Толғандырар тақырып
Соңғы 2-3 жылдағы қаржылық дағдарыс біраз елдерді күйзелтті. Бұл дағдарыстан Қазақстан да тыс қала алмады. Дегенмен де біздің ел дағдарыстан шығып келе жатыр еді. Ел еңсесін енді көтеріп келе жатқанда 2009-дан 2010-шы жылға қараған қыс Қазақстанда ерекше қарлы-боранды болып, халықты әбігерге салды. Қалың жауған қар мен ұйытқып соққан боран кейбір елді мекендерді жол қатынасынан айырды. Жолаушыларды жолда қалдырды. Төтенше жағдайлар саласы қызметкерлерінде қыс бойы тыныштық болмады. Дегенмен де қуырдақтың көкесі көктем бастала байқалды. Қар ери келе біраз елді мекендерді су ала бастады. Табиғат биыл топан су боларын ескерткендей, оның алғашқы белгісі Алматы облысындағы Күрті мен Тарғапты су шайды. Адам шығыны болмаған соң, ежелгі марғаулығымызға салып бұған көп көңіл бөлмеп едік, Қызылағаш қырғыны орын алды. Күрті мен Тарғаптағы жағдайдан кейін Алматы облысы әкімдігі мен облыстық төтенше жағдайлар мекемесі өз аумағында жедел тексерістер жүргізіп, қауіпті мекендерді анықтап, шара қолданғанда қызылағаштықтар аман қалар еді. Амал қанша? Табиғат өзіне беталды қол сұғуды кешірмейтінін ескере бермейміз. Салғырттыққа, немқұрайдылыққа, көзжұмбайлыққа салынып, ақшаға құныққандардың жегенін желкесінен шығаруда. Қызылағаш су қоймасының қожайыны артық суды жібермей, су сатып байимын деп елді қырғынға ұшыратты. Бұл – адам факторы. Бұдан кейін Шығыс Қазақстан облысының біраз елді мекендерін су басып қалды. Биылғы қар бұл аймаққа ерекше қалың түсіп, ақтүтек боранды болып, омбы қар халықты қыс бойы әбігерге салып еді. Көктемгі су тасқыны тіпті мазаны алды. Абырой болғанда, адам шығыны жоқ. Бірақ мал-мүлік, қора-қопсыдан шығын аз болған жоқ.
Апатты аймақтың халқына мемлекет те, ел де қолдарынан келгенше көмектерін берді. Әсіресе Алматы қаласындағы жоғары оқу орнының жастары ерекше белсенділік танытып, алғашқы жылу ұйымдастыруды бірінші болып бастады. Одан кейін ғана барып ересектер қозғала бастады. Бұл – жастарымыздың елжанды екенін, қиыншылықта халқына көмекке келе алатынын көрсетсе керек. Қызылағаш оқиғасы басталғанда да, Шығыс Қазақстанда топан су қаптағанда да халық қолдарынан келгенше көмек беруге асықты. Зейнеткерлер зейнетақыларын күнкөріске әрең жеткізіп жүрсе де, студенттер ашқұрсақ жүрсе де шәкіртақыларын жырып көмек берді. Тіпті сотталғандардың өзі де бір күндік еңбекақыларын аударды. Бұқара халықтан шет қалғаны бола қойған жоқ. Экономика жағынан өздері жетісіп жүрмесе де қырғыз ағайындар да қолдарынан келгенше қызылағаштықтарға көмектерін берді. Тек біздің Қазақстанда және шетелде жүрген миллионерлер мен миллиардерлердің өз қалталарынан шығарып көмек бергенін естімедік. Қазақстан халқының байлығын қалталарына тоғытып байыған байшыкештер басып жейтін құзғын сияқты-ау деп ойладық.
Жылу жинаудың басы-қасында жүргендердің адал болғаны абзал. Халықтың жинап бергені “апатты аймақтарда қиыншылықта қалғандарға жеткізіп беріңдер” деген елдің аманаты. Аманатқа қиянат жүрмейді. Аманатқа қиянат жасағандарды Алла да, адам да кешірмейді.
Апаттар – табиғат факторынан және адам факторынан болады. Шығыс Қазақстандағы оқиға табиғат факторы болса, Қызылағаш оқиғасы адам факторы болып табылады. Қызылағаш су қоймасын жекешелендіріп алған тойымсыз иесі “суды көп жинап, көп сатып, көп пайда табамын” деп артық суды дер кезінде ағытпай елді қырғынға ұшыратты. Әрі су қоймасын алғаннан бері оған жөндеу де жүргізбеген. Мәңгілік ештеме жоқ. Бәрі ескіреді, тозады. Су қоймасының тозып тұрған жерін жөндеуге тегін келіп жатқан ақшасын шығындағысы келмеген. “Тегін келіп жатқан ақша” дейтініміз, бұл су қоймасын қазіргі қожайыны өз ақшасына салдырған емес. Ол Кеңес кезінде халықтың ақшасына салынған. Пысықай қожайыны “әзірге мәзір” болып жекешелендіріп алған.
Қызылағаштан кейін су қоймасы ағытылып Самар ауылын да топан су алып кетті. Мұнда халық дер кезінде құлақтандырылып, адам шығыны болған жоқ. Бірақ мал-мүліктен шығын болды. Өмір бойы жиған-тергендерінен бір сәтте айрылу халыққа үлкен психологиялық ауыртпалық түсірді.
Судан зардап шеккендерге материалдық көмек беріліп жатыр. Бірақ бала-шағасынан, ата-анасынан, туған-туысқандарынан, т.б. жақын-жегжаттарынан айрылған халыққа материалдық көмектен басқа рухани, психологиялық көмек те керек екені ескерусіз қалуда. Оларға психолог-мамандар жіберілмеді. Су тасқыны болған аймаққа пітір-садақаларын таратқан дін өкілдерінен де рухани көмек болмады. Жылт еткен адамның қиыншылығын қалт жібермейтін секталар осындай кезде рухани да, материалдық та көмектерін беріп, өз қатарларына қосып алуы мүмкін. Секталар адамдардың басына түскен қиыншылықты өз мүдделеріне пайдалануға шебер.
Осы тасқын стратегиялық нысандардың жеке меншікте болуы халыққа қаншалықты қауіпті екенін көрсетіп берді. Істің түп тамырына көз жүгіртіп қарасақ, қызылағаштықтар стратегиялық нысанды жекешелендірудің құрбаны болып отыр. Осы оқиғадан кейін ғана Қызылағаш су қоймасы мемлекет меншігіне өтті. Ауыл шаруашылығы министрлігіне қарайтын су ресурстары комитетінің деректері бойынша, Қазақстанда 365 су қоймасы бар екен. Оның 66-ы мемлекет қарауында, 157-і коммуналдық иелікте, 142-і жеке меншікке берілген. Ал 77 су қоймасы мүлде қараусыз қалған. Су қоймаларының дені Кеңес өкіметі салынған. Олардың бәрі күрделі жөндеуді қажет етеді. Елдің амандығынан бұрын, алдымен өздерінің қалталарын ойлайтын жеке меншікке алғандар күрделі жөндеу жүргізуге ақшаларын қимайды. Сондықтан басқа да жеке меншіктегі су қоймаларын мемлекет өз қарауына қайта алу керек. Стратегиялық нысан болып табылатын су қоймалары мемлекет меншігінде болуы керек. Өйтпеген жағдайда халық қауіптен арылмайды.
Стратегиялық нысанға жататын тек су қоймалары ғана емес. Электр жүйелері де стратегиялық нысандарға жатады. Электр өндіру, тасымалдау да стратегиялық маңызды нысандар. Бұлардың бәрі қазір жекешеленіп кеткен. Меншік иесі тарифтерін қалауынша өсіреді. Бергісі келгендерге береді, бергісі келмесе неше түрлі сылтау айтып электр энергиясын үзіп тастайды. Биылғы қыста Шығыс Қазақстан облысында энергияны бермеу фактісі болды. Соның салдарынан балабақша, мектеп, ауруханалар, перзентханалар жарықсыз қалып қойды. Мектепте сабақ қысқартылған түрде өткізілді. Ең масқарасы, аурухана, перзентханаларға электр энергиясы берілмей операциялар дер кезінде жасалмады. Тоңазытқыштар істемеген соң дәрілер, операция кезінде құюға дайындалған қандар бұзылып жарамсыз болып қалды. Электр жүйелерінің қожайындары жарық дүниеге келетін баланың жарық беруді күте тұрмайтынын білмейтін сияқты. Қаншама адамның өміріне қауіп төндірген бұл әрекетті қастандық деуге болады. Қастандық демекші, қорғаныс нысандарына үздіксіз электр энергиясы беріліп тұруға тиіс. Бес минөт үзіліс болғанның өзі бүкіл мемлекетке, халыққа орны толмас өкініш әкелуі мүмкін.
Тағы да мемлекет меншігінде болуға тиісті нысандарға жол қатынасы саласын жатқызуға болады. Оған су жолдары, тас жолдар, темір жолдар және әуе жолы кіреді. Бұлар мемлекеттің экономикасына да, халықтың әл-ауқатына да тікелей әсер ететін нысандардың санатында. Сондықтан бұл саланы жекешелендіріп алғандар өз қалауларынша тарифтерін көтеріп, қалталарын бірінші кезекте ойлайды. Халықтың жағдайымен санаспайды. Дер кезінде жөндеу жүргізбейді. Сапасыз көлікпен халықты тасымалдай береді. Бұл да халық өміріне қауіпті.
Қалалардағы су жүйелерімен қамтамасыз ету де қазір жекешеленіп кеткен. Бұлар да “құбырларымыз ескірді” деген сылтаумен “тарифімді көтер” деп жиі-жиі Үкіметке өтініш жасап, халықтың қалтасын қағуға әуес. Тарифтерін жыл сайын көтеріп берсе де “ескірген құбыр” жыры бітетін түрі жоқ. Көтерілген тарифтің ақшасы қайда жұмсалып жатқаны бақыланбайды. Ең қауіптісі, су жүйелерінің сапасы, қауіпсіздігі ойдағыдай емес. Су басындағы нысандарда кім-көрінген еркін кіріп шығып жүреді. Кімнің қандай ниетпен жүргенін ешкім білмейді. Біреу суға ауру тарататын бактерия, не у тастап жіберсе бүкіл қала халқының өміріне қауіп төнетін болады. Сондықтан қаладағы су жүйелері де мемлекет меншігінде болуы керек.
Қорыта айтқанда, су қоймалары, электр жүйелері, жол қатынастары, қалалық су жүйелері, т.б. мемлекеттің саясаты мен экономикасына, халықтың әл-ауқаты мен өміріне тікелей әсер ететін стратегиялық нысандар мемлекет меншігінде болуы керек. Стратегиялық нысандар мемлекет меншігіне өтпей халық қауіптен арылмайды. Бұны Қызылағаш қырғыны дәлелдеп берді.
Назрахмет ҚАЛИ. Алматы.
Соңғы 2-3 жылдағы қаржылық дағдарыс біраз елдерді күйзелтті. Бұл дағдарыстан Қазақстан да тыс қала алмады. Дегенмен де біздің ел дағдарыстан шығып келе жатыр еді. Ел еңсесін енді көтеріп келе жатқанда 2009-дан 2010-шы жылға қараған қыс Қазақстанда ерекше қарлы-боранды болып, халықты әбігерге салды. Қалың жауған қар мен ұйытқып соққан боран кейбір елді мекендерді жол қатынасынан айырды. Жолаушыларды жолда қалдырды. Төтенше жағдайлар саласы қызметкерлерінде қыс бойы тыныштық болмады. Дегенмен де қуырдақтың көкесі көктем бастала байқалды. Қар ери келе біраз елді мекендерді су ала бастады. Табиғат биыл топан су боларын ескерткендей, оның алғашқы белгісі Алматы облысындағы Күрті мен Тарғапты су шайды. Адам шығыны болмаған соң, ежелгі марғаулығымызға салып бұған көп көңіл бөлмеп едік, Қызылағаш қырғыны орын алды. Күрті мен Тарғаптағы жағдайдан кейін Алматы облысы әкімдігі мен облыстық төтенше жағдайлар мекемесі өз аумағында жедел тексерістер жүргізіп, қауіпті мекендерді анықтап, шара қолданғанда қызылағаштықтар аман қалар еді. Амал қанша? Табиғат өзіне беталды қол сұғуды кешірмейтінін ескере бермейміз. Салғырттыққа, немқұрайдылыққа, көзжұмбайлыққа салынып, ақшаға құныққандардың жегенін желкесінен шығаруда. Қызылағаш су қоймасының қожайыны артық суды жібермей, су сатып байимын деп елді қырғынға ұшыратты. Бұл – адам факторы. Бұдан кейін Шығыс Қазақстан облысының біраз елді мекендерін су басып қалды. Биылғы қар бұл аймаққа ерекше қалың түсіп, ақтүтек боранды болып, омбы қар халықты қыс бойы әбігерге салып еді. Көктемгі су тасқыны тіпті мазаны алды. Абырой болғанда, адам шығыны жоқ. Бірақ мал-мүлік, қора-қопсыдан шығын аз болған жоқ.
Апатты аймақтың халқына мемлекет те, ел де қолдарынан келгенше көмектерін берді. Әсіресе Алматы қаласындағы жоғары оқу орнының жастары ерекше белсенділік танытып, алғашқы жылу ұйымдастыруды бірінші болып бастады. Одан кейін ғана барып ересектер қозғала бастады. Бұл – жастарымыздың елжанды екенін, қиыншылықта халқына көмекке келе алатынын көрсетсе керек. Қызылағаш оқиғасы басталғанда да, Шығыс Қазақстанда топан су қаптағанда да халық қолдарынан келгенше көмек беруге асықты. Зейнеткерлер зейнетақыларын күнкөріске әрең жеткізіп жүрсе де, студенттер ашқұрсақ жүрсе де шәкіртақыларын жырып көмек берді. Тіпті сотталғандардың өзі де бір күндік еңбекақыларын аударды. Бұқара халықтан шет қалғаны бола қойған жоқ. Экономика жағынан өздері жетісіп жүрмесе де қырғыз ағайындар да қолдарынан келгенше қызылағаштықтарға көмектерін берді. Тек біздің Қазақстанда және шетелде жүрген миллионерлер мен миллиардерлердің өз қалталарынан шығарып көмек бергенін естімедік. Қазақстан халқының байлығын қалталарына тоғытып байыған байшыкештер басып жейтін құзғын сияқты-ау деп ойладық.
Жылу жинаудың басы-қасында жүргендердің адал болғаны абзал. Халықтың жинап бергені “апатты аймақтарда қиыншылықта қалғандарға жеткізіп беріңдер” деген елдің аманаты. Аманатқа қиянат жүрмейді. Аманатқа қиянат жасағандарды Алла да, адам да кешірмейді.
Апаттар – табиғат факторынан және адам факторынан болады. Шығыс Қазақстандағы оқиға табиғат факторы болса, Қызылағаш оқиғасы адам факторы болып табылады. Қызылағаш су қоймасын жекешелендіріп алған тойымсыз иесі “суды көп жинап, көп сатып, көп пайда табамын” деп артық суды дер кезінде ағытпай елді қырғынға ұшыратты. Әрі су қоймасын алғаннан бері оған жөндеу де жүргізбеген. Мәңгілік ештеме жоқ. Бәрі ескіреді, тозады. Су қоймасының тозып тұрған жерін жөндеуге тегін келіп жатқан ақшасын шығындағысы келмеген. “Тегін келіп жатқан ақша” дейтініміз, бұл су қоймасын қазіргі қожайыны өз ақшасына салдырған емес. Ол Кеңес кезінде халықтың ақшасына салынған. Пысықай қожайыны “әзірге мәзір” болып жекешелендіріп алған.
Қызылағаштан кейін су қоймасы ағытылып Самар ауылын да топан су алып кетті. Мұнда халық дер кезінде құлақтандырылып, адам шығыны болған жоқ. Бірақ мал-мүліктен шығын болды. Өмір бойы жиған-тергендерінен бір сәтте айрылу халыққа үлкен психологиялық ауыртпалық түсірді.
Судан зардап шеккендерге материалдық көмек беріліп жатыр. Бірақ бала-шағасынан, ата-анасынан, туған-туысқандарынан, т.б. жақын-жегжаттарынан айрылған халыққа материалдық көмектен басқа рухани, психологиялық көмек те керек екені ескерусіз қалуда. Оларға психолог-мамандар жіберілмеді. Су тасқыны болған аймаққа пітір-садақаларын таратқан дін өкілдерінен де рухани көмек болмады. Жылт еткен адамның қиыншылығын қалт жібермейтін секталар осындай кезде рухани да, материалдық та көмектерін беріп, өз қатарларына қосып алуы мүмкін. Секталар адамдардың басына түскен қиыншылықты өз мүдделеріне пайдалануға шебер.
Осы тасқын стратегиялық нысандардың жеке меншікте болуы халыққа қаншалықты қауіпті екенін көрсетіп берді. Істің түп тамырына көз жүгіртіп қарасақ, қызылағаштықтар стратегиялық нысанды жекешелендірудің құрбаны болып отыр. Осы оқиғадан кейін ғана Қызылағаш су қоймасы мемлекет меншігіне өтті. Ауыл шаруашылығы министрлігіне қарайтын су ресурстары комитетінің деректері бойынша, Қазақстанда 365 су қоймасы бар екен. Оның 66-ы мемлекет қарауында, 157-і коммуналдық иелікте, 142-і жеке меншікке берілген. Ал 77 су қоймасы мүлде қараусыз қалған. Су қоймаларының дені Кеңес өкіметі салынған. Олардың бәрі күрделі жөндеуді қажет етеді. Елдің амандығынан бұрын, алдымен өздерінің қалталарын ойлайтын жеке меншікке алғандар күрделі жөндеу жүргізуге ақшаларын қимайды. Сондықтан басқа да жеке меншіктегі су қоймаларын мемлекет өз қарауына қайта алу керек. Стратегиялық нысан болып табылатын су қоймалары мемлекет меншігінде болуы керек. Өйтпеген жағдайда халық қауіптен арылмайды.
Стратегиялық нысанға жататын тек су қоймалары ғана емес. Электр жүйелері де стратегиялық нысандарға жатады. Электр өндіру, тасымалдау да стратегиялық маңызды нысандар. Бұлардың бәрі қазір жекешеленіп кеткен. Меншік иесі тарифтерін қалауынша өсіреді. Бергісі келгендерге береді, бергісі келмесе неше түрлі сылтау айтып электр энергиясын үзіп тастайды. Биылғы қыста Шығыс Қазақстан облысында энергияны бермеу фактісі болды. Соның салдарынан балабақша, мектеп, ауруханалар, перзентханалар жарықсыз қалып қойды. Мектепте сабақ қысқартылған түрде өткізілді. Ең масқарасы, аурухана, перзентханаларға электр энергиясы берілмей операциялар дер кезінде жасалмады. Тоңазытқыштар істемеген соң дәрілер, операция кезінде құюға дайындалған қандар бұзылып жарамсыз болып қалды. Электр жүйелерінің қожайындары жарық дүниеге келетін баланың жарық беруді күте тұрмайтынын білмейтін сияқты. Қаншама адамның өміріне қауіп төндірген бұл әрекетті қастандық деуге болады. Қастандық демекші, қорғаныс нысандарына үздіксіз электр энергиясы беріліп тұруға тиіс. Бес минөт үзіліс болғанның өзі бүкіл мемлекетке, халыққа орны толмас өкініш әкелуі мүмкін.
Тағы да мемлекет меншігінде болуға тиісті нысандарға жол қатынасы саласын жатқызуға болады. Оған су жолдары, тас жолдар, темір жолдар және әуе жолы кіреді. Бұлар мемлекеттің экономикасына да, халықтың әл-ауқатына да тікелей әсер ететін нысандардың санатында. Сондықтан бұл саланы жекешелендіріп алғандар өз қалауларынша тарифтерін көтеріп, қалталарын бірінші кезекте ойлайды. Халықтың жағдайымен санаспайды. Дер кезінде жөндеу жүргізбейді. Сапасыз көлікпен халықты тасымалдай береді. Бұл да халық өміріне қауіпті.
Қалалардағы су жүйелерімен қамтамасыз ету де қазір жекешеленіп кеткен. Бұлар да “құбырларымыз ескірді” деген сылтаумен “тарифімді көтер” деп жиі-жиі Үкіметке өтініш жасап, халықтың қалтасын қағуға әуес. Тарифтерін жыл сайын көтеріп берсе де “ескірген құбыр” жыры бітетін түрі жоқ. Көтерілген тарифтің ақшасы қайда жұмсалып жатқаны бақыланбайды. Ең қауіптісі, су жүйелерінің сапасы, қауіпсіздігі ойдағыдай емес. Су басындағы нысандарда кім-көрінген еркін кіріп шығып жүреді. Кімнің қандай ниетпен жүргенін ешкім білмейді. Біреу суға ауру тарататын бактерия, не у тастап жіберсе бүкіл қала халқының өміріне қауіп төнетін болады. Сондықтан қаладағы су жүйелері де мемлекет меншігінде болуы керек.
Қорыта айтқанда, су қоймалары, электр жүйелері, жол қатынастары, қалалық су жүйелері, т.б. мемлекеттің саясаты мен экономикасына, халықтың әл-ауқаты мен өміріне тікелей әсер ететін стратегиялық нысандар мемлекет меншігінде болуы керек. Стратегиялық нысандар мемлекет меншігіне өтпей халық қауіптен арылмайды. Бұны Қызылағаш қырғыны дәлелдеп берді.
Назрахмет ҚАЛИ. Алматы.
