Абай айнасы

Абай – 165 Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы қазақтың ұлы ақыны, терең ойшы­лы ғана емес, сонымен бірге ел басқарудың батпан жүгін қайыспай көтерген нар тұлғалы қоғам қай­рат­кері. Біз мұны оның қаршадай күнінен ел ісіне араласуынан, есей­генде болыстық міндет атқаруы­нан, толысқан шағында қазақ қауымына арнап заң шығарғаны­нан білеміз. Ақынның бұл істерді қалай алып жүргенін көрсету үшін сол кезең­дегі қоғамдық құрылыс жайына қысқаша көз жіберейік. 1731 жылғы 19 ақпанда Петр Біріншінің жесірі, патшайым Анна Иоановна Кіші жүзді Ресей импе­риясының қол астына алу жөнін­де­гі грамотаға қол қойды, соның ар­­тын­ша Ресейге Орта жүз де қо­сыла бастады. Бұрын Қоқан, Хиуа хандықтарының дәргейінде болып келген Жетісу қазақтары да он тоғызыншы ғасырдың ортасында орысқа қарады. Ал “бөліп ал да, билей бер” саясатын ұстанған отар­шылар қазақты Орынбор, Түр­кістан, Батыс Сібір гүбернатор­лығына бөлгенін білеміз. Әр жерде ұсақ хандықтар құрылды, халықтың тұтастығы, Абылай орнатқан бірлігі бұзылды, “Есім салған ескі жол­дың”, “Қасым сал­ған қасқа жол­дың”, Тәукенің “Жеті жарғысы­ның” қағидалары қағажу көрді. Бұлардың орнына қазақтар­ды кі­ріптарлыққа салатын орыс заңдары бірінен соң бірі шы­ғып, бөгетсіз күшіне енді. Олар­дың дені ұлты­мызды дінінен, тілі­нен, салт-дәс­түрінен, әдет-ғұрпы­нан айырып, орыстан­дыру саяса­тын көздейді. Ресей империя­сының 1775-1780 жылдарғы заңдар жинағында Екінші Екатерина патшайымның қазақ даласындағы ру басыларын өзара қырқыстыра беру жөнінде орыс миссионер­ле­ріне жазған хаты жарияланған. Абы­лай орнатқан бірлікті қалпына кел­тіріп, халықты бодандық бұ­ғауы­нан босатпақ болған Кенесары Қасымұлы жаса­ған көтеріліс сәтсіз аяқталы, басы­нан билік кеткен ел еріксіз жуасып, отаршылардың ыңғайына жығылды. Ресей империясы бодан халық­қа шеңгелін батыра түсті, ел бас­қарудың хандық жүйесін жойып, билеп-төстеудің өздеріне қолайлы тәртібін орнатты. Қарқаралы дуа­нына аға сұлтандыққа сайланған Құнанбайдың әкесі Өскенбай да, атасы Ырғызбай да би болған, пат­шадан шен алған, шекпен киген адамдар. Бір­беткей, өжет Ырғызбай әуелде орысқа бағын­ғысы келмесе, Өскенбай оған керісінше, иі жұм­сақ, мәмілегер кісі болыпты. Ал Құнанбайдың жайы көпшілікке ­жақсы белгілі, бойынан әділдік те, қаталдық та табылады. Оқымаса да тоқығаны көп, шешен, діндар адам. Ол Күшік Тобықтыға болыс боп жүргенде, одан кейін де елді екіге бөлуге жол бермеді, орыс миссио­нерлерінің қазақтарды шоқындыр­мақ болған ісіне бөгет жасады, ауылда мектеп ашқызды. Бұл кезде Қоянды жәрмеңкесі ашылып, қазақ даласына сауда ка­пи­талы жол салып, алғашқы қо­ныс аударушылар келіп, отырық­шы тұр­­­­мыс орын тебе бастаған еді. Міне, осындай жағдайда Құнанбай өзінің Семейдегі Ахмет Риза медре­се­сінде үш жыл оқыған, үш ай орыс мекте­бінде сауат ашқан, он үш жасар зерек баласы Ибра­һим­ді қасына алып, ел ісіне ара­лас­тыра бастады. Болашақ ұлы ақын әуелі әкесінің жұмсауымен Шың­ғыстың төрінде отырған Көк­ше руының адамы Қа­ра­тайға ба­рып, Құнанбай мен екеуі­нің ара­сын­дағы кикілжің сырына қанып қайтады, бұл оның қоғамдық жұ­мысқа жегілуінің басы еді. Сұрқы жаман, сұрқия заман­ның сырын Абай бірте-бірте пай­ым­дайды, отаршылдық қамытын киген қазақ елінде әділеттің ақ туы жығыл­ғанын, арамдықтың аты озғанын, атқамінер­лердің бойында екіжүзділік, жағымпаздық, бақ­таластық, әлімжеттілік, күншілдік етек алғанын, ел ішін ұрлық-қар­лық, арызқойлық, өсекшілдік си­яқ­ты жексұрын әдеттер жайла­ға­нын, кеселді қылықтар көбейгенін көрді. “Қалың елім, қаза­ғым, қайран жұртым” деп қабырғасы қайысқан, көкірегі қарс айырылған ақын қандастарының бойы мен ойын осылардан тазартып, қатарға қосуға сөзімен де, ісімен де әрекет етті. Басынан еркі кеткен еліне бұл кесапаттардың қайдан келгенін білсе де жұртын билеуші халықтан бө­ліп әкетуді көздемеді, керісінше онымен терезе теңестірудің жолы ретінде “орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де ғылым да – бә­рі орыс­та. Орыстың ғылымы, өнері – дүниенің кілті. Оны білгенге дү­ние арзанырақ түседі” деген ақы­лын көлденең тартты. Семей­ден үнемі кітап алдырып, орыспен ірге басқа елдердің ақын, жазушы­ларының, ойшылдарының еңбекте­рімен танысты. Абайдың қайын атасы Алшын­бай Тіленші­ұлы Орта жүздің атақты биі Қаздауысты Қазы­бек­тің шөбе­ресі, Арғынның бетке ұстар адам­дары­ның бірі болды. Ресей импе­риясының заңдары үстемдік құруы­на байланысты оның да беделі төмендей бастады. Жағдайдың солай өзгеруіне орай Абай да “ескі бише отырман бос мақалдап” деуге мәжбүр болды. Әйтсе де жұрт­тың түрлі дау-шарын шешкенде әділ шешім шығарған сөздерді көп айтты, олардың хатқа түскендері өз алдына, ел аузында қалғандары әлі жиналуда. 1875 жылы Қоңыр Көкшеге жаңа болыс сайлау керек болды, бұл орынға алдын ала Мамай руы­ның жуаны, сол елде тұратын Үзік­бай Бөрібаев белгіленді. Алайда үйез бастығы Павел Яковлевич Измайловтың таңдауы көзі ашық, орысша сауатты, елге қадірлі Ибраһим Құнанбайұлына түсті. Бұл кезде Абайдың жасы тура отызда, орда бұзар шағы. Үлкен ұлық шақырып алып, келісімін сұрады. Көр­шілерінің жағдайын көріп жүр­ген, қолынан келгенше күштілер­ден теперіш көрген нашар адам­дарға көмектесуді, араны ашылған байларды тәубеге келтіруді, әділет орнатуды, ұрлық-қарлықты тыюды, жұртты жөнге салуды көздеген ақын қарсы болмады. Парақор би­леушілерден құтылған қарапайым­­бұқара оны құшақ жая қарсы алды. Ақыл-парасатымен, адамгер­шілі­гімен, әділдігімен, білімімен елге де, жоғарғы жаққа да жаққан ақын басқарған жұрт барымта-сарым­таны, дау-шарды азайтып, түзу жолға түсе бастады. Мүмкін олар “сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел” деген Абайдың: “Кемді күн қызық дәурен  тату өткіз, Жетпесе біріңдікін бірің жеткіз. Күншілдіксіз тату боп  шын көңілмен, Қиянатшыл болмақты  естен кеткіз”,  – деген сөздеріне тоқтаған болар. Өкінішке қарай, сол өлеңде “жа­ман тату қазады өзіңе ор, оған сен­сең бір күн боларсың қор” деп өзі айтқандай, бұрын тату-тәтті жүретін жоғарыдағы Үзікбай қыз­ғаныштан іші күйіп, айырылып қалған бақ құсын қолына қондыр­мақ боп, “Қоңыр Көкшенің жаңа болысы Ибраһим Құнанбаев менің ежелгі қонысым Таймақкөлді тартып алды” деп жала жауып, басқа пәлелерді де үйіп-төгіп, жақ­тастарынан жалған куәлар дайын­дап, ақша жинап, Семейге барады, өзгеге тізесін батырған зорлықшыл байлардан оны қолдаушылар да табылды. Таймақкөл болса бұрын ешкім­нің меншігі емес, бос жатқан өңір, сөйтсе де ақынға көрінеу жабылған жаланы расқа шығармақ болған жалған куәлердің бірі кезінде әке­сімен өштескен Қаратай Сапақов, арызқойды айдап салушы да сол, бұлардан басқа Бақтыбаев, Құдай­бердин,Үркімбаев, Шилібаев дейтіндер шықты. “Жау табылса бұзылмас  жан көрмедім, Артық жолдас таппадым  татулықтан”,  – деп ақын сол тұсты тұспалдаған тәрізді. Алайда Абайды білетін, сыйлай­тын адамдар да аз емес еді, үйез бастығы Измаилов, оның орнына келген Лосовский, Казанцев, басқа орыс достары да қорғады. Солар­дың ішінде Чернышевский мен Шелгуновтың шәкірті, солардың үйірмесіне қатысқаны үшін Санкт-Петербуг университетінен шығары­лып, Сібірге жер аударылған, одан Семейге келген, облыстық статис­тика басқармасында қызмет істеп жүрген жебірей жігіті Евгений Петрович Михаэлистің орны бөлек. Соның ықпалымен бұрын Семей сотында қызметте болған Алек­сандр Егоро­вич Врангель, үйездік судья П.В.Ма­ковецкий ақынға оң көзде­рімен қарады. Оның үстіне же­ті жүз адам куә боп, Абайды ақ­тап сот­та сөз сөйледі, сөйтіп 1884 жы­­лы он жылға созылған іс жабылды. Келесі жылы Семейден жетпіс шақырым жерде, Шар өзені бойындағы Қарамола жәрмеңкесін­де қыр елі үшін заң жобасын жа­сауға арналған төтенше сиез шақы­рыл­ды. Оған облысқа қарайтын Семей, Зайсан, Кереку, Өскемен, Қар­қаралы үйездерінен келген ­өкілдер қатысты. Сол жиынды көзі көрген Мүсірәлі ақсақалдың айту­ынша, әр елден жиналған жүз би өзара ақылдаса келіп, Абайды төбе би етіп сайлайды. Оны Семей, Кереку, Қарқаралы жақ қолдайды, ал Тобықтыда ескі кегі бар Өс­ке­мен, Зайсан үйездерінің қазақтары қарсы шығады. Уақтың беделді ақсақалы, Абайдың досжар адамы Әлімхан бастап, басқалар қостап, олардың бетін қайтарады. Ақыры ақын заң жобасын жасауға кіріс­кен­де әлгі кісіге жолығып, былай дейді: – Әлеке, оязбен сөйлестім, орыс­тың қазақ дауы туралы шығар­ған заңы тура келмейтінін айттым. Ояз оған тоқтап, “олай болса сен қазақтың ғұрпына, әдетіне, тұрмы­сына лайық заң шығарып жаз. Осы сиязға жиналған елге, билерге оқып бер, егер оларға ұнамағаны болса түзет. Сол көптің ұнатқан заңын мен бекітейін, бұдан былай қазақ ортасына белгілі заң болсын” деді. Соны жазып жатырмын. Үш күнге дейін билер жиналмай, үйлерінде отыра тұрмақ болды. Ал ағайын сөзді өзі бітім қыла берер, жаңа заңды жұрт ұнатқаннан кейін ояз бекітеді. Біз бұл күнде жоғарғы билік орындарын басқарушы, атқарушы, заң шығарушы деп жіктеп жүрміз. Жоғарыдағы жайларға қарап, Абай үлкен қоғам қайраткері ретінде солардың екі тармағында із қал­дыр­ғанын көреміз. Ол “Қарамола ережесін” жазғанда өзіне жүктелген міндеттің ауырлығын сезініп, оны аса бір ыждаһатпен орындай білді. Ақын үшінші сөзінде “... әрбір болыс елде старшина басы бір би сайлағандық, бұл халыққа көп залал болғандығы білініп, сыналып білінді. Бұл билік деген біздің қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бұған бұрынғы “Қасым ханның қасқа жолын”, “Есім ханның ескі жолын”, әз Тәуке ханның Күлтөбенің басында күнде кеңес болғандығы “Жеті жар­ғысын” білмек керек. Һәм ол ескі сөздердің қайсысы заман өз­гер­ген­діктен ескіріп, бұл жаңа за­манға келіспейтұғын болса, оның ор­нына татымды толық билік шы­ғарып, төлеу соларға жарарлық кісі болса керек еді; ондай кісі аз, тіпті жоқ”, – деп жазған еді. Ақыры сол кісі табылды, ол өзі боп шықты. Абай өзін ел билеу өнеріне бау­лыған әкесі Құнанбайдың аузынан ескі жол-жобаны көп естіп, кө­кі­регіне түйіп өсті. Ресей империя­сы­ның бұрынғы-соңды шығарған заңдарын жетік білді, Льонтевтің “Обычные право у киргизов”, Шарль Монтескьенің “Заңдар рухы туралы”, Шоқан Уәлихановтың “Сот реформасы туралы” жазба­ларымен таныс болды. “Қарамола” ережесі туралы М.Әуезов: “Ол күннің жағдайында шамасы келген көпшілік үшін әділет іздеген Абай ұрлық, қылмыс пен әйел мәселе­сіне арнап екі ереже айтады” дейді. Абай өзінің қара сөздерінде “бұрынғы қазақ жайын жақсы білген адам айтыпты, “би екеу бол­са, дау төртеу болады” деп. Оның мәнісі тақ болмаса, жұп билер та­ла­сып, дау көбейте береді. Деген­мен дұрыс айтылған сөз. Өйтіп би көбейткенше, әрбір болыс елден толымды-білімді үш-ақ кісі билікке жыл кесілмей сайланса, олар түссе, әйтпесе түспесе. Олар билерге дау­гер адамдар қарамай, екеуі екі кі­сіні билікке таңдап алып, үстіне біреуді посредникке сайлап алып бі­те берсе, егер оған да ынтымақ­та­са алмаса, бағанағы үш бидің бі­реу­ін алып, яки жеребемен сайлап алып жүгінсе, сонда дау ұзамай, бітім болар еді” деген сөзін іске асырады, ережедегі дауды шешетін билер саны әр тараптан үштен артық болмасын деп көрсетеді. Билер көбейсе дау ұлғайып қана қоймай, пара алушылық қоса қаулайтынын ескертеді. Өзін шын мұсылман санаған адам қолына Құран ұстап тұрып, Алланы атап берген антын ешқа­­шан бұзбайды. Абай да өзі жазған ережеге жазаланған адамдардан алдағы уақытта қайталап қылмыс жасамайтыны туралы молданың қатысуымен көпшіліктің алдында Құран ұстап, ант беруін кіргізеді. Қазіргі кезде халыққа адал қызмет ететіндері жөнінде ант берушілер де осы үрдісті жаңғыртса ғой дейсің. Құдай сөзі – Құран мәңгі бақи өзгермейді. Өкінішке қарай, біз таза мұсылман елі емеспіз, көп дін ұстайтын жұрт мекендейтін жерде өмір сүреміз. Туысқан көршіміз өз елін “Қырғыз республикасы” деп жазса, біз “Қазақстан Республи­касы” деп жазамыз. Абай адамды қылмыстық жау­ап­кершілікке тартуды жасы 18-ге толғанда бастауды ұсынады, қа­зақтың күнкөрісі төрт түлікке бай­ланысты болғандықтан, мал ұрлы­­­ғына, барымтаға қатал қарайды; қолға түскен ұрыға алпыс дүре со­ғып, бір ай қамауда ұстауға, ұрла­ған әр мал үшін мойнына қосақ, құйрығына тіркеу, қанды ат, билік ат айып төлеуді кіргізеді, ұрыға көмектескендер де жазаға тарты­лады. Сан рет қайта қабылданған біздің Қылмыстық Кодексте мал ұрлығына байланысты жөні түзу бап кіргізілмей келе жатқанын қынжыла айтуға мәжбүрміз. Ал Абай жазған “Қарамола ереже­сінде” әр қылмысты жіктейтін жетпіс төрт бап болыпты. Абай қырық бірінші сөзінде билеушілер үшін “әуелі бек зор өкімет, жарлық қолында болуы керек” дегенде заң талаптарын ор­ындауға көңіл бөлген секілді, со­нымен бірге “сыпайы жүр де шаруа ойла, даңғойланып қақтықпа” деген сөздері бүгінгі мемлекеттік қыз­меткерлердің Ар-намыс кодек­сімен тығыз қабысып жатқандай. Ал он бесінші сөзінде ел басқа­ратын, көпке өнеге көрсететін адам алдымен өзін өзі жөнге салып алуы керектігін ескертеді. “Егер де есті кісі қатарында болғың келсе, кү­нін­е бір мәрте, болмаса жұмасын­да бір, ең болмаса айында бір өзіңнен өзің есеп ал. Сол алдыңғы есеп ал­ған­нан бергі өмірді қалай өт­кіздің екен, не білімге, не ақи­рет­ке, не дүниеге жарамды, күнінде өзің өкінбестей қылықпен өткізіп­пісің? Жоқ, болмаса, не қылып өткіз­геніңді өзің де білмей қалып­­­пысың?” деген сауал қояды. Абай Қарамола, Көктума, Ба­лықбек сиездерінде жұрт алдында күрмеуі көп, түйіні қатты талай дау­ларды тарқатып, әділ билік айтқан. Алмағайып заманда еліміз көз жазып қалған “Қарамола ережесі” Қазаннан табылды, қазір Семейдегі Абай мұражайында сақтаулы. Орыстың үлкен ақындарының бірі Николай Алексеевич Некрасов “Ақын болмай-ақ қой, бірақ азамат болуға міндеттісің” деген еді. Біз ақы­рын жүріп, анық басып, жеріне жетіп жығылған Абайды алдымен осындай өзгеге үлгі-өнеге боларлық адамдық, азаматтық һәм қайрат­кер­лік қасиетте­ріне қарап әулие тұтамыз. Сапарғали ЛӘМБЕКҰЛЫ, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі.  Қарағанды облысы, Қарқаралы қаласы.