ҰҒА-ның академигі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, биология ғылымдарының докторы, профессор Нәзира Ахматуллина жайлы үзік сыр
Медицина өте күрделі ғылым. Оның салалары әралуан десек, соның ішінде генетика – ағзадағы тұқым қуалаушылықты және өзгергіштік заңдылықтарымен айналысса, цитология – жасушалардың құрылысын, дамуын, функциясын зерттейтін ғылым. Міне, елімізде осындай терең білімді, білікті, мұқияттылық пен жауапкершілікті қажет ететін ғылымның дамуы мен бүгінгі қол жеткізген жетістігі профессор Нәзира Бәдретдинқызы Ахматуллинаның есімімен тығыз байланысты. 80 жылдық ғұмырының 55 жылын осы ғылыми-педагогикалық қызметке арнаған ғалым бүгінде Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясының Жалпы генетика және цитология институтының мутагенез зерттейтін бөлімін меңгеріп, әлі де ізденіс үстінде...
1930 жылы Ақмола облысының Степняк қаласында дүниеге келген Нәзира Бәдретдинқызы Ақмоладағы қазақ орта мектебін күміс медальмен аяқтап, Алматы мемлекеттік медицина институтына оқуға түседі. Оқуды тәмәмдаған соң Қазақ КСР ҒА-ның Микробиология және вирусология институтына аспирантураға түсіп, бітіреді. Ал 1963 жылы кандидаттық, 1985 жылы докторлық диссертациясын тамаша қорғап шығады.
Жалпы Н.Б.Ахматуллинаның еңбек жолын үш кезеңге бөліп қарауға болады. Біріншісі, ол Қазақстанда вирусология ғылымының негізін салудағы еңбегі. Оның алғашқы ғылыми еңбектері вирусология ғылымының дамуымен бірге басталып, қатар жүрді. Академик Хамза Жұматовтың басшылығымен республикада алғаш ашылған лабораторияның тұңғыш аспиранты ретінде ол 1955-58 жылдары етек алған індет – балалар полиомиелитін зерттеді. Оның үстіне Н.Ахматуллина Қазақстаннан жалғыз вирусолог болып полиомиелитке қарсы бірінші вакцинаны қабылдауға арналған үлкен одақтық жұмысқа қатысты. Сөйтіп, бұл індеттің қандай вирустан туындағанын анықтау, оның бетін қайтару, аурудан қалатын ауыр зардаптың алдын алу, одан қала берді, полиомиелиттен ауыл балаларын емдеу жолындағы еңбегі өлшеусіз.
Екінші кезеңі – өткен ғасырдың 70-80-ші жылдары ғылыми жұртшылықтың арасында ол химиялық мутагенезді жан-жақты зерттеуші ретінде белгілі болды. Бұл жұмыстар 60-шы жылдары вирустар мутагенезімен айналысудан басталып, сол бағытқа сәйкестеніп, 1974 жылы Қазақстанда вирус генетикасын зерттейтін алғашқы арнайы лаборатория ашылады. Ол вирус-клетка қосағының бір сыңарына химиялық мутагендермен әсер еткенде пайда болатын өзгерістердің түрлері мен заңдылықтарын терең зерттей отырып, жұмыс кестесіне микроорганизмдер мен адам торшаларын да қосты. Осылайша, бұл лаборатория жалпы генетикалық лабораторияға айнала бастады. Сондай-ақ Нәзира Бәдретдинқызы жаңадан ашылған Жалпы генетика және цитология институтының іргетасын қалаушылардың бірі. Олар ендігі жерде мутагендер әсерін зерттеп, отырған торшалар мен организмдердің жалпы түріне және генетикалық құрылымына сәйкестелу ерекшеліктеріндегі белгісіз заңдылықтарын, мутагендердің аз мөлшерде тигізетін әсерінің түрлері мен негізін анықтады.
Микробиология бойынша ІX конгресте (1966) жалпы және молекулярлы вирусологиядағы осы және басқа да зерттеулер нәтижелері баяндалып және серіктес авторларымен бірге (Х.Жұматов және Е.Исаева) монографияға кірді. Нәзира Бәдретдинқызы Ахматуллина 1974 жылы осы еңбегі үшін Қазақстанның ғылым және техника саласындағы Мемлекеттік сыйлығын алды. Сол еңбектің жалғасы ретінде вирус биосинтезі үрдісін вирус-жасушасының құрамдас бір жүйесіне әртүрлі биологиялық белсенді факторлармен әсер ете отырып, өзгерту болып табылды.
Н.Ахматуллинаның еңбек жолындағы үшінші кезеңіне 90-шы жылдардағы жемісті жұмыстары жатады. Бұл химиялық мутагенез зерттеуіндегі табыстарға сүйене отырып, радиациялық мутагенезге түгелдей көшу кезеңі болатын. Ол Қазақстанда қоршаған ортаның радиациямен ластануының адамға әсерін зерттеумен байланысты. Алғашқы радиациялық ластанудан қалған зақымдарды зерттеу жөніндегі бағдарламаларға орай Н.Ахматуллина басшылық жасаған ғалымдар Семей ядролық сынақ полигонына жақын ауылдардың көптеген тұрғындарының генетика жүйесін зерттеді. Сонда қазіргі уақытта дені сау, жұмысқа жарамды деген адамдардың ішінде де хромосомдық аберрациялардың радиация әсерінің белгісі болып саналатын түрлерінің саны бұрынғыдан 3-4 есе жоғары екендігі анықталды. Сол үшін 2000 жылы Н.Ахматуллина басқаратын бөлімге “ІNCO-COPERNІCUS” арнайы қаржы бөлінді.
Ғалым ізденістерінде “радиоадаптивтік жауап” деп аталатын репарацияның жаңа түрінің пайда болу негізі ерекше орынды алады. Организмнен тыс (іn vіtro) өсірілген адам торшаларын аз мөлшерлі радиация әсеріне ұшыраса, оларда келесі сәулелендірілуге төзімділік пайда болатындығы дәлелденді. Кейіннен оның адам бойында (іn vіvo) өту заңдары зерттелді. Бұл жұмыс “ІNCO-COPERNІCUS-2000” сайысында да жеңіске жетті.
Нәзира Ахматуллинаның аз мөлшердегі химиялық мутагендер заңдылығы туралы зерттеулері теориялық және тәжірибелік маңыздылыққа ие екендігін мойындау қажет.
Қазақстанда академик өзінің генетиктер мектебін, яғни екі зертхананы біріктіріп – тәжірибелік мутагенез және генетикалық мониторинг зертханаларын құрды.
Қазақстан аумағында адам ағзасына алыстатылған жағымсыз әсер қалдыратын факторларының негізгі көзі ядролық сынақ, Арал апаты, химиялық улы заттардың ауыл шаруашылығында кеңінен қолданылуы және қараусыз қалған ірі уран шығаратын кәсіпорынның қоймасы болып табылады
З.Мәжитова және Н.Ахматуллина 2002 жылы “Арал маңындағы балалар денсаулығын кешенді зерттеу” бағдарламасын жасады. ҚазММУ педиатрия кафедрасының (басшысы З.Мәжитова) және ЖГЦИ-дың мутагенез бөлімшесінің (басшысы Н.Ахматуллина) қызметкерлері 3 жастан 16 жас аралығындағы 1138 баланы тексеруден өткізді. Тексеру барысында созылмалы ағзалық ауытқулар көрсеткіштеріне назар аударылды. Осы ауытқулардың даму факторына: темір, йод, уранның жоғары концентрациясы мен әсіресе, хлорорганикалық улы заттардың ауыз судағы жоғары концентрациясы; кальций, криптон, стронций, гафний және уранның топырақта және ауыр микроэлементтердің, сульфаттар мен нитраттардың аэрозолдағы құрамы жоғары болуына әсер етеді. Арал маңында туған және тұратын балалардың физикалық дамуы, бойдың өспей қалуы мен республикалық нормативтік адам жасына қарай салмағының өспей қалуы, созылмалы ауруға ұшырауы, сонымен қатар, жетілу шапшаңдығының (3,5 есе) төмендеуі анықталды.
Ғалымның 249 ғылыми мақаласы, республикалық, одақтық және халықаралық басылымдарда, 1 кітапша (қазақ тілінде), 8 монографиясы жарияланған. 10 авторлық куәлігі бар. Оның ғылыми ізденістерінің нәтижелері 15 мемлекетте өткен халықаралық форумдарда баяндалды және ғылыми жинақтарында жарияланды. Республиканың құрметті “Алтын кітабына” енген, халықаралық дәрігерлер қауымдастығының мүшесі, Еуропа одағының (ESMO, Бельгия), радиобиологиядан халықаралық кеңестің (Мәскеу, РАН) мүшелері, т.б.
Нәзира Бадретдинқызы – жоғары білімдар ғалым, зерттеуші, ұйымдастырушы және ғылымды таратушы. 2009 жылдан бастап қажымайтын Нәзира Бадретдинқызы өзінің төртінші кезеңі ғылыми ізденістерден дәлірек айтсақ табиғи генетикалық адам ауруларының тұқым қуалауын зерттеу үстінде.
Ләйла ЖАНСҮГІРОВА, Жалпы генетика және цитология институты бас директорының міндетін атқарушы, биология ғылымдарының кандидаты,
Айнам ТАШЕНОВА, Эксперименталды мутагенез зертхана меңгерушісі, медицина ғылымдарының кандидаты.
Медицина өте күрделі ғылым. Оның салалары әралуан десек, соның ішінде генетика – ағзадағы тұқым қуалаушылықты және өзгергіштік заңдылықтарымен айналысса, цитология – жасушалардың құрылысын, дамуын, функциясын зерттейтін ғылым. Міне, елімізде осындай терең білімді, білікті, мұқияттылық пен жауапкершілікті қажет ететін ғылымның дамуы мен бүгінгі қол жеткізген жетістігі профессор Нәзира Бәдретдинқызы Ахматуллинаның есімімен тығыз байланысты. 80 жылдық ғұмырының 55 жылын осы ғылыми-педагогикалық қызметке арнаған ғалым бүгінде Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясының Жалпы генетика және цитология институтының мутагенез зерттейтін бөлімін меңгеріп, әлі де ізденіс үстінде...
1930 жылы Ақмола облысының Степняк қаласында дүниеге келген Нәзира Бәдретдинқызы Ақмоладағы қазақ орта мектебін күміс медальмен аяқтап, Алматы мемлекеттік медицина институтына оқуға түседі. Оқуды тәмәмдаған соң Қазақ КСР ҒА-ның Микробиология және вирусология институтына аспирантураға түсіп, бітіреді. Ал 1963 жылы кандидаттық, 1985 жылы докторлық диссертациясын тамаша қорғап шығады.
Жалпы Н.Б.Ахматуллинаның еңбек жолын үш кезеңге бөліп қарауға болады. Біріншісі, ол Қазақстанда вирусология ғылымының негізін салудағы еңбегі. Оның алғашқы ғылыми еңбектері вирусология ғылымының дамуымен бірге басталып, қатар жүрді. Академик Хамза Жұматовтың басшылығымен республикада алғаш ашылған лабораторияның тұңғыш аспиранты ретінде ол 1955-58 жылдары етек алған індет – балалар полиомиелитін зерттеді. Оның үстіне Н.Ахматуллина Қазақстаннан жалғыз вирусолог болып полиомиелитке қарсы бірінші вакцинаны қабылдауға арналған үлкен одақтық жұмысқа қатысты. Сөйтіп, бұл індеттің қандай вирустан туындағанын анықтау, оның бетін қайтару, аурудан қалатын ауыр зардаптың алдын алу, одан қала берді, полиомиелиттен ауыл балаларын емдеу жолындағы еңбегі өлшеусіз.
Екінші кезеңі – өткен ғасырдың 70-80-ші жылдары ғылыми жұртшылықтың арасында ол химиялық мутагенезді жан-жақты зерттеуші ретінде белгілі болды. Бұл жұмыстар 60-шы жылдары вирустар мутагенезімен айналысудан басталып, сол бағытқа сәйкестеніп, 1974 жылы Қазақстанда вирус генетикасын зерттейтін алғашқы арнайы лаборатория ашылады. Ол вирус-клетка қосағының бір сыңарына химиялық мутагендермен әсер еткенде пайда болатын өзгерістердің түрлері мен заңдылықтарын терең зерттей отырып, жұмыс кестесіне микроорганизмдер мен адам торшаларын да қосты. Осылайша, бұл лаборатория жалпы генетикалық лабораторияға айнала бастады. Сондай-ақ Нәзира Бәдретдинқызы жаңадан ашылған Жалпы генетика және цитология институтының іргетасын қалаушылардың бірі. Олар ендігі жерде мутагендер әсерін зерттеп, отырған торшалар мен организмдердің жалпы түріне және генетикалық құрылымына сәйкестелу ерекшеліктеріндегі белгісіз заңдылықтарын, мутагендердің аз мөлшерде тигізетін әсерінің түрлері мен негізін анықтады.
Микробиология бойынша ІX конгресте (1966) жалпы және молекулярлы вирусологиядағы осы және басқа да зерттеулер нәтижелері баяндалып және серіктес авторларымен бірге (Х.Жұматов және Е.Исаева) монографияға кірді. Нәзира Бәдретдинқызы Ахматуллина 1974 жылы осы еңбегі үшін Қазақстанның ғылым және техника саласындағы Мемлекеттік сыйлығын алды. Сол еңбектің жалғасы ретінде вирус биосинтезі үрдісін вирус-жасушасының құрамдас бір жүйесіне әртүрлі биологиялық белсенді факторлармен әсер ете отырып, өзгерту болып табылды.
Н.Ахматуллинаның еңбек жолындағы үшінші кезеңіне 90-шы жылдардағы жемісті жұмыстары жатады. Бұл химиялық мутагенез зерттеуіндегі табыстарға сүйене отырып, радиациялық мутагенезге түгелдей көшу кезеңі болатын. Ол Қазақстанда қоршаған ортаның радиациямен ластануының адамға әсерін зерттеумен байланысты. Алғашқы радиациялық ластанудан қалған зақымдарды зерттеу жөніндегі бағдарламаларға орай Н.Ахматуллина басшылық жасаған ғалымдар Семей ядролық сынақ полигонына жақын ауылдардың көптеген тұрғындарының генетика жүйесін зерттеді. Сонда қазіргі уақытта дені сау, жұмысқа жарамды деген адамдардың ішінде де хромосомдық аберрациялардың радиация әсерінің белгісі болып саналатын түрлерінің саны бұрынғыдан 3-4 есе жоғары екендігі анықталды. Сол үшін 2000 жылы Н.Ахматуллина басқаратын бөлімге “ІNCO-COPERNІCUS” арнайы қаржы бөлінді.
Ғалым ізденістерінде “радиоадаптивтік жауап” деп аталатын репарацияның жаңа түрінің пайда болу негізі ерекше орынды алады. Организмнен тыс (іn vіtro) өсірілген адам торшаларын аз мөлшерлі радиация әсеріне ұшыраса, оларда келесі сәулелендірілуге төзімділік пайда болатындығы дәлелденді. Кейіннен оның адам бойында (іn vіvo) өту заңдары зерттелді. Бұл жұмыс “ІNCO-COPERNІCUS-2000” сайысында да жеңіске жетті.
Нәзира Ахматуллинаның аз мөлшердегі химиялық мутагендер заңдылығы туралы зерттеулері теориялық және тәжірибелік маңыздылыққа ие екендігін мойындау қажет.
Қазақстанда академик өзінің генетиктер мектебін, яғни екі зертхананы біріктіріп – тәжірибелік мутагенез және генетикалық мониторинг зертханаларын құрды.
Қазақстан аумағында адам ағзасына алыстатылған жағымсыз әсер қалдыратын факторларының негізгі көзі ядролық сынақ, Арал апаты, химиялық улы заттардың ауыл шаруашылығында кеңінен қолданылуы және қараусыз қалған ірі уран шығаратын кәсіпорынның қоймасы болып табылады
З.Мәжитова және Н.Ахматуллина 2002 жылы “Арал маңындағы балалар денсаулығын кешенді зерттеу” бағдарламасын жасады. ҚазММУ педиатрия кафедрасының (басшысы З.Мәжитова) және ЖГЦИ-дың мутагенез бөлімшесінің (басшысы Н.Ахматуллина) қызметкерлері 3 жастан 16 жас аралығындағы 1138 баланы тексеруден өткізді. Тексеру барысында созылмалы ағзалық ауытқулар көрсеткіштеріне назар аударылды. Осы ауытқулардың даму факторына: темір, йод, уранның жоғары концентрациясы мен әсіресе, хлорорганикалық улы заттардың ауыз судағы жоғары концентрациясы; кальций, криптон, стронций, гафний және уранның топырақта және ауыр микроэлементтердің, сульфаттар мен нитраттардың аэрозолдағы құрамы жоғары болуына әсер етеді. Арал маңында туған және тұратын балалардың физикалық дамуы, бойдың өспей қалуы мен республикалық нормативтік адам жасына қарай салмағының өспей қалуы, созылмалы ауруға ұшырауы, сонымен қатар, жетілу шапшаңдығының (3,5 есе) төмендеуі анықталды.
Ғалымның 249 ғылыми мақаласы, республикалық, одақтық және халықаралық басылымдарда, 1 кітапша (қазақ тілінде), 8 монографиясы жарияланған. 10 авторлық куәлігі бар. Оның ғылыми ізденістерінің нәтижелері 15 мемлекетте өткен халықаралық форумдарда баяндалды және ғылыми жинақтарында жарияланды. Республиканың құрметті “Алтын кітабына” енген, халықаралық дәрігерлер қауымдастығының мүшесі, Еуропа одағының (ESMO, Бельгия), радиобиологиядан халықаралық кеңестің (Мәскеу, РАН) мүшелері, т.б.
Нәзира Бадретдинқызы – жоғары білімдар ғалым, зерттеуші, ұйымдастырушы және ғылымды таратушы. 2009 жылдан бастап қажымайтын Нәзира Бадретдинқызы өзінің төртінші кезеңі ғылыми ізденістерден дәлірек айтсақ табиғи генетикалық адам ауруларының тұқым қуалауын зерттеу үстінде.
Ләйла ЖАНСҮГІРОВА, Жалпы генетика және цитология институты бас директорының міндетін атқарушы, биология ғылымдарының кандидаты,
Айнам ТАШЕНОВА, Эксперименталды мутагенез зертхана меңгерушісі, медицина ғылымдарының кандидаты.
