің құқығын қорғауды күшейту проблемасы Қазақстанда да өзекті.
Жер жүзіне тарыдай тарап кеткен қандастардың – этникалық қазақтардың елге оралуы біздің еліміздегі көші-қон үдерісінде басты сипат алады. Қазақстан бүгінге дейін Өзбекстаннан, Моңғолиядан, Түркіменстаннан, Ресейден, Түркиядан және басқа да шет елдерден оралмандардың ірі тобын қабылдады. Репатриация мен қандастарды қабылдау жөніндегі Қазақстанда қалыптасқан бай тәжірибе, Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың тапсырмасымен 2009-2011 жылдарға арналған “Нұрлы көш” бағдарламасының жүзеге асырылуы бұл басқосуда көпшілікті қызықтырды. Конференция шеңберінде өткен “Ресей-Қазақстан халықтар мен мәдениет тоғысында” атты дөңгелек үстел отырысында “Ресей мен басқа елдерден қоныс аударушы қазақтардың тілдік бейімделуі: оның жалпы сипаты мен ерекшеліктері” атты баяндама жасаған Дүниежүзі қазақтары Ассоциациясының өкілі, тарих ғылымдарының кандидаты Гүлғазира Балтақбаеваға сауалдардың жаңбырдай жаууы да сондықтан болса керек. Көші-қон және демография агенттігінің мәліметінше, 1991-2008 жылдар арасында Қазақстанға 184 963 мың отбасы оралыпты. Гүлғазира Нұранқызы оралмандарды орналастыру, олардың әлеуметтік және тілдік бейімделуі туралы талдап айтып берді.
Мәселенің көп мәнісі – тілде
Конференцияның аты айтып тұрғандай, бұл халықаралық басқосуда тіл мәселесі айрықша көтерілді. Қатысушылардың баяндамасынан байқалған ортақ мазмұн – мигранттардың келген елге бейімделуі мен орналасуы, жүріп-тұруы олардың тілді қаншалықты меңгергеніне байланысты. Дүниежүзі қазақтары Ассоциациясының өкілі Гүлғазира Балтабаева айтқандай, жер жүзіндегі қырықтан аса елде тұрып жатқан қазақтар қазір үш алфавитті қолданады. Түркия, Өзбекстан мен Әзірбайжан, Түркіменстан және Еуропаның ондаған елдеріндегі қазақтар – латын, Моңғолия мен Ресейде, Қырғызстанда тұрып жатқандар – кириллица, ал Қытайда, Иран мен Сауд Арабиясы, Пәкістан мен Ауғанстандағы қандастар араб алфавитімен жазып, оқиды. Ресейде, Түркияда, Иран мен Ауғанстанда тұратын қазақтардың бірсыпырасы қазақ тілінде сөйлеуді ұмыта бастаған, ал Еуропа елдеріндегі қазақ жастары тілді мүлде білмейді. Осы орайда, “Отан–бұл, ең алдымен, тіл болуы мүмкін” деген Мартен дю Гардың сөзі өмір шындығы іспетті. –Тіл – тек жазу-сызудың, оқудың құралы ғана емес, бұл ойлану, пікір қалыптастыру болып табылады. Өзбекстан мен Қытай қазақтарының сол елдердің саясатына сай өзбек және қытай тілдерінде ғана сөйлеуі белең алған. Соған байланысты бұл елдерге, ішінара Ресейдің аймақтарына қазақ тіліндегі әдебиеттерді жеткізу қиынға соғады, – дейді Гүлғазира Нұранқызы. Бұрынғы Кеңес Одағы құрамында болған мемлекеттерден келетін қандастар орыс тілін жақсы біледі, Моңғолиядағы қазақтардың да орыс тілінен бірқағары бар. Сондықтан алыс шетелден тарихи отанына қоныс аударған қазақтарға латын, араб алфавиттерінен кириллицаға көшіп, орыс, қазақ тілдерін бірдей үйренуге тура келеді. Қазақстанда мемлекеттік тіл қазақ тілі болғанмен, орыс тілінің әлі онымен қатар келе жатуы оралмандарға бірден байқалады. 90-шы жылдары көшедегі жарнамалар, оралмандармен жұмыс істейтін мемлекеттік органдар, мекемелер маңдайшасындағы жазулар мен қабырғадағы ақпараттық хабарландырулардың барлығы да орыс тілінде жазылатын. Бұрын тілдік ортаны көрмеген қандастар аудармашының көмегіне сүйенуге мәжбүр болған еді. Мұның өзі шеттен келген ағайынға күшті психологиялық соққы болды, “білмеген жердің ой-шұқыры көп” дегендей, атамекенге тез бейімделіп кетуіне кедергі болды, кешеуілдетті. Ресей қазақтарының көші-қон қозғалысына марғау қарағаны, Қазақстанға қарай атбасын бұруға асықпай отырғаны да тіл білмеудің салдары. Арнайы зерттеулерге жүгінсек, Ресей қазақтарының тілдік жағдайы ассимиляция құбылысымен тікелей байланысты. Қазақтары тұтасып отырған Омбы облысының өзінде олардың орыс тілін білуі қазақ тіліне қарағанда 2,5 есе артық. Ресейдің аймақтарында қазақтар топтанып, тұтас отырған аудандар болса да қазақ мектебі жоқ. Ал Моңғолияда 44 қазақ мектебі жұмыс істейді. Мектеп – тілдің дүкені, ол бар жерде қазақ тіліне қауіп жоқ. Конференция өткен Түмен облысында да қазақтардың ана тілін білуі уақыт өткен сайын көмескіленіп барады, жастар жағы тілді ұмытқан. Конференцияда ғалымдар миграция мәселесінде тілдің аса маңызды рөл атқаратынын баса айтты. Сондықтан секциялық және Қазақстан мен Ресейге арналған дөңгелек үстел отырысында сөз алғандардың арасында тіл мәселесін айналып өткен ешкім жоқ. Конференцияның қорытындысында да оған ерекше көңіл бөліп, Ресей Федерациясының Федералдық жиналысына миграция саласындағы тіл саясаты туралы заң қабылдау керектігі немесе елдегі азаматтық туралы заңға осындай бап енгізу қажеттігі туралы ұсыныс жіберілетін болды. Ресей үкіметіне мигранттардың тілдік бейімделуінің механизмдерін жасау, репатрианттардың тез бейімделу орталықтарын құру, сырттағы отандастарға мемлекеттік қолдауды күшейту, олардың Ресейге оралуын ынталандыру шараларын жүргізу ұсынылады. Сондай-ақ конференция Ресейдің мемлекеттік өкілеттік органдарының назарын шекаралас аудандарда шетелдік жұмыс күшін тарту және пайдалануды заңды реттеуге, оны үйлестіруді күшейтуге аударды. Ал жергілікті атқару билігіне ұлттық-мәдени автономиялар жұмысының тиімділігін арттыруға, діни бірлестіктердің келісімшілік потенциалын ұлтаралық проблемаларды шешуге пайдалануға кеңес берді. Түменде өткен ғылыми-практикалық конференцияның осы тұжырымдарының көші-қон қозғалысы дамып отырған Қазақстанға да тікелей қатысы бар. Конференцияда репатрианттармен және мигранттармен жұмыс істейтін арнайы мамандарды дайындау және қайта дайындау мәселелері де көтерілді. Ғалымдар жоғары оқу орындарында көші-қон мен оны реттеп отырудың проблемалары, этнопсихология, этнотілдердің мәдениетаралық қатынасы, оралмандар мен мигранттар үшін психология, тарих, қарым-қатынас этикасы жөнінде арнайы курстар өткізу де уақыт талабына айналғанын ескертті.Түмендегі кіші құрылтай
Ар жағы АҚШ, бер жағы Қазақстаннан келген ғалымдар мен мамандардың басын қосқан ғылыми-практикалық конференция шеңберінде түмендік қазақтардың құрылтайы да өтті. Төмендегі атыраптың бәрі көрінетін төбеге ақ шаңқан киіз үйлер тігілді. Әрине, мұның кәдімгі киіз үй емес, оның темірден жасалған көшірмесі екенін де айта кеткен жөн. – Қазақстанға барып жүргенде темірден иіп жасалған киіз үйдің көшірмесі мені қатты қызықтырды. Келген соң осындағы зауыттардың біріндегі инженерлерге макетін сызып беріп, жасаттым, – дейді осы мерекені ұйымдастырудың басы-қасында жүрген Түмен облыстық Думасының кеңесшісі, социология ғылымдарының кандидаты Кенесары Қойшы. Тойтөбеде сөз алған облыстық Дума төрағасының орынбасары Геннадий Корепанов облыс экономикасы мен білім, мәдениет салаларына қазақтар қосқан үлестің молдығын атап өтті. Сонымен қатар, мемлекеттік органдармен байланысты нығайтуда, ұлтаралық қатынасты дамытуда қазақ қоғамдық ұйымдары мен олардың белсенділерінің жұмысы өзгеге үлгі боларлықтай екен. Қазақ қайда жүрсе де намыстан жаралған. Конференцияға қатысушыларды ұлттық бояуымен, қазақы жомарттығымен, дуылдаған қызығымен таңғалдырған табиғат аясындағы мереке Есімхан Жантасов, Кенесары Қойшы, Қалихан Серғазинов, Зейнолла Ысқақов, Дүйсембай Тасқұлин, Қайрат Көшімов, Сүлеймен Сыбанбаев сияқты түмендік азаматтардың демеушілігімен өтті. Қазақ дүниенің қай түкпірінде жүрсе де өзінің қонақжайлылығымен көзге түседі. Далада қазан асылып, самауыр қайнатылды. Киіз үйлерге “қазақша” бәкене столдар қойылып, көрпешелер төселіп тасталған. Дастарқанға жылқы мен марқаның еті аралас табақтар тартылды. Ялуторов қаласынан келген түрлі ұлт диаспораларынан тұратын ұлттық мәдениет орталығының мүшелері ән мен биден шашу шашты. Түмен мемлекеттік университетінің Гуманитарлық зерттеулер институты директорының орынбасары, филология ғылымдарының докторы, профессор, қандасымыз Ирина Қарабулатова шырқаған қазақ әндері жиналғандарды тамсантты. Ол өткен жылы Ресей мен Қазақстан арасындағы этнотілдер ынтымақтастығы саласында жеткен жетістігі үшін тарихи отанының “Мәдениет қайраткері” жоғары атағына ие болған, осы конференция Ирина Советқызының бастамасымен Ресейдің гуманитарлық ғылымдар қорынан ұтып алған грант қаржысына өткізілді. Шекаралас аймақ проблемалары қызу талқыланған дөңгелек үстел мәжілісінде қазақ диаспорасы туралы да кеңінен айтылды. Оның қорытындысы конференция қарарына енгізілді, енді ол аймақтық заң жобаларына толықтырулар енгізу үшін Түмен облыстық Думасында қаралады. Ал тағы бір қандасымыз Гүлзара Чаукерованың бірінші рет Сібір татарлары мен қазақтарының тілін салыстыра зерттегенін айта кеткен артық болмас. Бұл Ресей ғалымдары тарапынан жоғары бағаланды. Түмендегі “ Тіл саясаты және мигранттардың бейімделуінің әлеуметтік-құқықтық аспектілері: проблемалары, жүзеге асыру, болашағы” атты ІІІ халықаралық конференцияның соңы оған қатысушылардың Тобольск және Ялуторов қалаларының тарихи орындарына экскурсиямен аяқталды. Иә, бір кездері қазақ көшінің керуені Аралдан Тобольскінің арасына созылып жатар еді... Нәзира ЖӘРІМБЕТОВА. ҚОСТАНАЙ-ТҮМЕН-ҚОСТАНАЙ.* * *
ТҮМЕНДЕГІ ҚАЗАҚ АУЫЛЫНЫҢ ЖҰРТЫНА ЕСКЕРТКІШ ҚОЙЫЛДЫ
ХХ ғасырдың басында қазақты баудай түсірген қырғын нәубеттің бірі –Коммунистік партияcы Қазақстан өлкелік комитетінің бірінші хатшысы Голощекиннің қолымен ұйымдастырылды. Күштеп ұжымдастыруға, байлардың мал-мүлкін тәркілеуге, саяси қуғын-сүргінге қарсылық білдірген қазақтар өз туған жерін тастап, босып көшті. Ұр да жық саясат ұстанғандар ол кезде халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан тұрмыс-салтын, тіршілігін бірден күштеп өзгертуге болмайтынын түсінген жоқ, расы түсінгісі келген жоқ. Қазақстанның солтүстігіндегі Қызылжар және Қостанай өңірінен Батыс Сібірге ауа көшкен қазақтар Түмен орманы арасында көшіп-қонды. Тіл білмейтін және мұсылмандықты берік ұстанған қазақтар орыс деревняларына, енді құрылып жатқан кеңшарларға сіңісіп кете алмады. Алайда, қазақтар көшпелі тірлікті көп жалғастыра алмады, кеңшарға бірігуі керек болды. Түмендегі коммунистер әр ұлттың өзінің ауылшаруашылығы артельдерін құруына ықпал етті. Түменнің Қазан ауданында қазақтардың “Қызыл ту”, Голышманов ауданында “Ақ көл” кеңшарлары құрылды. Түменнің Қазақстанмен шектеспейтін түкпірдегі Нижнетавдинский ауданында 1938 жылы тағы бір қазақ кеңшары құрылды. “Ол жапон самурайларына қарсы күрескен Қиыр Шығыс Қызыл армиясының құрметіне аталды” деген дерек жеткізеді архив құжаттары.
Кеңшар туралы мәліметтер жергілікті архивте жеткілікті сақталып қалған. Кеңшардың алғашқы төрағасы Шериаздан Тасбаев болды. Ауыл негізінен аталас, туыс, рулас адамдардан құралды. Мысалы, ауылдағы бес отбасы “Тасбаев” болып жазылатын. Қазақтардың көпшілігі көп балалы болды. Архив құжаттарында Мұрзағали Әкішевтің, Жантас Қасымовтың, Қапыш Ілімбаевтың әрқайсысының отбасында 9 жан, Қасым және Мұхаммед Қызылбаевтар отбасыларында 6 адамнан болғаны жазылған.
Алғашқы кезде көшіп-қонып жүрген қазақтарды кеңшарға біріктіру үшін жергілікті өкімет оларға салық жеңілдіктерін жасаған, үй салып алуы үшін ссуда бөлген. Сол жерден қуылған кулактардың бес үйін қазақ кеңшарына беріпті. Мемлекет қазақтарға ортақ меншікке мал алып, мектеп салу үшін 1000 рубль несие және 1145 гектар жер берген. Сонымен қатар, әр отбасының үйінің жанынан бір гектарға жақын жерді тағы бөлген.
Ақ қайың қоршап тұрған қазақ ауылы кейінірек Садок деп аталған. Орыс деревнясынан оқшау әрі ата мекеннен де алыс ауыл өз тіршілігімен тұрып жатты. Мұнда Ерден, Ыбырай молдалардың халық арасында беделі де, ықпалы да күшті болды. Олар қашып көшіп, елден жырақ кетіп қалған ағайынды имандылыққа, ауызбірлікке ұйытып ұстады. Ата дәстүрге өте берік болды. Сонымен қатар, ауыл заман көшінен де қалмады, мектеп салды, ауылдағы жас мұғалима Қадиша Әкішева балаларды уақыт талабына қарай орысша оқытты.
Қазақ кеңшары Қызыл әскерді жараулы, жұмысқа үйретілген аттармен қамтамасыз етті. 1940 жылы казақтар 78 гектар жерге бірінші рет егін салып, оның гектарынан 5,3 центнерден бидай бастырып алды. Бұл аудандағы орыс, татар кеңшарларына қарағанда әлдеқайда жақсы көрсеткіш болатын. Сондықтан өзге кеңшарлардың төрағалары астықты аз жинаған “зиянкестігі” үшін халық жауы болып кеткенде, қазақ кеңшарының екінші төрағасы Мұрзағали Әкішев айдалудан да, атылудан да аман қалды. Сібірге тұрақтаған қазақтар көшпелі тұрмыстан отырықшылыққа осылай бейімделді.
Алайда, Ұлы Отан соғысы ұйып отырған ауылдың, шаруашылықтың шырқын бұзып кетті. Ағайынға бас болып отырған ер-азаматтардың барлығы майданға аттанды. Олардың Кеңшарды басқарған Мұрзағали Әкішевтен бастап, көпшілігі майдан даласынан оралмады. Ауылдағы 36 отбасын, шаруашылықты үш әйел басқарды. Алайда, әйелдің аты-әйел, орыс-орманның ішінде ер-азаматтардай шаруашылықты ұстап тұру оларға қиын соқты. 1945 жылы ауылдың жетім-жесірлерінің барлығы көрші елді мекендерден нәпақасын табуға тарап кетті. Қазақстаннан барған босқындар негізін қалаған кеңшардың ақыры осылай бітті.
Қазір Түмен облысында осы Садок ауылын, Қиыр Шығыс Қызыл армиясы атындағы кеңшарын құрған қазақтардың ұрпақтары тұрады. Қазақ екендігін, халықтың дінін, тілін, дәстүрін берік ұстанған аталар балаларына да өсиет қалдырып отырды. Түмендегі “Достық” қазақ автономиясының құрметті төрағасы Қалихан Серғазиновтың айтуынша, облыстағы қарттар мен балалар үйлерінде бірде-бір қазақ қариясы немесе тастанды бала жоқ көрінеді.
– Біз, қазақтар, қариясы мен баласын жылатып қазынаның үйіне қаратуға жол бермейміз, ата жолы солай,–дейді Қалекең.
Жақында Есімхан Жантасовтың басшылығымен Түмендегі қазақ қоғамдық ұйымдары белсенділері асарлатып, Қиыр Шығыс Қызыл армиясы кеңшарының, Садок ауылының жұртына ескерткіш тас қойылды. Стелаға Қиыр Шығыс Қызыл армиясы атындағы кеңшардың 36 мүшесінің аты және олардың отбасы мүшелерінің саны ойылып жазылған.
Ескерткіштің ашылу салтанатына Түменнің барлық аудандарында тұратын қандастарымыз жиналды. Мәскеудегі Қазақстан елшілігінің бірінші хатшысы, мәдени-гуманитарлық ынтымақтасу жөніндегі бөлім жетекшісі, филология ғылымдарының докторы, профессор Серікқали Бәйменше қатысты. Сонымен қатар, бұл шараға жергілікті билік – Түмен облыстық думасының, облыстық ұлттар ісі жөніндегі комитетінің өкілдері, Нижнетавдинский ауданының басшылары қатысты.
– Бұл стеланың орнатылуы тарихқа және оның сабақтарына деген құрмет. Бүгін ресейліктердің қазақ халқының тарихы мен ауыр тағдырынан хабардар екеніне көзім жетті. Кеңес Одағының ең солтүстігінде жатқан қазақ кеңшары біздің отандық тарихымыздың бөлінбес бір бөлшегі болып саналады, – деді Серікқали Бәйменше.
Стеланың ашылу салтанатында түмендік журналист Камиль Қабдулвахитов жазған “Босып көшкендер” (“Откочевники”) атты кітаптың тұсаукесері де өтті. Архив құжаттары мен қазақ ауылының көзі тірі тұрғындарының естеліктері негізінде жазылған кітапқа қазақтардың ХХ ғасыр басындағы трагедиялық тарихы арқау болады. Кітаптың 1000 данасын түмендік белгілі кәсіпкер, “Поиск” өндірістік бірлестігінің бас директоры, Түмен қазақтарының лидері Есімхан Жантасов өз қаржысына бастырып шығарыпты. Стеланың ашылу салтанатына жиналғандарға “Босып көшкендер” кітабы таратылды.
Тарихқа тағзым болашақ үшін жасалады. Түмендік қазақтардың мақсаты да осы.
Гүлғазира БАЛТАБАЕВА, тарих ғылымдарының кандидаты,
Нәзира ЖӘРІМБЕТОВА, “Егемен Қазақстан”.
