Тіл бағдарламасы жобасын талқылаймыз

БАҒДАРШАМҒА АЙНАЛУҒА ЛАЙЫҚ БАҒДАРЛАМА

Ұлтын ойламаған адамның қамын ұлты да ойламас болар. Расул ГАМЗАТОВ. Күрмеуі қатты күрделі өмірде күн­делікті тірліктің күйбеңін ысырып тастап, түнді қуған күндей болып жарқ ете қалатын жақсы жа­ңалықтар болады. Жеке адамды ғана емес, бүкіл қоғамды елең ет­кізген ел өміріндегі елеулі оқиғаның бірі – (біре­гей десек те артық емес), тіл бағ­дарламасының жаңа жобасы. Бұл жоба алдымен Үкіметте, Пре­мьер-Ми­нистр Кәрім Мәсімовтің төраға­лы­ғымен талқыланып, Мә­де­ниет министрі Мұхтар Құл-Мұха­ммед­тің байыпты баяндамасы жайлы байсалды пікір алысылған сәттен бастап-ақ мемлекеттік тіл жайлы са­лиқалы әңгіме ас үй мен көшені, бұ­ған дейін болған көшелі жиындарды көктей өтіп, бейнелеп айтсақ, заңғар көкке самғап шықты. Ел өміріндегі елеулі оқиғаны ең алдымен ел газеті – “Егемен Қазақстан” өзіне тән жеделділікпен іліп әкетті. Рас, бұған дейін де әртүрлі бағ­дарламалар болған. Әйтсе де, “бұл ән бұрынғы әннен өзгеше” деп Шәкәрім қажы айтқандай, мына “Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мем­ле­кеттік бағдарламасы” бұдан бұ­рынғы 2000-2010 жылғы бағдарлама­дан әлдеқайда ауқымды, астарында аса құнды, құнарлы ойлар жатқан, жаңалығы мол, жақсы бағдарлама. Біз бұл сөзіміз арқылы 2000-2010 жыл­дарғы бағдарламаның бәсін кеміт­келі отырғанымыз жоқ. Ол бағдар­ла­ма арқылы да көп іс тындырылды, айтпағым бұрын қалыс қалған жай­лардың жаңа құжатта еленіп, еске­рілгені, елдің көкейіндегі көптеген көрікті ойларды тамыршыдай тап басып, тапжылтпай танытқаны. Тіл жайлы жаңа құжатты қуана қабылдай отырып, көкейдегі көп түйткілді де айта кету парыз. Күні бүгінге дейін кейбіреулер, әсіресе орыс тілді өз қандастарымыз қазақ ті­лінде сөйлеуді қор, өзге тілдерде сөй­леуді зор санайды. Бұл – ке­ңес­тік ке­ңістіктен бері келе жатқан дерт. Он­дайлардың қазақ тілі кедей тіл деп менсінбейтінін қайтерсің. Бұл барып тұрған білместік. Радлов бүй дейді: “Мен дүниежүзінде үш ұлы тілді білемін. Біреуі – француз тілі, біреуі – орыс тілі, біреуі – қа­зақ тілі”. Мұны бір деңіз. Қазақ тілі­нің байлығына екінші дәлел: ға­лым­дар Шекспирдің бүкіл шығарма­сында 15 мыңға жетпейтін сөз, ал Әуезовтің бір ғана “Абай жолында” 16983 сөз қолданғанын айтады. Тағы да деп дәлел, мысал келтіре беруге мақала көлемі көтермейді. Осыдан кейін де қазақ тілін кедей деп айтатын ке­резулер аз емес. Ал, енді осынша бай, әуезді, әсем тілдің өз елімізде босағадан сы­ғалап, әлі күнге дейін төрге оза ал­май жүруіне қалай төзуге болады?! Кейбіреулердің қазақ тілінің үлкен жанашыры, айбарлы ақын Мұхтар Шахановтың тіл үшін күресін сан саққа жүгіртуі жөн емес. Тіл үшін шыр-пыр болып жүрген айтулы тұл­ға “қауіп еткеннен” (Мөңке ақын сөзі) айтатыны анық. Оған негіз де жоқ емес. Тарих сабағынан та­ғы­лым: бұдан 150 жыл бұрын әлемде 15 мың тіл болса, бүгінде со­дан қал­ғаны 8 мың. ХХІ ғасырдың аяғында 800 тіл ғана қалып, соның бар бол­ғаны жүзі мемлекеттік тіл бо­лады деген болжам бар. “Тілдерді қолдану мен дамы­ту­дың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын” қолдай отырып, оның кемшін тұстарын толт­ыруға септігі тиер ұсыныста­ры­мызды да ортаға салалық. Олар мыналар: 1. Ата Заңның 23 және 33-ба­бында мемлекеттік қызметке тұра­тын азаматтардың мемлекеттік тілде меңгеруіне қатысты заңды тұрғыда талаптар қою жаңа бағдарламада жоқ. Ал бұл талаптар ауадай қажет. 2. Орыс тілі осы күйінде қалады деу де қате. Оралмандардың 90 пайызы орыс тілін меңгеруін көздеу де тапқырлық емес. Біз бұл арқылы қазақ тілінің өрісін тарылтып отыр­мыз. Өзіңіз ойлап қараңызшы, Қа­зақ­станда орыс тілін білмейтін қан­дастарымыз қаншама?! Бір шектен екінші шекке шықпайық, орыс тілін шеттетуге саятын әсіре ұлтшыл­дық та жөн емес. Ол аз ғана топ. Орыс тілін қыспаққа алып отырған мемлекет те, қоғам да, жеке тұлға да жоқ. БҰҰ-дағы алты тілдің бірі бо­лып отырған бұл тілге төнген қауіп-қатерде жоқ. Орыс, т.б. тілдер Қа­зақстанда дамымағанның өзінде өз елінде, өз жерінде дамып өсе береді. Ал, қазақ тілінің Қазақстаннан бө­тен елі, отаны жоқ. Мұны да ескеру керек-ақ. 3. Голландық дәрігер Ван Тюльп: “Басқаларға жарық түсіре тұрып өзім жанып кетемін” депті. Сол айт­қандай, өзге тілдердің қамын жейміз деп жүріп, өз тілімізге бәсеке­лес­терді көбейтіп, өз тілімізді өгейсіте бермейік. “Мен қазақтың ғана емес, еліміздегі барлық халықтардың Президентімін” дейтін ой көкейінде тұратын Елбасы саясаттың сара жолынан айнымау үшін дипломат та болатын болар, ал өзгемізге не жорық? Неге өзгенің көңіліңе қарап, өзімізді-өзіміз өгейсіте береміз? Елімізде тұратын өзге этностардың жер­гілікті ұлтқа өкпесі болуы мүм­кін емес. Дүние жүзінде қазақтай кеңпейіл, көнбіс, көңтөрлі халық жоқ. Оны өзіміз ғана емес, өзгелер де ай­тып жүр. Ендеше, ана тілімізді өзі­нің әлдеқайда мүмкіндігі мол орыс, ағылшын сынды өзге тілдер­мен жарыстырып, оның өрісін та­рылтпайық. Осыған орай және бір жай ойға оралып отыр. БҰҰ-ның биігіне шыққан, өрісі кең, мүмкін­дігі мол француз тіліне Франция жасап отырған қамқорлықтан үлгі-өнеге алсақ айып па? Олар жыл сайын белгілі бір күнді, бір емес, бірнеше күнді француз тілінің өрісін кеңейтуге бағыттап, Францияда ғана емес, бүкіл дүние жүзінде француз ті­ліне арналған кең ауқымда шара­лар мен шаруаларды жүзеге тынбай асырып келеді. Олар сондай маз­мұн­ды, мәнді істерін Қазақстанда да жүргізіп жүр. Осы тұста Түркістан майданы­ның қолбасшысы Михаил Фрунзенің өткен ғасырда айтқан, БАҚ-та жа­рияланған сөзін еске сала кетейін: “Саяси қызметкерлер мен коман­дирлердің бәрі өздері қызмет етіп жүрген жерлердегі ұлттың тілін үй­ренуге міндетті”. Қызыл империя­ның көрнекті тұлғасы, қып-қызыл коммунист ХХ ғасыр басында осы­лай дегенде бүгінгілер неге бүгежектеп, бұқпантайлай береді?! Осыған байланысты ортаға салар ойымыз: барлық жиналыс, жиындар Ақордадан бастап, министрліктер мен әкімдіктерде, т.б. ресми орын­дарда мемлекеттік тілде – қазақ тілінде өтуі керек. Осыған жалғаса ай­туға сұранып тұрған ұсыныс: жо­ғарғы орындарға берілетін ұсыныс­тар да ана тілінде берілуі керек. 4. Ана тіліміздің жанашыры ғана емес, қамқоршысы Елбасы Н.Ә.На­зарбаевтың Президент сайлауына додаға түсер алдында ана тілінен сынақ тапсырғанын ұмытпайық. Елбасы тапсырған сол сынақты министр, әкімдер, т.б. лауазымды қызметкерлер де тапсыруы қажет-ақ! 5. Қазақ тілінің өрісін кеңейтудің тағы бір жолы ­– ана тіліміздегі жар­намаларға жасыл жол ашу. Қазақ тілінде жарияланатын жарнамаларға жеңілдік жасау, қажет болса тегін жа­риялау. 6. Мемлекеттік тіл туралы заңды қайта қарап, толықтырулар мен түзетулер енгізу керек. 7. Жергілікті тіл комитеттері өз алдына жеке отау болып, штаты үл­кей­месе, “Қазақ тілі” қоғамындағы жалғыз адам сұраншақ жарлының күйін кешіп жүре бермек. 8. Тәуелсіздіктің алғашқы жыл­дарындағы жақсы іске қайта ора­лып, Мәдениет министрлігінің құ­рамындағы Тіл комитетін жеке ми­нистрлік не министрлік дәрежесін­дегі агенттік етіп, қайта жасақтаса, тілдік ортаның аясын кеңейтуге оның қосар үлесі аса мол болар еді. 9. Қалам ұшына сұранып тұрған тағы бір ұсыныс: “Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама­сын” талқылау мерзімі тым қысқа. Мемлекеттік тіл – ұлт бірлігінің басты факторы дей отырып, мұндай асығыстыққа жол беру жөн емес, мұндай аса қажет құжат жылда ұсынылып, жылда талқылана бермейтінін ескерсек болмас па? 10. Бағдарламаны жүзеге асыру мерзімі – ұзақ, өте ұзақ. Мемлекет­тік тілге деген қажеттілік тудыра ал­сақ, тіл үйрену қиын емес. Мәселен, 2005 жылға дейін қазақ тілін игермегендер мемлекеттік қызметке қабылданбайды дегендей нақты та­лаптар болса, өзгені қойып өз тілін менсінбей жүрген өз қандастарымыз да қазақша сөйлей бастар еді. Тіл жайлы айтылар ойлар мен ұсыныстар ішімізге сыймай, көкі­рек­ті кернеп тұр. Әйтсе де бір мақа­лада оның қайсыбірін айтып тауысар­сың. Қадір Мырзалиев айт­қандай: “Қайсы бірін айтайын, қай­сы бірін”. Сөз соңында қандастары­ма қарата айтарым: “Егер ана тілін білмесең, сен ол ұлттың баласы емессің” деген Ғұмар Қараш сөзін есімізден екі елі шығармайық. Сәбит ДОСАНОВ, азушы, ҚР еңбек сіңірген қайраткері.

* * *

ҚАЗАҚТЫҢ САНАСЫ ОЯНБАЙ, БӘРІ БЕКЕР

Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2020 жылдарға арналған мем­ле­кеттік бағдарламасын талқылауға арналған кеңесте Мәдениет ми­нистрі Мұхтар Құл-Мұхаммед өзінің жасаған баяндамасында мемлекет­тік тіл саласында қордаланған бір­неше проблемаларды атап көр­сетіп­ті. Осылардың ішінде өзектісі елдің қоғамдық-саяси өміріне мемлекеттік тілдің баяу енгізілуі мен тіл мәдениетінің төмендігі. Қоғамдық өмірдегі тілдің орны туралы күрделі мәселе айта-айта жауыр болған дү­ние десек, қоғамдағы тіл мәдениеті аса көп көтеріле бермейтін дүние. Қа­зақтың шешен тілінің сиқырын бойына меңгерген қайраткерлер көсіле сөйлегенде жаның кіріппа шіркін!”, деп сүйсініп отырасың. Ал қазақ тілінде шорқақ сөйлегені бы­лай тұрсын, білгеннің жөні осы деп, ұлтымызға ғана тән ә, і, ө, ң, қ, ғ, ұ, ү сынды дыбыстарды қалай бол­са солай айта беру дағдыға ай­налып барады. Кейде тіпті телерадио журналистері де дұрыс айтпай жа­та­ды. Сондай-ақ, көпшілік, қоғамдық орындарда хабарлама жасайтын дикторлар да оңып тұрған жоқ. Вокзал, әуежай, т.б. жерлерде де жағдай тап осындай. Оған ескерту жасайтын не басшы, не мемлекеттік құзырлы орган жоқ. Керек десеңіз, бұл дыбыстар басқаға ұқсамайтын біздің ерекшелегіміз. Ұлттық, рухани құндылығымыз, ал құндылықты аяқ асты етсек, кім болғанымыз? Жасырып-жабатыны жоқ, бүгінгі таңда тілін білмейтін қазақ­тар мемлекеттік қызметте де, кәсіп­керлік саласында да жетіп-артылады. Бизнестегі азаматтар “Тілің маған не берді? Мен ел экономикасына қар­жы кіргізіп жатырмын”, – деп кер­гиді. Ал мемлекеттік, азаматтық қыз­меттегілерге не жорық? Көпші­лігі­нің үйренемін деген құлқы жоқ, үй­ренуге ұмтылмайды да. Олай дей­ті­нім, қаладағы орыс тілді немесе аралас мектептерді алып қарасаңыз, орыс сыныптарындағы отырған оқу­шылардың сексен пайызға жуығы өзіміздің қаракөздер. Егер тілге, ұлтқа жаны ашыса, келешекте қазақ тілін білмей қызмет істеу мүмкін емес­тігін сезінсе, ата-аналары бұлай істемеген болар еді. Біз өзге ұлттарға емес, өзіміздің қазақтарға талапты күшейтуіміз қажет. “Мемлекеттік бағдарламаның басты стратегиялық мақсаты  – Қа­зақстанда тұратын барлық этностар­дың тілін сақтай отырып, ұлт бір­лігін нығайтудың маңызды факторы ретінде саналатын мемлекеттік тілді балабақша, мектеп, жоғары оқу орын­дары, мемлекеттік қызмет және қоғамдық-саяси, әлеуметтік кәсіп­керлік саласының барлығында ба­тыл қолданысқа енгізіп, қазақстан­дықтың өмірлік қажетіне айнал­дыру”, – делінген. Мақсат айқын, міндет түсінікті. Бірақ осыларды іске асыру қалай болар екен деген күдік те жоқ емес. Күдік тудыратын мәсе­ле “Тіл туралы” Заңның қабылдан­ға­нына табаны күректей жиырма жыл болды. Заңның орындалу ба­рысы қандай деңгейде, қалай жүзеге асы­рылуда? Қағаз жүзінде бәрі керемет. Ал орындалуы қожырап, сын көтер­мей қалады. Не себепті? Кім жауапты, кімді іздейміз? Өмірлік сұрақ – кім кінәлі? Ойыма кеңес заманындағы бір оқиға түседі. 1990 жылы Семей облысы Таскескен аудандық партия комитетінің кезекті пленумы өтті. Пленумда тіл туралы мәселе қа­рал­ды. Негізгі баяндама орыс тілінде жа­салды, жарыссөзге шыққан он үш адамның біреуі ғана (“Овцевод” кеңшарының парткомы) қазақ ті­лінде сөйледі. Жиналыста  құрылған “Қазақ тілі” қоғамдары, олардың ат­қарған жұмыстары туралы  айты­лып, қаулы қабылданды. Көріп, тың­дап отырып, мазақ қылған ке­лең­сіздікке шыдамай, сөз сұрап, бүгінгі күн тәртібінде талқыланып, қаулы қабылданған мәселенің тек көзбояушылық, есеп үшін екендігін айттым. Тоқсан пайыздан астам қазақтар тұратын ауданда неге ана тілімізде баяндама жасамасқа, іс қағаздарын не себепті қазақ тілінде жүргізбейміз, неге өзімізді өзіміз алдаймыз дедім.  Әр адам өзінен бас­тау керек деген ойларды ашына жеткіздім. Қолдағандары қол соқты. Ең сұмдығы, ертеңінде тексеріп, “ұлтшылдық көзқарас” барын анық­тағандар да болды. Айтайын деге­нім, сол кезеңдегіден өте қатты өз­геріп кеткен ештеңе жоқ. Жиналыс­та өзге этностың бірді-екілі өкілі отырса, бір-екі ауыз сөзін қазақ тілінде бастап, “барлығына түсінікті тілде сөйлейін”, – деп ресми тілге түсіп, жорғалап кетеміз. Осындайда нарком Темірбек Жүргеновтің қылышынан қан тамып тұрған кеңестік империя заманында тілге деген құрметі мен сүйіспеншілігі және оны орындаудағы ерлігі еріксіз еске түседі. Істеген ісі мен айтқан сөзіне айызың қанады. Бірде Т.Жүргенов мәжіліс өткізіп жатады. Отыз шақты адамның екеуі ғана өзге ұлттан болады. Біреуі әйгілі музыкант Е.Брусиловский, екіншісі қарағандылық Б.Орлов. Әлгі Орлов ештеңе түсінбедім, жиналысты орыс тілінде жүргіз десе керек. Соны айтуы мұң екен, Т.Жүргенов: “Сіз қайда отырсыз, Орлов жолдас?”, “Сіз Қазақстанға келдіңіз екен, егер де мұнда жұмыс істегіңіз келсе, республиканың мемлекеттік тілін білуге міндеттісіз! ... Сіз қазақ әндерін орыс тілінде зерттемекшісіз бе”, – деп қазақ тілін сыйлаудың үлгісін көрсеткен. Бұл туралы Е.Брусиловский өзінің “Дүйім дүлдүлдер” атты мемуарлық кітабында жазады. Қазір де әр мекемеге тілге жаны ашитын, ұлтты жүрегімен түсінетін, осындай басшы қажет. “Сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел”, – деген Абай сөзін “заман түзелді, қазақ баласы, сен де түзел”, – деп айтсақ болар еді. Өмірге оптимистік көзқараспен қараған дұрыс. ХХ ғасырдың өзінде 33-тің аштығы мен қырғынын, 37-нің репрессиясын, ІІ дүниежүзілік соғысты бастан кешкен, тыңды игеру кезінде өз елінде “нацменге” айналған, 1986 жылдың ызғарын басынан өткізіп, миллион халқы бар астанасында бір ғана қазақ мектебі қалған заманда күйремеген қазақ ұлтының тілі енді жоғалмақ емес. Тек бағдарламаның іске асуы байсалды болғай! Ербол ІРГЕБАЙ, лкей Марғұлан атындағы № 40 орта мектептің директоры. АСТАНА.