ЕЖЕЛДЕН ЖЕТКЕН КӨРКЕМ МҰРА

Қазақ жерінен төртінші “Алтын адам” табылды Кеше газетімізде хабарланғанындай, Қар­қа­ралы жақтан жеткен бұл жаңалық соңғы уақытта археологиялық зерттеулердегі елеулі оқиға ретін­де жұрт құлағын елеңдетіп отыр. Табиғаты көр­кем осы аймақтың әсем тұсы – Кент таулары бұған дейін де ежелгі тарихи жәдігерлердің жиі табылуымен мәлім еді. Енді тастан үйілген обалардың бірі алысқа аян болғалы тұр. Сақ дәуірінің белгілі адамы жерленген қорымнан аршылып алынған алтын бұйымдар Есіктің “Алтын адамы” ескерткішін еске түсірерліктей археология ғылымындағы үлкен олжаға айналды. Ақын Қасым Аманжолов дүниеге келген тау-тасты, орман-тоғайлы көрікті өңір баурайындағы Ақынбек, Алат, Қараағаш қоныстары түбінен қазылып шығарылған пышақтар, кескіштер мен тескіштер, сүргілер, балталар сияқты еңбек құ­рал­­дары ертеден назар аудартса, одан кейін ашыл­ған мұралар өңір тарихы тереңдігін ай­ғақ­тап келген-ді. Қола дәуірінен бастап темір қо­рытылған пештер орны соның бір жұрнағындай әр тұсынан кездеседі. Бертінгі замандарда қолдан соғылған қорғаныс құрылыстар, қамалдар, діни ғибадатханалар іздері, зираттар көзге анық шалынады. Жанға жайлы, тұрмысқа қолайлы жер бабаларымызға бағзыдан құтты қоныс болғанына дәлел нәрселер аяқ аттаған сайын ұшырасады десек, асыра айтқандық емес. Иә, Орталық Қазақстан аймағының өткен­де­гісі тұнған сыр. Оған алғаш зерттеу салған академик Әлкей Марғұлан ісін жалғастырушылар қай жылдарда да жаңалықсыз болмай жатады. Ал осы жолғының жөні де, мәні де бөлек. Ә.Мар­ғұлан атындағы Археология институтының бөлім меңгерушісі, тарих ғылымдарының кандидаты А.Бейсенов бастаған экспедицияның ұзақ уақыттан бергі табанды зерттеуінің нәтижесінде Арқада да “Алтын адам” табылуы еліміз та­рихына жаңа бет болып жазылары анық. Көне қа­бірдегі мүрде жанынан табылған алтын әше­кейлер кезінде өз ортасына, бәлки сырт ай­мақтарға да әйгілі әрі беделді болған жанның барынша безендіріліп, құрметтеліп қойылғанын байқатады. Арман Бейсенов мәлім еткендей, алтынмен апталған 8 жалпақ белдік, солайша бедерленген 82 әртүрлі қапсырма, алтын­нан со­ғыл­ған аңдар бейнелері, серіппелі сымдар, са­қина, жүзік тәрізді сәндік заттар, жүздеген ұсақ қабықша, 14 садақ жебесі, тас моншақтар өр­кен­деген сақ мәдениетінен елес береді. Қазба жұ­мыс­тары әзірге толық аяқтала қоймаса да та­бы­лып отырғанының өзі осынша. Өкінішке қа­рай, ертедегі ұрылар қол салмағанда мұра бұдан бай болмақ көрінеді. Қай заманда да алтын көз қызықтырмай қойған ба. Қабірдің тоналғанына қарамастан сақталып қалғандарынан зор ғылыми түйін жасауға зерттеушілер үміттері үлкен. Қайталанбас шеберлікпен жасалған бұйымдар қазақ жерін мекендеген көне жұрттардың көркемөнерді биік қадірлегенін дәлелдейді. – Біздің экспедиция облыстық әкімдіктің қол­дауымен Тасмола археологиялық мәдениетіне жататын Талды өзені жағасындағы, Кент таулары бау­райындағы қазба жұмыстарын біраздан бері жүргізіп келеді. Әсіресе, қорғандар, обалар басты назарымызда. Өйткені біздің заманымызға дейінгі VІ-V ғасырлардағы сақ дәуірінің із-сілемдері ұлы ұстазымыз Әлкей ата жазып, жо­басына сілтеме жасап кеткендей жеткілікті. Мі­неки, жолымыз болып, ізденісіміздің сәті жан­ған­дай. Есіктен, Шығыс Қазақстаннан, Аты­раудан табылған “Ал­тын адамға” пара-пар ерек­ше ес­керт­кіш ашылды. Жалпы алғанда шама­лауы­мызша Кент төскейінде диаметрі 30, биіктігі 2,1 метр 5 қорған бары анықталған. Бұлардың бәрі бол­маса да кейбірінен жоғарыда аталғандай қым­бат мүліктер табылуы мүмкін, – дейді Арман Бейсенов. Археологтардың осынау табысын естіген бетте олармен кездесіп, құттықтаған облыс әкімі Серік Ахметовтің зерттеуді жалғастыра беруге жағдай жасауға құлықтылық танытуы олардың ізденіске ұмтылысын ұштап отыр. Тиісті қаржы бөлінбек, көлікпен, құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілуге көмек көрсетілмек. Қазақстаннан төртінші “Алтын адам” табы­луымен арқаланған алматылық археологтар кеше Кенттен Қызыларай тауларына қарай бет түзеп кетті. Бұл жақ та ежелгі ескерткіштерге кенде еместігімен мәлім. Әзірге толық зерттеліп бітпе­ген Беғазы-Дәндібай мәдениетінің ашылмаған тың беттері бар. – Кейінгі кезде “Мәдени мұра” бағдарла­масы аясында аймақтық тарихи-мәдени мұраны зерттеу және қорғау жұмыстары жанданды. “Орталық Қазақстанның ерте темір дәуірі ескерткіштері” тақырыбы бойынша Талды қо­рым­дары, Тасмола археологиялық мәдениетінің 6 сақ патша қорғаны зерттелді. Олар сақ мәде­ние­тінің өз кезеңінде жоғары деңгейге жетіп, дәу­ірлегеніне көз жеткізеді. Алтай, Алатаудан Са­рыарқа асып, одан да алысқа созылған сақ пат­шалығынан қалған мәдениет іздері Қар­қа­ра­лымен ғана шектелмейді. Соған орай біздің жұ­мыс ауқымымыз кеңейе бермектігі қуантады, – деп сөзін жалғастырған экспедиция жетекшісі отандық археологияға соны серпіліс есіп отырғанын атады. Ақтоғай ауданына сапар жаз айында қызу қайнар істердің ірісі екен. Қарқаралыдан табылған құнды жәдігерлер жан-жақты, тиянақты зерттеуге жіберілді. Қазіргі бір қарағаннан гөрі тереңге бүккен сыры көп болуы хақ. Айқын НЕСІПБАЙ, ҚАРАҒАНДЫ.