Қаратау арқарын көбейтудің жолдары

Табиғаты бай әрі кең байтақ қазақ даласында жануарлардың көптеген түрі тіршілік етуде. Қаратау жотасы – ежелгі әрі әсем табиғи көріністердің бірі. Бұл өңір археологиялық және этнографиялық ескерткіштерге бай. Қаратау жотасы мыңдаған жылдар бойы тарихи оқиғалардың куәсі болып келеді. Қасиетті Қаратау жерін ежелгі адамдар мекен етіп, аң аулап, тасқа қашап сурет салған. Ол – моңғол және жоңғар шап­­қыншылықтарынан қазақ халқына қорған болған қалқан, Кеңес өкі­метінің қолдан жасаған ашаршылығы мен репрессиясының тілсіз куәгері. Кеңес заманында Қаратаудың бөктерінде экологиялық жүйеге нұқсан келтірілді, мал жайылып, тау-қазба жұмыстары жүргізіліп, өзендер жағасындағы ағаш-бұталар шабылды. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың орта тұсында Қаратау аумағында мекендеген Тянь-Шань аюы, түркістан сілеусіні сияқты жануарлар антропогендік фак­торлардың ықпалынан бұл төңіректен мүлдем жойылып кетті. Адам баласы да өз қолымен биологиялық алуан түрлілікке зиян келтіріп, табиғи орныққан тұрақтылықты бұзып, соның салдарынан туындаған қасіреттен жапа шегіп, зардабын тартып жатты. Еліміз көптен аңсаған тәуел­сіздігін алып, Елбасының білікті де салиқалы саясатының арқасында өркендеп, әлемнің дамушы елдерінің қатарына қосылды. Мемлекетіміз Біріккен Ұлттар Ұйымымен бірлесе отырып табиғатты қорғау бағдар­ламаларын жүзеге асыруда. Экономикалық дағдарысқа қарамастан, Үкімет табиғат қорғау мәселесіне көп көңіл бөлуде. Мемлекет қазынасынан экожүйелерді қалпына келтіру мақсатында көптеген қаржы жұмсалуда. Осының бірден-бір дәлелі – 2004 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің №249 қаулысымен Қаратау мемлекеттік табиғи қорығының құрылуы дер едік. Бұл қорық қарт Қаратау жотасының орталық бөлігінде 34300 гектар жерді алып жатыр. Қорық Оңтүстік Қазақстан облысы Түркістан қаласының аумағында орналасқан. Ол 2 учаске және 7 айналымға бөлінген. Қаратау қорығының аумағында Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енген Қаратау арқарының және басқа да құрып кету қаупі төніп тұрған жануарлар мен өсімдіктер кеңінен таралған. Негізінде Қазақстанның био­логиялық алуандылығының басым бөлігі таулы аймақтарда кездеседі. Ежелгі Қаратау жоталары Қазақ­станның табиғи-географиялық аймақтарының ішінде сирек кездесетін теңдесіз түрлердің мекені болып табылады. Мұнда Қаратау арқарының басым бөлігі тіршілік етеді. Қаратау арқары – Қазақстанда мекендейтін арқарлардың түрас­тысының бірі.  Ол ІUSN (2000) Қызыл кітабына ең жоғары жойылу қаупі төніп тұрған түрлер санатына жатқызылған болатын. Денесі ірі, ұзын сирақты жануар. Ересек құлжалардың дене ұзындығы 150-200 сантиметр, биіктігі 125 сантиметрдей. Күзге қарай салмағы – 60-105 килоға жетеді. Арқардың аналықтары құлжаға қарағанда, кішілеу болып келеді. Дене ұзындығы 100-120 сантиметр, ол жотасының биіктігі 112 сантиметрге жуық. Салмағы – 50-60 кило. Мой­ны әрі қысқа, әрі жуан. Құл­жаларының басы үлкен және орала біткен қошқар мүйіздері болса, аналықтарының денесі жинақы, мүйіздері жіңішке, қысқа, сәл ғана артқа қайырылған. Тері жамылғысы қылшық пен түбіттен тұрады. Түсі ақшыл-қоңыр немесе сұршыл-қоңыр аралығында алмасып отырады. Арқарлардың мекен ететін сүйікті жерлері – аласа өскен далалық немесе таулы-далалық шөпті өсімдіктермен тұтасқан таудың тегіс баурайлары. Олар суаттары бар, азығы мол, мазаламайтын, үрей туғызбайтын мекендерде тұрақты қоныстайды. Бірақ өрт, мал жаю, тоғышар жәндіктер, қар қалыңдығы, су көздерінің тартылып қалуы, індеттің кең етек алуы – арқардың ондаған шақырымдарға қоныс аударып кетуіне басты себеп болады. Қорегі – бұталар мен шөптесін өсімдіктер. Рационына шамамен өсімдіктердің 70 түрі кіреді. Қазан-қараша айларында күйлейді, 160-165 күн буаз болып, наурыздың аяғында төлдей бастайды. Төлдейтін жерлері тау шатқалдары мен жыралар. Ал таза Қаратау арқары түрасты ретінде тек қана Қаратау жота­ларында мекендейді. Кейбір пікір­лерге қарағанда, Қаратаудың оң­түстік-шығыс сілемдерінде арқардың будан тұрпаты кездеседі екен. Бұл Қаратау арқары мен тяньшандық арқардың будандары болуы мүмкін. Бұл ғылыми тұрғыдан зерттеуді қажет етеді. 2004 жылдың күзіндегі санақ бойынша қорық аумағында арқардың 38 дарасы бар екенін анық­талды. Табиғатты қорғау іс-шара­ла­рының нәтижесінде олардың саны бес жылдың ішінде бес есе көбейді. Қо­рық құрылғалы бері оның аума­ғында ғылыми-зерттеу жұмыс­тары жүр­гіз­і­лу­де. Жыл сайын қорық инс­пек­торлары және ғылыми қыз­меткерлер маусымдық санақтар мен мони­торингтік бақылауларды үзбей жүргізіп келеді. Ал терио­фау­наны зерттеу барысында сүтқор­ек­тілердің 20 түрі анықталған. Оның ішінде 3 түрі Қазақстан Респуб­лика­сының Қызыл кітабына енген – Қаратау арқары, тас сусары, үнді жайрасы. Бүгінде қорықшылардың ал­дында тұрған күрделі мәселелердің бірі – көбейген арқарлардың санын сақтап қалу. Өйткені, қоныс ауда­ратын жерлері қорықтың шека­рас­ы­нан алыстап кетеді. Қаратау жота­сының көлемі 420 шақырымға созылады. Арқарлардың бір бөлігі Боролдай тауларына, екінші бір бө­лігі Дәуқара, Темірастау сілемдері арқылы Қызылорда облысының Шиелі ауданына қарай қоныс аударады. Түркістан орман және жа­ну­арлар шаруашылығының ай­мағынан шыққан бойда олар сұға­нақ­тардың құрбандары  болып кете ба­рады. Мұндай жағдайларға жол бер­меу үшін арқарлардың қоныс ау­да­ратын жолдарын зерттеп, ОҚО-ның ерекше қорғалатын табиғи ай­мақ­тары – қорықтар, ұлттық парк­тер, қаумалдар, орман шаруа­шы­лық­тары бірлесіп, экологиялық дәліз­дер­ді құру мәселесін қолға алулары керек. Осы мәселелер бойынша қо­рық­тың ғылыми қызметкерлері Дү­ние­жүзілік жабайы табиғатты қорғау қорымен бірлесіп, Қаратау ар­қа­ры­ның қоныс аударатын жолдарын экс­пе­диция барысында анықтап, эко­логиялық дәліз жолдарын қарастырып жатыр. Қаратау арқарының болашағы тек қорықшылардың құзырындағы мәселе емес деп ойлаймын. Намысшыл қазақ халқы өлкеміздің байлығына оң көзімен қараса, арқарды қорғау жолында көмек қолын созса, нұр үстіне нұр болар еді. Ж.ӘДІЛБАЕВ, Қаратау мемлекеттік табиғи қорығының директоры.