Өнерді бәсеке өсіреді

Еліміздің өнер мен мәдени өмірінде М.Горький атындағы орыс драма театрының алар орны ерекше. Танымалдылық пен беделге ие болудың тылсым құпиясын білу мақсатында аталмыш театр­­­дың директоры Еркін ҚАСЕНОВКЕ жолығып, әңгімелескен едік. – Еркін Тілеуғазыұлы, әңгіме­мізді өзіңіз басқарып отырған Горь­кий атындағы орыс драма теат­рының тарихынан бастасақ. – 1899 жылға дейін театр өнерін жандарына азық етіп, әр жерде өнер көрсетіп жүрген шағын ғана жи­һанкез әртістерге сол кездегі Ақмо­ла губерниясының қала билеушілері тұрақты қойылымдар көрсетулеріне мүмкіндік жасау үшін бір ғимарат сатып алуға 100 рубль ақша бөліпті. Әртістердің өнеріне тәнті болып жүрген көпес Кубрин орыс өнерін тамырландырып жіберудің келешегі зор екенін терең түсініп, үлкен үм­іт­пен ол да біраз қаражатпен ме­ценаттық жасаған көрінеді. Осы­лайша ХІХ ғасырдың аяғында қала театры мәртебесін алған, бүгінде астаналық аталатын М.Горький атындағы орыс драма театры содан бері өз тұғырынан түскен жоқ. Театр 110-шы торқалы тойымен жал­ғасатын жаңа маусымға дайын­дық жұмыстарын бастап та кетті. – Ұзақ жолды басып үлгерген өнер ордасы бүгінгі күні көрер­мендерін қандай қойылымдарымен сусындатуда? – Біздің бүгінгі репертуарымыз жергілікті авторлармен бірге әлемдік және орыс классиктерінің туынды­ларымен өте бай, әрі жан-жақты. Атап өтсек, Р.Отарбаевтың “Сұлтан Бейбарысы”, Шекспирдің “Гамле­ті”, Т.Уильямстың “Трамвай же­лание” атты драмасы, М.Булга­ков­тың “Мастер и Маргаритасы”, Ж.Кок­тоның “Человеческий го­ло­сы”, Н.Гогольдің “Ревизоры”, А.Че­ховтың “Ивановы”, А.Вампиловтың “Утинной охотасы” А.Цагарелидің “Ханумасы”, С.Мрожек пен Ж.Сар­трдің туындыларымен бірге К.Сер­гиенко, Е.Шварц, Г.Сапгир сынды авторлардың шығармаларынан 20-ға жуық және балаларға арналған күндізгі қойылымдар бар. Ал осы маусымдағы спектакльдер ішінен ерекше атап өтерлігі – Бертольд Брехттің “Страх и нищета в Третьей империи” атты қойылымын Ұлы Жеңістің 65 жылдығына орай көрерменге тарту еттік. Фашизмге қарсы шығармаларды мол жазған ақын, драматург Бертольд Брехттің бұл шығармасында Германиядағы фашизмнің алғашқы ошағы қалай пайда болғаны, еврейлердің шеккен зардаптары, соғыс кезіндегі халық­тың әлеуметтік жағдайы бейнелен­ген. Атылып, асылып, абақтыға қамалып, қуғынға түсіп, берекелері кеткен Германияның әр аймағын­дағы еврей отбасылары мен халық­тың әлеуметтік күйзелісін көре отырып, көз алдыңа сол уақытпен дәлме-дәл келетін Қазақстандағы зұлмат құрбандары – Ахаң (Ахмет Байтұрсынов), Әлихан, Шәкәрім, Мағжан, Сәкен, Бейімбет, М.Шо­қай... тағы сол сияқты арыстары­мыз­дың отбасы, ағайындары ара­сын­дағы күйзеліс белең алған қай­шылықтарды көзге елестету қиын емес... Қойылымның тағы бір ерекше­лігі – режиссер дайындық бары­сында Станиславский жүйесімен бірге еуропалық қалыпқа айналған Брехт тәсілдерін шебер пайдалана білгендігі еді. Бұл өзі Брехттің но­веллаларынан іріктеліп қойылған дүние десек, қасіретке толы қайғы­ның тұманын сейілтпей автор тра­ге­дияны қалай алып шығар екен деп толғанғанымыз рас. Дегенмен шет­елдік режиссер Егише Геворкян адам жанының тығырыққа тірел­генде кей кездерде сырт көзге өте ебедейсіз, ұсқынсыз тарта қалуымен бірге күлкілі жағдайда болатынын немесе қапелімде жасаған іс әрекеті мен айтқан сөзін қабыстыра алмай қалатынын өте шеберлікпен өріп, актерлер арқылы кейіпкер психоло­гия­сын тамаша суреттеумен танылды. – “Өнерде жоқ шекара” деп айтып жатамыз. Режиссерлерді шетелден жиі шақырып тұрасыздар ма? – Жаңа, жоғарыда атап өткен Б.Брехттің “Страх и нищета в Третьей империй” қойылымының режиссері – австриялық Егише Геворкян Франция, Германия, Америкада өз қойылымдарымен ізденіп жүрген жаңа бетбұрыстағы зор талабы бар жас режиссер. Оны алғаш рет шығармашылық топпен таныстырғанымда, кейбір кәнігі актерлар алғашында сенімсіздік танытқандай болып еді, кейін бірте-бірте шығармашылық ортаға тастай батып, судай сіңіп кетті. Сырттан театрға кәсіби білікті режиссер шақырту қанатын жаңа­дан жайып келе жатқан кез келген жас театрға тән дәстүр. “Театры­мыздың өз режиссері бар, сырттан шақырып, шығынданар жайымыз жоқ”, – деп жан-жағын қымтанып, әлемдік деңгейдегі өнер иелерінен мүлде бас тартатын, ал театрды тек облыстық іс-шара аясында ғана танитын әкімдер де жоқ емес. Құдай сақтасын, біз ондай пікірден аулақпыз. Сондықтан да болар, еліміздегі талантты режиссерлермен қатар халықаралық деңгейдегі қойылымдарымен танылып жүрген басқа елдерден өз ұсыныстарымен келіп жататын достарымыз баршы­лық. Ресей театрларында қойылым­дарымен танымал болып жүрген мәс­кеулік А.Коневскиймен және аш­хабадтық, Орта Азияда шығар­ма­шы­лығымен беделді сценограф Б.Аман­сахатовпен бірге қойған У.Шекс­пирдің “Гамлеті”, белгород­тық В.Бородиннің Н.Птушкинаның “Браво, Лауренция!” шығармасы негізінде сахналаған спектаклі А.Ца­гарелидің “Ханумасы”, Біш­кектен шақыртылған талантты жас режиссер Н.Асанбек пен театр су­ретшісі Ю.Нурматовтың Аме­ри­ка­ның әйгілі классигі Т.Уильямс шы­ғармасы желісінде әзірлеген “Трам­вай желаниесін”, ақтаулық ре­жис­сер, “Тарлан” сыйлығының иегері Г.Мерғалиеваның “Мастер и Мар­гарита” сынды қойылымдарын кө­рермендеріміз зор ықыласпен та­машалап жүр. – Шоқтығы биік осынау та­быс­­тарыңызды шетелдік көрермен­дерге таныту жағынан кенде емес шығарсыздар? – Әрине, жалпы әртіс қауымды, оның ішінде актерлердің шеберлігін үнемі шыңдап отырудың тағы бір жолы, ол – халықаралық гастрөл­дер мен республикалық, халық­аралық фестивальдарға қатысу. Осы мақсатта соңғы 2-3 жылдың ішінде театр ұжымы гастрөлдік сапармен Алматы, Өскемен, Қарағанды, Челябі қалаларында, сонымен қатар Гранада (Испания), Саранск, Мәс­кеу, Санкт-Петербург, Бейжің қа­лаларында өткен халықаралық және республикалық фестивальдарға қатысып лауреат атанды. Осылардың ішінде екі жайға ерекше тоқталғым келеді. Бейжің олимпиадасынан кейін сол қала­дағы “Мәңгілік Шекспир” Халық­ара­лық театр фестиваліне Қазақ­стандағы жалпы драма театрлары тарихында тұңғыш рет қатысуға мүмкіндік алған тек М.Горький театры болды. Ұлыбритания, Ита­лия, Испания, Польша, Оңтүстік Корея қатысқан фестивальға Шекспирдің “Гамлетін” апарып, қанжығамызды майлап қайттық. Ал екінші бір сәтті кезең А.Пушкиннің “Каменный гость” қойылымымен 2007 жылы театрымыздың шағын тобы тұңғыш рет Еуропаға жол тартты. Біз, ол жолы ЮНЕСКО деңгейінде бел­гіленген “Орыс тілі жылы” аясында Людмила Путинаның басшылығы­мен өткізілген халықаралық Кон­гресс бағдарламасына еніп, ТМД елдері ішінде тек біздің театр ғана Испанияның Гранада қаласында өтетін халықаралық театрлар фес­тиваліне қатысуға жолдама алды. – Қала басшылығы тарапынан қандай көмек көрсетіліп жатыр? – Әрине, қала әкімі И.Тас­ма­ғамбетовтың атқарып отырған жұ­мысы ұшан-теңіз. Қалаға әкім болып келісімен Име­кең біздің театрға келіп, әртіс­теріміздің мұң-мұқтажын тыңдады, спектакль­дерімізді тамашалады. Кездесу, пікір алмасу нәтижесінде көптен бері ше­шімін таппаған мәселелерді талқы­ладық. Театр қыз­меткерлерін пәтер­мен қамтамасыз етуді шешіп берді. Әртістеріміздің біразы пәтер алып, соңғы 2-3 жылдың ішінде үйлі-баранды болып жатыр. Осының бәрі және жоға­рыда айтылып жат­қан шығармашы­лық жетістіктеріміз қала басшы­ларының өнерге деген ерекше ықы­ласы, дұрыс көзқа­расының жемісі деп білемін. – Сіз басқарып отырған теат­рдың ресейлік театрлардан айыр­машылығы қандай және олармен байланыстарыңыз туралы айтып берсеңіз. – Ресей ТМД және Балтық жағалауы елдеріндегі орыс театр­ларының өтпелі кезеңде жабылып қалмауын қатты қадағалады. Ресей атқамінерлері мен мемлекет бас­шы­лары “бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып” Театр қайраткерлері одағы жанынан орталық ашты, ассоциация құрды. 2004 жылдан бері бағдарлама жобасы бекітіліп, жыл сайын мол қаржыны мемлекет өзі бөліп отырады. Биыл сәуірде Санкт-Петербургте “Встреча в России” атты 18 мемле­кеттің орыс театрлары қатысқан беделі зор халықаралық фестиваль өтті. “Балтийский дом” театрында ұйымдастырылған бұл іс-шараға біз­дің театр осымен екінші рет қа­тысып отыр. Осы жолы да 35 адам­ның барлық шығындарын өз мой­ындарымен көтеріп алды. Біз А.П.Че­ховтың “Иванов” атты пьесасымен бардық. Мен “Рус­ский мир – в поисках буду­­щего” тақы­рыбымен “Үкіметтік бағ­дарлама аясында шетелдегі отан­дастарға РФ мемлекеттік саясатын тарату” ғы­лыми-практикалық кон­ференция­сына қатыстым. Қазақ­стандағы орыс театрлары жағдайын баяндап бердім. Фестивальға қа­тыс­қан ұжым өзге елдерден келген теат­рлардың жай-күйімен, шығар­ма­шылық өресімен, театрлардың ұлттық құрамымен танысып шық­ты. Ал біз өз кезегінде жемісті жұмыс істеп жүр­генімізге көздерін айқын жет­кі­зіп қайттық. Ондағы үлгі тұтар тағы бір үрдіс – театр маусымдары аяқталар шақ­та “Қолдау-қорғау” орталығының бағдарламасы аясында Мәскеу қаласының сыртындағы демалыс ор­нында жазғы театр мектебін өт­кі­зеді. Бұған ТМД және тағы да бас­қа шет елдердегі орыс театрла­рының әрбірінен 35 жасқа дейінгі әртістерді жинайды. Жиналған 500-700 адамды бір ай бойы барлық шығынын көтере отырып, сахна тілі, сахна қозғалысы, би сабақ­та­рын өткізеді. Танымал актерлермен кездесулер, театрларға барып спек­такльдер қарау, талқылау дәрістерін жүргізеді. Мәскеудің басты театр­ла­рынан мықты режиссерлерді жал­дап, жастарды іріктейді, топ-топқа бөліп, лайықты қойылымдар шы­ға­рады. Қайтар кездерінде осы қойы­­лымдардың көшірмелерін жазба табақшаларға түсіріп, өздеріне бе­ре­ді. Баға қояды. Диплом тапсы­рады. Мі­не, нағыз актер шеберлігін шың­дайтын мектеп осы болса керек. Ал біздегі Мәдениет министр­лі­гі­нің ұйымдастыратын жыл сайын­ғы театрлар практикумы өз қажет­тілігін жоғалтқалы қашан. Биыл, мысалы, тағы да сол жылдағыдай облыс театрларының басшыларын жинап алып, Ресейден Г.Дадамян дегенді шақыртып, ұзақ-сонар лек­ция оқытты. Т.Жүргенов атындағы Ұлттық өнер академиясының бір ұстазы Қазақстан театрларының өз­екті мәселесінен сыр шертті, об­лыс­тардан келген басшылар пікір-ұсыныс айтқан болды... Жылда осы. Алматыға не Астанаға жиналамыз. Кейінгі жылдары кейбір облыс­тар­дан тіпті қатыспайтын болды. Міне, осы практикумға жұмса­латын қаржыны қайта қарау керек шығар. Практикумда айтылатын ой, пікір, ұсыныстарымызды министр­ліктің алқа мәжілісінде көтеру ке­рек. Ол протоколға еніп, нәтиже беретін іс-шараға, нормативтік құ­жаттарға айналу керек. Ал менің айтып отырғаным бөлек. Жастарды кәсіби шыңдау бағдарламасын мемлекет өз қолына алуы керек. Бір­лі-жарым лауреат атанған, дип­лом әкелген жетістікке бөркімізді аспанға ата берудің қажеті жоқ. Театр өзегі актер емес пе? Кейде тіпті, шебердің өзінен тәлім алған адамның өзі театрға бара сала то­қырауға ұшырайды. Сондықтан өнердің бәсеке екенін еш естен шы­ғармаған абзал. Республикалық театр­лар мектебі, мол тәжірибесі бар Е.Обаев, Е.Тәпенов, Е. Ора­зым­бетов, Т.Теменов, М.Ахманов, Қ.Қа­сымов, Г.Мерғалиева сынды режиссерлердің класын жаз айында Алматының маңындағы бір демалыс үйінде ұйымдастырып, әр театрдан болашағы бар жастарды жинаса, бізде де жасындай жарқырайтын өнер жұлдыздары шығарына күмә­нім жоқ. Т.Жүргенов атындағы өнер академиясынан Д. Тұран­құ­лова, М.Әб­зелбаев, М.Байсеркенов А.Құл­­баев сынды білікті ұстаздар дәріс өткізсе, тіптен құба-құп. – Сізді көпшілік, кезінде “Қа­зақ тілі” қоғамының патриоты ретінде таныған екен. Бізде 1990 жылдар­дың басында Алматыдағы көптеген қазақ балабақшалары мен қазақ мектептерінің ашылуына ықпал еткеніңізден хабардармыз. Мем­лекеттік тіл патриоты болу үшін ең алдымен, адамға қандай қа­сиеттер қажет? Бүгін осы істі жалғастырып жүрсіз бе? – Мен қазақ мектебін бітіріп, басқа ұлт өкілдерімен етене ара­ласпай өстім. Өнер институтында да қазақша оқыдым. Орысша білме­ген­дігімді кезінде өз бауырларым бет­ке салық, арға ұят етіп таңды. Қа­­зақтың тұңғыш кәсіби режиссері Ас­қар Тоқпанов, ұстаздарым М.Бай­­с­еркенов, Р.Қаныбаева си­яқты ұлт өнерін бәрінен жоғары қоя­­тын дарабоз тұлғалардың жа­лын­ды ойлары мені қайта ширата түсті. Қазақ театрында жұмыс істей жүріп, көп нәрсе үйрендім. Енді “Қа­зақ тілі” қоғамына мен барма­ған­да кім барады. “Қазақ тілі” қо­ғамының алғашқы қарлығашта­ры­ның бірі болып, жан салып қызмет істедім. Алматыда 90-шы жылдан бергі ашылған қазақша мектеп, бала­бақ­ша, сонымен бірге мекеме, оқу ор­ындарынан “Қазақ тілінің” бастау­ыш ұйымдарын ашу жолында көп іс атқардық. Кейіннен де мәдениет, өнер, ақпарат саласындағы мемле­кеттік жұмыстарды атқара жүріп, тіл саясатынан ешқашан алыстаған жоқпын. Мақсат Қазақстандағы театр өне­рі саласында 110 жылдық та­ри­хы бар М.Горький атындағы орыс драма театры ұжымымен бірге, осы елдің абыройын көтеріп ай­тулы театрлардың алдыңғы қата­рында болсақ дейміз. Ауылда ту­ып-өскен қазақтың қарапайым қа­ра баласына астаналық орыс драма театрының тізгінін ұстау бақыты бұйырса, осы­нау жауапты қызметті мінсіз ат­қа­руда азамат­тың алдында асқаралы міндет тұратыны айқын ғой. Әңгімелескен Арай ҮЙРЕНІШБЕКҚЫЗЫ.