«Ана үйі» – сәбиінен бас тартпақшы болып жүрген жалғызілікті аналарға арнап құрылған әлеуметтік жоба. Бүгінде Қазақстанның 17 қаласында 26 «Ана үйі» жұмыс істеп тұр. Аталған жобаны жүзеге асыру барысында 1200-ден астам бала жетімдіктен құтқарылған. Өткен жылдың қорытындысы бойынша нәрестесінен бас тарту оқиғаларының алдын алу нәтижесінде сондай жас аналардың жартысынан астамы нәрестелерін қайта бауырына басуға қол жеткізді.
Бұл дегеніңіз өмірдің қиындығына душар болған әйелдерге психологиялық және әлеуметтік көмек беріп, қолдау көрсететін бірден-бір күйзелістен құтқару, яғни дағдарыстан шығару орталығы болып саналады. Біздің бүгінгі әңгімеміздің ауаны да сол үйсіз-күйсіз қалған аналар мен жетім балалар санын қайтсек азайтамыз деген алаңдаушылыққа негізделіп отыр.
«Ана үйі» қоғамдық қорының құрылтайшысы Айдын Рахымбаев пен оның зайыбының бастамасы бойынша жүктіліктің соңғы айларындағы және сәбилі болған әйелдер үшін күйзеліс орталықтары желісі құрылған болатын. Өзінің өміріндегі ең маңызды іс – қайырымдылық деп санайтын атпал азамат 2004 жылы «BI Group» холдингі жанынан «Қамқор» корпоративтік қорын құрады. Оның түпкі мақсаты – мүмкіндігі шектеулі, жетім балаларға материалдық және өзге де көмек көрсету. Кейіннен, 2013 жылы «Ана үйі» жобасы іске асты. Қанатқақты жоба Астана қаласында бастау алды. Бірінші дағдарыс орталығы мамыр айында бой көтеріп, содан кейін Ақтөбе, Қостанай, Атырау, Алматы, Көкшетау, Орал, Қарағанды және басқа да қалаларда біртіндеп ашыла бастады.
Бүгінде Астанадағы екі қабатты қос ғимаратта «Ана үйі» дағдарыс орталығы жұмыс істеуде. Онда нәрестелерімен қоса, 30-дан астам жалғызбасты жас аналар тұрып жатыр. Олардың қатарын, әсіресе, кәмелетке толмаған қыздардың толықтырып отырғаны жанға батады.
Аталған орталық туралы бүге-шігесіне дейін баяндаған «Ана үйінің» үйлестірушісі Гүлнар Шакированың (суретте) айтуынша, бастапқыда 18-34 жас аралығындағы жалғызбасты аналарға көмек көрсету жоспарланған екен. Бірақ тауқымет тартып, тағдыр теперішін көрген, не болмаса, жастықтың жалынына күйіп, абайсызда от басқан қыздар саны күрт көбейген сыңайлы. Жүкті болып қалғанын өздері де балалықпен аңғармай қалған кейбір қыздарға баладан әкесінің бас тартуы, оған қоса туыстарының теріс қарауы, т.с.с. түрлі жағдайлар ауыр тиетінін айтады. Осыдан барып олар ауылдан жыраққа кетуге, басқа қалаларға барып жұмыс істеуге, жанашыр әпке-апаларының үйінде бой тасалап, не болмаса, пәтер жалдап тұруға мәжбүр болады. Әйтпесе, дәл осындай «Аналар үйі» әр облыста орын тепкен. Бірақ әркімнің өсегіне айналып, көзге күйік болмайын деген оймен ауылдан безіп, түрлі қадамдарға барып жатады. Оның ішінде кезінде албырттықпен жасаған қателігінен сабақ алып, дұрыс жолды таңдайтындары да, одан әрі кері кетіп, сан соғып қалатындары да жетерлік. Сондықтан, бұл дағдарыс орталығында арнайы психолог мамандар жұмыс істейді. Кеңес береді.
Мәселен, түрлі жағдайда соғылатын қоңыраулар тікелей басшылыққа: сәбиінен бас тартпақшы болып жатқан аналардың өздерінен, аяғы ауырлаған қыз-келіншектер келіп түскен медицина орталықтарының қызметкерлерінен, олардың достарынан, таныстарынан және туыстарынан, т.с.с. жерлерден келіп түсетін көрінеді. Мұндай жағдайда қиындыққа душар болған жас әйелге тұрғылықты өңірдегі «Ана үйінің» қызметкері көмекке келеді және жас ананы асығыс шешім қабылдамауға, керісінше, уақытша болса да күйзеліс орталығында тұра тұруға, баласынан ажырап қалмай, бірге болуға кеңес береді. «Ана үйі» жобасы аналарға өз сәбилерін өздері өсіріп, асырауға мүмкіндік туғызады әрі оларға қолдан келген көмекті көрсетуден аянып қалмайды.
Үйлестіруші маманның айтуынша, «Ана үйінде» жүктілік мерзімі 6 айға толған, 14-30 жас аралығындағы қыз-келіншектер босанып, баласы бір жарым жасқа толғанға дейін тұра алады. Өкініштісі сол, мұнда келетін бейбақтардың 90 пайызын қазақтың қыз-келіншектері құрайды екен.
– Олар бір-бірімен өте тату тұрады. Іштерінде кез келген жұмысқа икемді (ас пісіру, киім тігіп, тоқыма тоқу, т.б.), өнерлі қыздар да бар. Тағы бір байқағаным, олар бір-біріне өте бауырмал. Мысалы, біреуінің омырауынан сүт шықпай қалса, басқалары еш жатырқамастан, емізе береді. Біреуі жұмысқа кетсе, екіншісі оның баласына қарайлай тұрады. Қысқасы, санасу деген атымен жоқ. Бәрі бір шаңырақта болған соң бір отбасының қыздарындай тату тұрады. Тіпті, мұндағы мерзімдері біткен соң да олар жұбын жазбастан бірігіп пәтер жалдауға көшеді, – дейді Гүлнар ағынан жарылып.
«Аналар үйіне», әсіресе, кемпір-шалдар жиі хабарласып, қыз-келіншектерге «құда түсіп» те жатады екен. Осындай келісімді жолмен екі қыз ұзатылып, өз бақыттарын тауыпты. Арасында жасы үлкен ағаларына, әйел затына қарап сөйлей алмайтын ынжықтау, ұяң мінезді туыс не бауырларына айттырып жататындар көп деседі. Өйткені, мұндағылардың дені жастар. Алайда, бұл жерде ешкімге зорлық жоқ. Таңдау өздерінен. Көп жағдайда тастанды балалардың әкелерінен гөрі өзге жігіттермен дәм-тұзы жарасып кететін жұптар басым дейді, сондағы мамандар.
Куә болғанымыздай, күйзеліс орталығында ана мен баланың өмір сүруіне қолайлы барлық жағдай жасалынған. Жатын бөлмелер, балалардың ойын бөлмелері, асхана, қонақ бөлме, үлкен аула да бар. Айнала мұнтаздай таза. Қабырғаға күнделікті не істейтіндері жөнінде арнайы кесте ілінген. Темірдей тәртіптің нышаны болар, Гүлнар апайымыз бейнекамера арқылы кімнің қай уақытта шығып-келгенінің бәрін жіті қадағалап отырады. Егер тәртіп бұзғандар болса, бірден шығарылады екен. Кешкі 9-дан кейін есіктер тарс жабылатынын мұндағылар жақсы біледі және сол жүйеге бағынуларына тура келеді. Бұл баспанада ешкімді зорлап ұстамайды. «Ана үйінде» бір жарым жылға дейін оларды баспана, тамақ, киім-кешек және медициналық қызметті қоса алғанда, барлық қажетті нәрсемен қамтамасыз етеді. Оған моральдық және материалдық қолдауды қосыңыз. Сондай-ақ, жоба аясында күйзеліс орталықтарында тұратын аналарды кәсіби бейімдеу бағдарламасы жұмыс істейді. Онда тігінші, аспаздық сынды мамандықтарға баулиды. Аптасына бір мәрте заң саласының арнайы қызметкерлері келіп, оларды өз құқықтарын білуге үйретеді. Сөйтіп, бас-аяғы бір жарым жылдың ішінде әйелдер әлеуметтендірілген, кәсіби маман болып шығады, сондай-ақ осы мерзімде өзінің және баласының болашағын қамтамасыз ету үшін азды-көпті қор жинақтап алуларына да мүмкіндік туады.
«Ана үйінде» жылға жуық баласымен бірге тұрып жатқан Тұрсынай Әмірсейітова таяуда ұлы Нұрсұлтанның бір жасқа толатынын айта келіп:
– Заңды некемен тұрмысқа шықтым. Ата-енем бар, зейнеткер кісілер. Жолдасым Бексұлтан екеуміздің дәм-тұзымыз жараспаған соң, ішімдегі екі айлық баламен үйден кетіп қалдым. Ол жөнінде тек жолдасым ғана білетін. Ол мені бір рет те іздеген жоқ, оған бала керек емес те шығар ендігі, – дейді мұңайып.
Тағы бір қынжыларлық жағдай – бойында нағыз қазақ аруына тән сұлулығы бар, қолаң шашты Айжан (аты-жөні өтініші бойынша өзгертілді – ред.) есімді қыздың аянышты тағдыры. Жүктіліктің сегізінші айына қадам басқан бұл қыздың аталмыш орталықтың табалдырығын аттағанына екі-ақ апта болыпты. Әлі жиырмаға да толмаған ол өзінің Қарағанды облысының тумасы екендігін, кішкентай кезінде әке-шешесі ажырасып, екеуінің екі жаққа бөлініп кеткенін айтты. Одан ақылы оқуға түсіп, соңында қаражаттан қысылып әрі қарай оқуын жалғастыра алмай, далада қалған күндері дәл бүгінгідей көз алдында. Астанаға жұмыс іздеп келген Айжан осында бір жігітпен сөз байласып, екеуі (азаматтық некеде) бірге тұра бастайды. Арада уақыт өте жүкті екендігін қуана жеткізген Айжанға әлгі жігіттің: «Мен жаспын, қазір үйленбеймін. Маған бала керек емес», – деп жалт бұрылғанын, оны жалдамалы пәтерде жалғыз тастап кете барған күндеріне күйінеді.
Айта берсең, мұндай от басқан налалы тағдыр иелері өте көп. Онысын Жаратушының жазмышына теліп, «Пешенеге жазғаны сол болар», – деп те қоятындары, қателікті өзінен тауып, кейде тағдырлас болған адамына қаратып айтатындары да жетерлік. Әркімнің түсінік-пайымы әртүрлі ғой. Олай айтулары заңды да! Осындайда Мөңке би бабамыздың:
– Орай салып бастарын,
Жалпылдатып шаштарын,
Тақымдары жалтылдап,
Емшектері салпылдап,
Ұят жағы кем болар,
Сөйткен заман кез болар, – деген өлеңі еріксіз еске оралады.
Біз бұл жерде көпке топырақ шашқалы отырғанымыз жоқ. Қарасаң көңілің тоятын ибалы, биязы, тәрбиелі, текті қыздарымыз, бір елдің ізетті келіні, ата-енесін, құдай қосқан жарының алтын басын қадірлеген әпке-апаларымыз, бойынан Домалақ ананың әулиелігі, Айғанымның кемеңгерлігі, Зеренің парасаты, Бопайдың батырлығы, Айша Бибінің адалдығы, аттары алты алашқа танымал қазақтың аруларының асыл қасиеттері молынан табылатын сүйікті жар, аяулы ана, ардақты әже-апаларымыз жетерлік.
Әйтсе де, әлде де болса әрбір ата-ана қыз тәрбиелей отырып, қоғамды, ұлтты тәрбиелеп отырғанын ұмытпаса екен. Тастанды, жетім, балалар үйлерінің саны азайып, мұндай сүреңсіз көріністерді болашақ ұрпақ көрмесе деген арманымыз бар. Бұл – біздің қазақ қызы деген атымызға сын. Ендеше, арымызды қорлатпай, абыройымызды асқақ, беделімізді биік, қазақы салтты берік ұстанайық, замандас!..
Раушан ТӘУІРХАНҚЫЗЫ,
«Егемен Қазақстан»
«Ана үйі» – сәбиінен бас тартпақшы болып жүрген жалғызілікті аналарға арнап құрылған әлеуметтік жоба. Бүгінде Қазақстанның 17 қаласында 26 «Ана үйі» жұмыс істеп тұр. Аталған жобаны жүзеге асыру барысында 1200-ден астам бала жетімдіктен құтқарылған. Өткен жылдың қорытындысы бойынша нәрестесінен бас тарту оқиғаларының алдын алу нәтижесінде сондай жас аналардың жартысынан астамы нәрестелерін қайта бауырына басуға қол жеткізді.
Бұл дегеніңіз өмірдің қиындығына душар болған әйелдерге психологиялық және әлеуметтік көмек беріп, қолдау көрсететін бірден-бір күйзелістен құтқару, яғни дағдарыстан шығару орталығы болып саналады. Біздің бүгінгі әңгімеміздің ауаны да сол үйсіз-күйсіз қалған аналар мен жетім балалар санын қайтсек азайтамыз деген алаңдаушылыққа негізделіп отыр.
«Ана үйі» қоғамдық қорының құрылтайшысы Айдын Рахымбаев пен оның зайыбының бастамасы бойынша жүктіліктің соңғы айларындағы және сәбилі болған әйелдер үшін күйзеліс орталықтары желісі құрылған болатын. Өзінің өміріндегі ең маңызды іс – қайырымдылық деп санайтын атпал азамат 2004 жылы «BI Group» холдингі жанынан «Қамқор» корпоративтік қорын құрады. Оның түпкі мақсаты – мүмкіндігі шектеулі, жетім балаларға материалдық және өзге де көмек көрсету. Кейіннен, 2013 жылы «Ана үйі» жобасы іске асты. Қанатқақты жоба Астана қаласында бастау алды. Бірінші дағдарыс орталығы мамыр айында бой көтеріп, содан кейін Ақтөбе, Қостанай, Атырау, Алматы, Көкшетау, Орал, Қарағанды және басқа да қалаларда біртіндеп ашыла бастады.
Бүгінде Астанадағы екі қабатты қос ғимаратта «Ана үйі» дағдарыс орталығы жұмыс істеуде. Онда нәрестелерімен қоса, 30-дан астам жалғызбасты жас аналар тұрып жатыр. Олардың қатарын, әсіресе, кәмелетке толмаған қыздардың толықтырып отырғаны жанға батады.
Аталған орталық туралы бүге-шігесіне дейін баяндаған «Ана үйінің» үйлестірушісі Гүлнар Шакированың (суретте) айтуынша, бастапқыда 18-34 жас аралығындағы жалғызбасты аналарға көмек көрсету жоспарланған екен. Бірақ тауқымет тартып, тағдыр теперішін көрген, не болмаса, жастықтың жалынына күйіп, абайсызда от басқан қыздар саны күрт көбейген сыңайлы. Жүкті болып қалғанын өздері де балалықпен аңғармай қалған кейбір қыздарға баладан әкесінің бас тартуы, оған қоса туыстарының теріс қарауы, т.с.с. түрлі жағдайлар ауыр тиетінін айтады. Осыдан барып олар ауылдан жыраққа кетуге, басқа қалаларға барып жұмыс істеуге, жанашыр әпке-апаларының үйінде бой тасалап, не болмаса, пәтер жалдап тұруға мәжбүр болады. Әйтпесе, дәл осындай «Аналар үйі» әр облыста орын тепкен. Бірақ әркімнің өсегіне айналып, көзге күйік болмайын деген оймен ауылдан безіп, түрлі қадамдарға барып жатады. Оның ішінде кезінде албырттықпен жасаған қателігінен сабақ алып, дұрыс жолды таңдайтындары да, одан әрі кері кетіп, сан соғып қалатындары да жетерлік. Сондықтан, бұл дағдарыс орталығында арнайы психолог мамандар жұмыс істейді. Кеңес береді.
Мәселен, түрлі жағдайда соғылатын қоңыраулар тікелей басшылыққа: сәбиінен бас тартпақшы болып жатқан аналардың өздерінен, аяғы ауырлаған қыз-келіншектер келіп түскен медицина орталықтарының қызметкерлерінен, олардың достарынан, таныстарынан және туыстарынан, т.с.с. жерлерден келіп түсетін көрінеді. Мұндай жағдайда қиындыққа душар болған жас әйелге тұрғылықты өңірдегі «Ана үйінің» қызметкері көмекке келеді және жас ананы асығыс шешім қабылдамауға, керісінше, уақытша болса да күйзеліс орталығында тұра тұруға, баласынан ажырап қалмай, бірге болуға кеңес береді. «Ана үйі» жобасы аналарға өз сәбилерін өздері өсіріп, асырауға мүмкіндік туғызады әрі оларға қолдан келген көмекті көрсетуден аянып қалмайды.
Үйлестіруші маманның айтуынша, «Ана үйінде» жүктілік мерзімі 6 айға толған, 14-30 жас аралығындағы қыз-келіншектер босанып, баласы бір жарым жасқа толғанға дейін тұра алады. Өкініштісі сол, мұнда келетін бейбақтардың 90 пайызын қазақтың қыз-келіншектері құрайды екен.
– Олар бір-бірімен өте тату тұрады. Іштерінде кез келген жұмысқа икемді (ас пісіру, киім тігіп, тоқыма тоқу, т.б.), өнерлі қыздар да бар. Тағы бір байқағаным, олар бір-біріне өте бауырмал. Мысалы, біреуінің омырауынан сүт шықпай қалса, басқалары еш жатырқамастан, емізе береді. Біреуі жұмысқа кетсе, екіншісі оның баласына қарайлай тұрады. Қысқасы, санасу деген атымен жоқ. Бәрі бір шаңырақта болған соң бір отбасының қыздарындай тату тұрады. Тіпті, мұндағы мерзімдері біткен соң да олар жұбын жазбастан бірігіп пәтер жалдауға көшеді, – дейді Гүлнар ағынан жарылып.
«Аналар үйіне», әсіресе, кемпір-шалдар жиі хабарласып, қыз-келіншектерге «құда түсіп» те жатады екен. Осындай келісімді жолмен екі қыз ұзатылып, өз бақыттарын тауыпты. Арасында жасы үлкен ағаларына, әйел затына қарап сөйлей алмайтын ынжықтау, ұяң мінезді туыс не бауырларына айттырып жататындар көп деседі. Өйткені, мұндағылардың дені жастар. Алайда, бұл жерде ешкімге зорлық жоқ. Таңдау өздерінен. Көп жағдайда тастанды балалардың әкелерінен гөрі өзге жігіттермен дәм-тұзы жарасып кететін жұптар басым дейді, сондағы мамандар.
Куә болғанымыздай, күйзеліс орталығында ана мен баланың өмір сүруіне қолайлы барлық жағдай жасалынған. Жатын бөлмелер, балалардың ойын бөлмелері, асхана, қонақ бөлме, үлкен аула да бар. Айнала мұнтаздай таза. Қабырғаға күнделікті не істейтіндері жөнінде арнайы кесте ілінген. Темірдей тәртіптің нышаны болар, Гүлнар апайымыз бейнекамера арқылы кімнің қай уақытта шығып-келгенінің бәрін жіті қадағалап отырады. Егер тәртіп бұзғандар болса, бірден шығарылады екен. Кешкі 9-дан кейін есіктер тарс жабылатынын мұндағылар жақсы біледі және сол жүйеге бағынуларына тура келеді. Бұл баспанада ешкімді зорлап ұстамайды. «Ана үйінде» бір жарым жылға дейін оларды баспана, тамақ, киім-кешек және медициналық қызметті қоса алғанда, барлық қажетті нәрсемен қамтамасыз етеді. Оған моральдық және материалдық қолдауды қосыңыз. Сондай-ақ, жоба аясында күйзеліс орталықтарында тұратын аналарды кәсіби бейімдеу бағдарламасы жұмыс істейді. Онда тігінші, аспаздық сынды мамандықтарға баулиды. Аптасына бір мәрте заң саласының арнайы қызметкерлері келіп, оларды өз құқықтарын білуге үйретеді. Сөйтіп, бас-аяғы бір жарым жылдың ішінде әйелдер әлеуметтендірілген, кәсіби маман болып шығады, сондай-ақ осы мерзімде өзінің және баласының болашағын қамтамасыз ету үшін азды-көпті қор жинақтап алуларына да мүмкіндік туады.
«Ана үйінде» жылға жуық баласымен бірге тұрып жатқан Тұрсынай Әмірсейітова таяуда ұлы Нұрсұлтанның бір жасқа толатынын айта келіп:
– Заңды некемен тұрмысқа шықтым. Ата-енем бар, зейнеткер кісілер. Жолдасым Бексұлтан екеуміздің дәм-тұзымыз жараспаған соң, ішімдегі екі айлық баламен үйден кетіп қалдым. Ол жөнінде тек жолдасым ғана білетін. Ол мені бір рет те іздеген жоқ, оған бала керек емес те шығар ендігі, – дейді мұңайып.
Тағы бір қынжыларлық жағдай – бойында нағыз қазақ аруына тән сұлулығы бар, қолаң шашты Айжан (аты-жөні өтініші бойынша өзгертілді – ред.) есімді қыздың аянышты тағдыры. Жүктіліктің сегізінші айына қадам басқан бұл қыздың аталмыш орталықтың табалдырығын аттағанына екі-ақ апта болыпты. Әлі жиырмаға да толмаған ол өзінің Қарағанды облысының тумасы екендігін, кішкентай кезінде әке-шешесі ажырасып, екеуінің екі жаққа бөлініп кеткенін айтты. Одан ақылы оқуға түсіп, соңында қаражаттан қысылып әрі қарай оқуын жалғастыра алмай, далада қалған күндері дәл бүгінгідей көз алдында. Астанаға жұмыс іздеп келген Айжан осында бір жігітпен сөз байласып, екеуі (азаматтық некеде) бірге тұра бастайды. Арада уақыт өте жүкті екендігін қуана жеткізген Айжанға әлгі жігіттің: «Мен жаспын, қазір үйленбеймін. Маған бала керек емес», – деп жалт бұрылғанын, оны жалдамалы пәтерде жалғыз тастап кете барған күндеріне күйінеді.
Айта берсең, мұндай от басқан налалы тағдыр иелері өте көп. Онысын Жаратушының жазмышына теліп, «Пешенеге жазғаны сол болар», – деп те қоятындары, қателікті өзінен тауып, кейде тағдырлас болған адамына қаратып айтатындары да жетерлік. Әркімнің түсінік-пайымы әртүрлі ғой. Олай айтулары заңды да! Осындайда Мөңке би бабамыздың:
– Орай салып бастарын,
Жалпылдатып шаштарын,
Тақымдары жалтылдап,
Емшектері салпылдап,
Ұят жағы кем болар,
Сөйткен заман кез болар, – деген өлеңі еріксіз еске оралады.
Біз бұл жерде көпке топырақ шашқалы отырғанымыз жоқ. Қарасаң көңілің тоятын ибалы, биязы, тәрбиелі, текті қыздарымыз, бір елдің ізетті келіні, ата-енесін, құдай қосқан жарының алтын басын қадірлеген әпке-апаларымыз, бойынан Домалақ ананың әулиелігі, Айғанымның кемеңгерлігі, Зеренің парасаты, Бопайдың батырлығы, Айша Бибінің адалдығы, аттары алты алашқа танымал қазақтың аруларының асыл қасиеттері молынан табылатын сүйікті жар, аяулы ана, ардақты әже-апаларымыз жетерлік.
Әйтсе де, әлде де болса әрбір ата-ана қыз тәрбиелей отырып, қоғамды, ұлтты тәрбиелеп отырғанын ұмытпаса екен. Тастанды, жетім, балалар үйлерінің саны азайып, мұндай сүреңсіз көріністерді болашақ ұрпақ көрмесе деген арманымыз бар. Бұл – біздің қазақ қызы деген атымызға сын. Ендеше, арымызды қорлатпай, абыройымызды асқақ, беделімізді биік, қазақы салтты берік ұстанайық, замандас!..
Раушан ТӘУІРХАНҚЫЗЫ,
«Егемен Қазақстан»
Соңғы жаңалықтар
Қазақстан • Кеше
«Еңбек өтілі 374 жыл»: Павлодарлық мұғалімдер әулеті
Жұмыс • Кеше
