Приднестровье параллелі: парасаттылық пайымы қандай?

“Созылмалы сырқаттың” сыры Егер адамзаттың даму тарихына көз жіберсек, жұмыр жер бетіндегі ұлттар мен ұлыстардың қазіргі қоныстарында тұрақтауының жолында бірнеше дүркін миграция көшінің жүргенін байырқалауымызға болады. Осы ретте қоғамның өзін тірі ағза ретінде қарастырсаңыз, еш қателеспейсіз. Ал тіршілік белгісі – қозғалыс-қимыл. Қазіргі күннің өзінде қай елде де ішкі және сыртқы көші-қон бір толастаған емес. Осы күні ғалам­дасқан заманда, шекара дегеннің өзі кей ретте шартты түрге айналып, Еуропадағы елдерге турист түрінде кіру үшін бір ғана Шенген аймағына енетін визамен кәрі құрлықты түгелдей дерлік аралап шығуыңызға болады. Алдағы заманда аралас-құраластық деңгейінің қаншалықты дәрежеде болатындығын кім білген, бірақ күшеймесе азаймайтыны анық. Ал көшіп-қонған жұрттың бір қо­ныс­ты жанына жақын балап, орны­ғып қалатыны және бар. Олар жер­гілікті жерде көпшілікке айналып, бара-бара басым ұлтқа айналып кететіні де шындық. Міне, осындай ортада, егер “қалауын тауып, қар жандыратындай” жағдай туып жатпаса, бірқатар кереғар­лықтар да орын алады. Оның бірі сол жердегі тіл мәселесінен туады. Кеңес Одағы тарар-тарамас тұста осы тіл мәселесінің ушығуы Молдованы тура екіге жарды. Горбачевтің қайта құру сая­сатының одақтас елдердің қай-қайсы­сының да халқының әлеуметтік белсен­ді­лігін оятқаны анық. Бізде ол 1986 жылдың желтоқсанында жастарды алаңға алып шықса, 1988 жылғы КСРО Жазушылар одағының съезінде республикаларды құраушы ұлт тіліне мемлекеттік мәртебе беру мәселесі көтерілгеннен кейін Мол­довада румын тілі мен молдован тілінің айырмасының жоқтығына байланысты екі елдің бірігуі деген мәселе алға шыққан. Осылайша молдованның зиялы қауымы бастаған көпшілік Румыния мен Молдо­ваның қосылу идеясын жақтады. 1988 жылы молдаван Жазушылар одағының “Нистру” журналында молдо­ван-румын тілдерін бір деп және мем­лекеттік тілді молдован тілі деп танумен қатар, латын әліпбиіне көшудің қажеттігі талап етілген бағдарлама жарық көрді. Әрине, бұған кеңестер заманында респуб­ликаның өндірісті аймақтары шоғырлан­ған Днестр өзенінің негізінен сол жаға­лауын мекендеген славьян тілдестер қарсы болды. Олардың қарсылығының күшеюіне сол кездегі Молдавияда жанданған әсіре ұлттық “Молдавия – молдовандар үшін”, “Чемодан – вокзал – Ресей”, “Орыстар – Днестрдің аржағына, жебірейлерді – Днестрге батыр” деген сынды көзқарас­тардың жандануы себеп болды. 1988 жылдың аяғында Молдавия халық­тық майданы құрылды. “Бір халық – бір тіл” деп, Румынияға қосылуға үндеді. 1989 жылы тағы да молдован жазушы­ларының елдегі тіл қолданысына қатысты әзірлеген заң жобасы жарық көрді. Онда ата-аналардың балаларын тек молдован тілінде білім беретін мектепте оқытулары көрсетіліп, егер ресми жағдайда молдован тілінен өзге тіл қолданса, әкімшілік жауап­қа тартылу қарастырылды. Үкімет әзір­леген заң жобасында да молдован тіліне мемлекеттік мәртебе берілетіндігі, іс қағаздарының тек қана осы тілде жүргізі­летіні айтылды. Сол жылдың тамыз айын­да тілге қатысты заң жобасына қарсылық білдірген халықтық митингілер өткізілсе, молдован тілінің мәртебесін асыруды парызым деп білгендер де қарсы топ құрып айтысып жатты. Қызған отқа май құйғандай әсер еткен әсіре үндеулер осылайша екі ортада қарулы қақтығысты оятып, соғыс өртін бұрқ еткізді. 1992 жылдың көктемі мен күзінде Днестр өзенінің сол жағалауындағы, оң жағынан тек Бендеры қаласы бар оған Молдавияның өзге өңірлері қарсы тұрған майдан Ресей әскерінің араласуымен генерал Александр Лебедь басқарған әскер кірісуімен әзер тоқтаған. Кейбір деректер бойынша 1992 жылдың шілде айында екі жақтан 1000 адамдай қаза тауып, оның ішінде 400-дейі бейбіт халық, 4500 адам түрлі дәрежеде жаралы болды. Приднес­тровье жағынан 500 адам опат болып, 899 адам жаралы, 50 адамдай із-түзсіз жоғал­ған. Сарапшылар бұл дерек анық болмауы мүмкін, бәлкім бұдан да көп шығар деген жорамал айтады. Қазіргі күні кикілжіңді аймақтағы тыныштықты бітімгершілік әскері қадаға­лап тұрған жайы бар. Әрине, кикілжің туған аймақтың тыныштығын қарумен, әскермен қадағалау мәселенің түпкілікті шешімі емес екендігі айқын. Әу бастан-ақ Днестр бойындағы кикілжіңге қатысты мәселеде арағайын­дық­қа жүрген Ресей ол аймаққа арнайы мәртебе берілуді қалайтындықтарын білдірген болатын. Ресейден өзге осындай қалыпты жақтайтынынан Украина да ишарат танытты. Одан Приднестровье ки­кілжіңін шешуге Еуроодақ пен Еуропа­да­ғы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы араласып, аяғында осынау 20 жылға созылған проблеманы қарастыру “5 + 2” пішімінде, яғни келісімге келе алмай отырған екі жақ Молдова мен Приднес­тровье, сондай-ақ арағайындар – Ресей, Украина және ЕҚЫҰ, байқаушылар – АҚШ және Еуроодақтың қатысуымен жүргізілуі қажеттігі алға тартылды. Дегенмен, бұл пішін жұмысы екі жақты кейбір мәселелер бойынша жа­қын­датқанмен, түпкілікті келісімге әкеле алмай, арада үзіліс орнап қалды. Ал Еур­азиядағы кикілжіңді аймақтардың бұрын­ғы кеңестер шекпенінен шыққан елдер арасында орын алуы себепті ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуші Қазақстанның өзге төр­ағалық еткен мемлекеттерге қарағанда, мән-жайды ұғынуы тереңірек екені анық. Әрі әңгіме уақытында араға аудармашы жү­руінің де қажеті жоқ, ұғынысар ортақ тілмен, қанша дегенмен 70 жыл ішінде қа­лыптасып қалған ортақ менталитетпен үнқатысу жеңілірек. Сол себептен де, Қазақстан ЕҚЫҰ-ға төрағалыққа кіріскен соң-ақ Іс басындағы төраға Қап тауы мен Днестр бойына сапарлап шығып, кикіл­жіңді аймақтарда түйінделген мәселелерді біраз тарқата түсуге күш салды. Молдоваға ат басын тіреместен бұрын, сол аймақтағы мемлекеттердің ұстанымын тағы бір дәйектеген ЕҚЫҰ-ның Іс басындағы төрағасы, еліміздің Мемлекеттік хатшысы – Сыртқы істер ми­нистрі Қанат Саудабаев әуелі Киши­невте, одан соң Тираспольде екі жақты кез­десулер өткізді. Сонымен, ол ұстаным – Молдованың территориялық тұтастығы сақталынып, Приднестровьедегі аз ұлттардың мүддесі ескеріле отырып, мәселенің оң шешімін табуы. Іс басындағы төрағаға жағдайды мәлім еткен қос тарап бірін-бірі айыптап, “5 + 2” пішінінде және ресми Кишинев пен Тирасполь арасында қол жеткен келісім­дер­дің орындалмауын алға тартады. Ки­шинев орындалмаған келісімдер 140-тың сыртына шықты десе, Тирасполь оны 80- нен асты дейді. Приднестровье (ПМР) жағы Молдованы импорт-экспорттағы теріс сальдо үшін және миллиондаған сырт­қы қарызы үшін кінәлайды. Ал бұл ПМР жұртшылығы арасында біздің Молдовамен бірігуіміз өзімізіге зиян болып тиеді деген қаупін туғызатыны жасырын емес. Қалай дегенмен де, өнеркәсіп шоғырланған ПМР-дың ауыл шаруашылығы, оның ішінде негізінен жүзім өсірумен айналысатын Молдовадан бойын аулақ салғысы келетіні рас. Дегенмен, арағайындардың араласуы­мен үлкен қиындықпен қол жет­кіз­ген келісімдердің аяқасты болуынан жергілікті халық зардап шегуде. Приднестровье тұрғындарының ук­раиндары Украин азаматтығын алса, орыстар Ресей Федерациясының азаматтары ретінде төлқұжаттары бар. 20 жыл бойына халықаралық қауымдастықта ресми мойындал­ма­ған өздерін Приднестровье Молдавия республикасы деп жариялаған Приднестровьенің өз конституциясы, барлық және заң шығарушы орга­нымен қатар, атқарушы органдары бар. Тағы бір назарда ұстар нәрсе, Молдованың өз ішіндегі жағдайдың да онша қалыпты еместігі. Елдегі конституциялық дағдарыс, алда өткізілетін референдум мәселесі, мемлекет басында қазіргі күні президенттің өзі емес, міндетін атқару­шының отыруы осыны аңдатады. Мойындалмаған аймақ тұрғындарына шетелдерге шығу немесе осы елде тұрғызылған жаңа әлеуметтік нысандарды заманауи құрал-жабдықтармен қамтамасыз етудің қиындығы шаш-етектен. Мәселен, 2001 жылдың қыркүйегінде Молдова кедендік мөртабандарды ауыстырды. Содан бері ПМР сыртқа тауар шығаруға немесе сырттан тауар енгізуге Кишинев келісімін алуы тиіс. Мұнымен бірге ПМР аумағында пойыздардың қатынасын қалпына келтіру, екі арада азаматтар арасындағы телефон байланысын жолға қою мәселелерінің шешілуі де екі жұртты жақындата түсетін қадамдар екені аян. Ал қазіргі күні ауруханаларға қажетті шетел­ден әкелінген құрал-жабдықты кіргізудің өзі мүмкін болмай отыр. Кездесулер ба­ры­сында ЕҚЫҰ-ның Іс басындағы төр­ағасы жылдар бойы қордаланған пробле­ма­ларды бірден шешіп тастау мүмкін емес, бірақ үнқатысу арқылы бір-бірімен ұғы­нысу маңызды. Алдымен “5 + 2” пішінін­дегі кездесуде қарпайым адамдарға бағыт­талған қарапайым қадамдар жасалуы тиіс. Гуманитарлық, әлеуметтік мәселелерде оң қадамдарға бару тоңтерістікті ұғынысуға әкеледі, деп екі жақты да салиқалы сабырға шақырған. Тамыз айының алғашқы күндері ки­кіл­жіңді аймаққа арнайы ат басын тіреген Айрықша тапсырмалар жөніндегі елші – ЕҚЫҰ Іс басындағы төрағасының арнайы өкілі Болат Нұрғалиевпен кездесуден кейін ПМР-дің сыртқы істер министрі Владимир Ястребчак: “Приднестровье ЕҚЫҰ-дағы қазақ төрағалығын “өте тиім­ді” деп бағалайды. Алайда, молдован-при­днестр жағдайының қалыпқа түсуі өзге ха­лық­аралық ойыншылардың да күш салуы­на байланысты” десе, Молдованың реин­теграция мәселелері жөніндегі вице-пре­мьері Виктор Осипов Астанада өткен бей­ресми басқосудан шыққан соң: “Төраға елде кездесудің өткізілуі бізге “5 + 2” піші­ніндегі кездесудің ресми жағдайда жиналуынан үміт күттіреді. Үнқатысудың үнемі және ырғақты жүргізілуі өте жақсы, алайда оның мазмұны мен үдерісі де маңызды. Ал кездесу арағайындар мен байқаушылардың қатысуымен ресми сипат алғанда ол хаттамамен, келісіммен, құжат­пен бекітіледі” десе, ЕО-ның Молдова мәселесі бойынша арнайы өкілі Калман Мижей: “Біз осы жылы ресми кездесуге қол жеткізуді күтеміз, бұл – аймақтық қауіп­сіздікті тұрақтандыруда өте ма­ңыз­ды”, деген болатын. Ал Ресей Федера­ция­сы сыртқы істер министрлігінің Молдова мәселелері жөніндегі арнайы өкілі Сергей Губарев “Біз қазақ төрағалығы тұсында, аз уақыттың ішінде осы кездесу болады деп шынайы үміттенеміз”, деді. Әрине, 20 жылдай уақыттың ішінде шиеленіскен, бір-бірімен ұғынысудан гөрі шалқаюы мол тараптарды иіп, үнқатысу өтер үстел басына алып келудің шынайы мәмілегерлік екені анық. Екі жақ та арағайындар көмегімен мәселені шешуге ұмтылыс танытқандай. Өйткені, келісімнің өзгелерден гөрі, ең алдымен Молдова мен Приднестровье жұртына қажеттігі анық. Анар ТӨЛЕУХАНҚЫЗЫ. Басқа басылымдардан Қазақстан ЕҚЫҰ Саммиті қарсаңында “Обзор” газеті (Литва), 18.08.2010 Жақында ЕҚЫҰ Сыртқы істер министрлері кеңесінің Ұйым Саммитін Астана қала­сында 2010 жылдың 1-2 жел­тоқ­санында өткізу туралы қабылдаған шешімі жоғары деңгейдегі алдағы кездесуді үмітпен бағамдаған әлемдік қауымдастықта жаңа пікір­сайыстарға серпін берді. Осы ретте аталған шешім­нің қазірде ЕҚЫҰ-ға төраға­лық етуші Қазақстан үшін ғана емес, ең алдымен халық­аралық қауіпсіздіктің құры­лы­мы үшін, толықтай алған­да, әлемдік үдерістердің қа­лыпты дамуы үшін маңызды екенін атап өткен Қазақстан Президенті Нұрсұлтан На­зар­баевтың үндеуіне көптеген сарапшылар ерекше назар аударуда. Қазақстан мемлекетінің басшысы “Саммит өткізуді қа­зақстандық төрағалықтың басты басымдығы ретінде менің ЕҚЫҰ-ның Тұрақты кеңесіне қаңтар айында жа­саған бейнеүндеуімде атап айт­қаным мәлім. Қабыл­дан­ған шешім Қазақстан халқы­ның тәуелсіздік жылдары ішін­де қол жеткізген табыс­тарына халықаралық қауым­дас­тықтың жоғары құрметінің белгісі болып табылады. Біз бұдан біздің еліміздің ЕҚЫҰ-ның Іс басындағы төрағасы қызметіндегі күш-жігеріне кең ауқымды қолдауды кө­ре­міз”, деп атап көрсеткен бо­ла­тын. Н.Назарбаевтың ай­туынша, ЕҚЫҰ-ны басқара отырып, Қазақстан бүгінгі таңда еуропалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің құрлықтық шеңберінің ауқымынан шы­ғып кеткендігі туралы тұ­жырымды белсенді түрде алға тартуда. Нәтижесінде, қазіргі таңда әлемдік қауымдастық еуратлантикалық және еур­азиялық қауіпсіздік катего­риясын пайдалануда. – ЕҚЫҰ-ға төрағалыққа кірісе отырып, біз Ұйымның жаңа қауіп-қатерлерге, бірін­ші кезекте, терроризм мен есірткі тасымалына қарсы тұ­рудағы рөлін нығайту жөнін­дегі өз ниетімізді мәлімдеген болатынбыз. Осыған бай­ла­нысты біз Ауғанстандағы жағ­дайды бейбіт реттеу жөніндегі күш-жігердің белсенділігін арттыруды қазақстандық негізгі басымдықтардың бірі ретінде ұсындық, – дей оты­рып, оны Қазақстан басшысы басым міндеттердің бірі ре­тінде атап өткен-ді. Біз ЕҚЫҰ бойынша әріптестеріміздің назарын Орталық Азиядағы қауіпсіздік проблемаларына аударуға ұм­тылған кезде, ешкім де Қыр­ғызстандағы терең саяси дағ­дарысқа болжау жасай алған жоқ. Осы елде орын алған қай­ғылы оқиғалар кең ау­қым­ды өңірдің тұрақтылығы үшін нағыз ескерту белгісіне айналды. Ол ЕҚЫҰ, басқа да халықаралық ұйымдар мен бүкіл әлем жұртшылығы та­рапынан тиімді шаралар қа­былдауды талап етті. Біз эко­но­микалық қызметтестікті да­мытудағы, экологиялық проб­ле­маларды, әсіресе Арал проб­лемасын шешудегі ЕҚЫҰ-ның рөлін күшейту мақсатын қойдық. Н.Назарбаевтың пікі­рін­ше, алдағы Астана Саммиті стратегиялық бағыттар мен ЕҚЫҰ дамуының “жол кар­та­сын” белгілеп беруі тиіс. Қа­зақстан басшысы Астанада ЕҚЫҰ Саммитін өткізу ту­ра­лы шешімнің тарихи күнге – 1975 жылдың 1 тамызында Хельсинки Қорытынды акті­сі­не қол қойылған күнге сәй­кес келуінің терең символдық мәні бар деп есептейді. Сон­дықтан да Қазақстан басшы­лығында жоғары деңгейлі кездесу ЕҚЫҰ-ны қазіргі жағ­дайға бейімдеуге мүмкін­дік береді деген берік сенім қалыптасқан. Саммит әлем жұрт­шылығына ЕҚЫҰ-ның “Хельсинкиден Астанаға дейінгі” табысты эволю­ция­сын паш етуі тиіс. Қазақстан ЕҚЫҰ-ны бас­қа­ру “штурвалын” бергелі отыр­ған Литва тұрғындары Нұр­сұлтан Назарбаевтың төмендегі сөздеріне ерекше на­зар аударады ғой деп ой­лаймыз: “Қазақстан үшін алдағы форумның маңызын ерекше атап өткім келеді. Ас­танада халықаралық өмірдегі ең басты саяси оқиғалардың бірін өткізу фактісі біздің еліміздің әлем алдындағы беделін көтеріп қана қой­май­ды. Астана саммиті Қазақ­стан­ның әлеуметтік-экономи­калық және демократиялық дамуына серпін береді”. Егер біздің Литва мем­лекетінің басшылығы ЕҚЫҰ шеңберінде халықаралық маңызды істер туралы ойлана отырып, Қазақстан өкіметінің қадамдарын басшылыққа алса және Литваның да мүдделерін ұмытпайтындай болса жаман болмас еді.