Шекара белдеуіндегі шешім шетін болмасын

Шекара белдеуіндегі шетін мәселе тура бүгін туындап отырған жоқ. Сонау ерте көктемде Ташкент-Алматы бағытымен шығысқа қарай сапарға шыққан жолаушылар Меркі ауданы аумағынан өтіп бара жатып, жол жиегіне жаңадан керіле бастаған тікенек сымдар мен әр жерден менмұндалаған күзет мұнараларына таңғала қарайтын. Таңғала қарайтын себебі – ештеңеге түсінбейді. Өйткені, халықаралық маңызы бар транзиттік дәліздің дәл іргесінен тартылған шекара жолағы туралы құзырлы орындар “мынау мынандай, анау анандай” деп мәлімдеме жасамаған. Ресми ақпарат жоқ жерде түрлі өсек-аяң мен сауалдар туындайтыны белгілі. “Тікен сым тартып жатқан қай елдің қыз­меті?”, “Халықаралық жол­дың кейбір бөлігі неге керілген сымның қырғыз жақ бетінде қалуда?” немесе “Батыс Еуро­па-Батыс Қытай” автожолы ше­караның қай бетінен салын­бақ?” деген тұрғыдағы сауал­дар­ға жауап іздеп, құлағы елең­деген жұрт ақыры қоңыр күз түсе көзге шыққан сүйелдей бол­ған шетін мәселеге бір-ақ тірелді. Әлбетте, ықылым заманнан бері ауылы аралас, қойы қора­лас жатқан екі ел арасынан күт­пеген жерден шекара жолағы пай­да болып және оның әшей­індегі ағылған барыс-келіс пен базарлы алыс-беріске кедергі жасауы жүрек ауыртар жағдай екені анық. Бұл, әсіресе, ше­ка­ра сызығының тура “үстіне” түтін түтеткен ауыл тұрғын­дары­ның төбесінен ашық күнде жай түскендей әсер етті. Өйт­кені, шекара сымы керілмей тұ­рып Меркі ауданындағы кейбір ауылдардың тұрғындары қала­ған бағытына емін-еркін жүре беретін. Енді ол еркіндік жоқ. “Тәртіпсіз ел болмайды, тәр­тіпке бағынған құл болмайды” дегендей, шекара белдеуінің ар жақ, бер жағында қалған Ой­тал, Қайнар, Аспара және Жау­ғаш батыр ауылдарының тұр­ғын­дары бұдан былайғы жерде шекара заңына сәйкес қатаң тәртіпті құрметтемеске амал­дары да жоқ. Тарқатып айтсақ, Меркі ауданына қарасты Ойтал мен Қайнар ауылдарының арасын жалғайтын 90 шақырымдық автомобиль жолы биыл жазда ғана пайда болған қазақ-қыр­ғыз шекарасын үш жерден ке­сіп өтетін болып шығыпты. Ал шекара сымдарының “қоршау­ын­да” қалған Қайнар ауылына бару үшін тек қана Шу қаласы арқылы қатынау керек. Бұл “орағытпа” жолаушы сапа­рын 57 шақырымға ұзартады. Оның үстіне Шу жолының жағдайы да оңып тұрған жоқ. Көлік және коммуникация­лар министрінің орынбасары Д.Кү­тер­беков, Жамбыл облысы әкімінің бірінші орынбасары К.Кө­кірекбаевтардың айтула­ры­на қарағанда, бұл  уақытша қиын­дық. Ойтал-Қайнар авто­мо­биль жолы үстіміздегі жыл­дың 29 қазанынан келесі жыл­дың 1 желтоқсанына дейін жа­был­­ға­нымен, осы мерзім ішінде екі ор­таға қазақ-қырғыз шека­ра­­сын кесіп өтпейтін жаңа жол салынады екен. Ал әлгі жабы­латын жолдың бойына орна­ласқан Жауғаш батыр және Аспара ауылдарының тұрғын­да­ры аудан орталығы – Меркіге емін-еркін барып-келу үшін шекарашылар берген рұқсат қағазды пайдаланатын болады. Жамбыл облысы арқылы өтетін “Батыс Еуропа-Батыс Қытай” халықаралық транзиттік дәлі­зі­нің осы аумақтан өтетін жоба­сы шекара белдеулерінің кедергі келтіруіне байланысты қайта қаралып жатқан көрінеді. Қордай ауданы, Қаракемер ауылдық округінің аумағы ар­қылы өтетін шекара белдеуі бой­ынша туындаған мәселе де ойландырмай қоймайды. Мұн­да екі елдің шекара сызығы тура Шу өзенінің бойымен өтеді екен. Жалпы, Жамбыл облысы бойынша қазақ-қырғыз шекарасы 716 шақырым болса, оның 304 шақырымы Аспара, Шу өзендерінің арнасымен өтеді. Мәселе де осыдан туын­даған. Атап айтсақ, Шудың қа­зақ елі жағындағы кемері тө­мен­де жатқандықтан жағалауды су шайып кетіп отыратыны ежелден белгілі. Тіпті, қатты су тасқыны өзен арнасын қазақ еліне қарай кеңейтіп бара жатқаны да айтылады. Міне, осы Шу өзенінің жағасындағы түрлі қиындықтардан (батпақ­тар, жыралар, т.б.) “қашқан” шекара қызметкерлері тікен сымды Қаракемер ауылының аумағына қарай 800 метр жерге дейін жылжытып жіберген. Осы өзімбілемдіктің салдары­нан өзен жағасындағы шұрай­лы жайылымдығы мен мөлді­реп аққан суатынан айырылған қаракемерліктер “дабыл” қағуға мәжбүр болады. Ауыл әкімінің уәжіне шекара сымын тарту­шы­лар құлақ аспайды. Қазақ­тың “жалқау”, “жайбасар” де­ген сөзінің кейде айналып өзіне тиетіні бар, қаракемерлік бауырлар да қазақ шекарасын қасық қаны қалғанша қорғай­ды деп сенім артқан шекара­шы­лардың 200  гектар жерді өз беттерінше қырғыз еліне “бе­ріп” жібергенін дұрыс көрсете білгенімен, осы даудың өзегіне айналған тиісті жер телімдеріне мемлекеттік акті алмапты. Есті ел-жұрттың мұнысын қалай түсінеміз сонда? Дегенмен, шекара белдеуі өзен ішімен өтетіні анық. Сон­дықтан, Шу өзенінің солтүстік бөлігіндегі жердің қазақ елінікі, оның ішінде қаракемерлік­тердікі екенінде дау жоқ. Ал ше­кара сымына, оның құм төсел­ген жолағына, сондай-ақ, тағы басқа қажеттіліктеріне небары 50-100 метр жер тиесілі. “Оңтүстік” әскери округі ше­кара қызметкерлері мемлекет ше­карасының дәлдігі, тұтас­ты­ғы тұрғысындағы елдік мүддеге жасаған кемшілігін түзеп, қазір шекара белдеуін қайта жасауға мәжбүр болып отыр. Айтпақшы, Меркі ауданы аума­ғындағы қазақ-қырғыз шекарасын демаркациялау ба­ры­сында қазақтардың балық шаруашылығымен айналы­са­тын бір көлшігінің қырғыз елі жағында қалып қою қаупі туындапты. Осы жағдайды бір­лесіп шешу үшін қырғыз елі­нен комиссия шақырылған. Облыс­тық жер қатынастары бас­қармасы қызметкерлерінің айтуынша, екі ел шекарасын демаркациялау барысында туын­даған мұндай даулы аймақтың саны бүгінде оншақты екен. Мамандар сондай-ақ шека­ра­лық өзен арналарын мықтап бекіту жұмыстарын да уақыт өткізбей, жедел қолға алу қажет деп отыр. Көсемәлі СӘТТІБАЙҰЛЫ, Жамбыл облысы.