Әлгамбра

Атақты Әл­гам­бра (кейде Әламра деп те айтылады) жай­ында әңгіме қоз­ғағанда әдетте ол жө­нінде мүлде есті­мегендердің өзіне бұл сөз жақсы таныс деген ұғым қалыптасқан. Өйткені орыстың ұлы ақыны Александр Пушкин өзінің «Ал­тын әтеш туралы ертегісін» Әлгамбраға бай­ланысты алған әсерлері бойынша жазған көрінеді. Ертегінің алғашқы нұсқаларында ол тіпті ХІХ ғасырдың басында өмір сүрген, кезінде осы сарайдың бір бөлмесінде өзі бірнеше ай тұрған, белгілі америкалық жа­зу­шы Вашингтон Ирвингтің «Араб жұлдыз­шысы туралы аңызындағы» «Патша өзінің алдына тұрған шахмат тақтасы бар үстелді көрді...» деген жолдарды да сөзбе-сөз қайталаған екен. Испанияның нақ ортасында, ро­ман­тикалық Гранадада осынау «Әл­гамбра» немесе «каср әл-хамра» деген араб сөзі қайдан пайда болған? Шы­ғыс­тың, соның ішінде ислам әлемінің көркем мұраларының ең үздік деген туындыларының бірі – сұлулығы жа­ғынан басқа ешбір жерде қай­таланбайтын бақтары бар сарайдың осы елде орналасуының сыры неде? Испания тарихының күрделі әрі қарама-қайшылықтарға толы бол­ға­ны белгілі. Еуропаның шеткей ба­тысында орналасқан елге Шығыс пен Батыс мәдениеттерінің  өзара тоғысып, біте қайнасқан жеріне айналу тағдыры бұйырған.  Бұл  жерде  «батыс»  және «шығыс» деген сөз­дер­дің шартты түрде ғана қолда­ны­латынын да айта кеткен жөн. Шын­дығына келгенде, ортағасырлық хрис­тиандық Еуропа мен Солтүстік Африкадағы араб мұсылмандары әле­мі мәдениеттерінің қосындысы туралы айтқан әлдеқайда орындырақ. Өз тарихының елең-алаңында-ақ Испания карфагендердің, римдік­тердің, вестготтардың қол астында болып үлгіреді. Бірінен соң бірі келген басқыншылар  өздерінің дәс­түр­лерінің, белгілі бір құрылыстарының да іздерін қалдырып отырған. Солардың ішіндегі осы елде ең ұзағырақ тұрақтағаны  Испанияда маврлар деген атауды иеленген бербер-арабтар болды. 718 жылға таман олар өз­дерімен бірге салт-дәстүрлерін, архитек­ту­расын, көркем мәдениетін әкеле отырып, елдің бүкіл дерлік аумағын жаулап алады. Испания тарихындағы «мавритандық» ке­зең 700 жылдай уақытқа созылып, осы жыл­дар бойына «реконкиста»,  яғни арабтарды қуу жолындағы соғыстар да жүріп жатты. Осы орайда бір айта кетерлік жәйт, испан жерін жаулап алған мұсылман-арабтар басқыншы ретінде жергілікті тұрғындарға күш көрсетпегені өз алдына, тіпті елдегі өзге діндерге де ешқандай қысым жаса­ма­ған. Керісінше, діндер арасындағы төзім­ді­лік­тің, қазіргі тілмен айтқанда, толерант­ты­лықтың  ең жоғары үлгісін көрсетіп отыр­ған. Бұл жерде,  егер тарихи деректерге жү­гі­нер болсақ,  «жаулап алу» деген сөздің өзі де онша келіңкіремейтін сияқты. Біріншіден, арабтар келген кезде вестготтар мұнда ойран салып,  жергілікті халықты тонап, қу­ғын­ға ұшыратып  жатқан  болатын.  Вест­гот­тардың саны 6 миллионға жеткен, латын тілінде  сөйлейтін испандықтармен тілі жа­ғы­нан да, мәдениеті жағынан да еш ор­тақ­тығы болмаған, оның үстіне өзара қыр­қы­сумен күн кешкен басқыншылар тек қана қарақшылық мақсат ұстанған. Осындай сәт­те келген мұсылман-арабтар 80 мың адамнан тұратын вестготтар әскерін оп-оңай тас-талқан етеді. Екіншіден, арабтардың «жаулап алулары» мейлінше бейбіт түрде өткен. Олар өз мақсаттарына  жекелеген  облыстар  мен  қалалардың  билеушілерімен  келісімге  келе отырып қол жеткізген. Міне, дәл осы келісімде арабтар халифтің қол астына  өткендердің  дүние-мүліктерін  сақтап қана қоймай, сонымен қатар олардың бұрын­ғы­сын­ша христиан діндерін уағыздай берулеріне де толық рұқсат берген. Мұсыл­ман­дардың дінге деген осындай төзімді көз­қарастары жергілікті халықтың  басым  бөлігі тара­пынан  қолдау тауып, олардың арабтар жа­ғына шығуына да түрткі болған. Мұсылман-арабтардың  ұзағырақ  тұрақ­таған орны Андалузия мен оның астанасы Гранада болды.  Соның  арқасында  маври­тандық  архитектура мен өнердің көптеген ескерткіштері Испанияның көркемдік мұра­ларының классикалық жиынтығына берік енді. Осылайша Кордовада, Толедода, Севильяда және басқа да көптеген қалаларда қайталанбас ансамбльдер  пайда болды.  Осы­лардың арасында Гранада мен оның қуат­ты бекінісі – Әлгамбраның алар орны айрықша бөлек. Зави бен Зири әмір ХІ ғасырда тәуелсіз Гранада  мемлекетінің негізін қалайды. Өзі өмір сүрген 500 жылдай уақыт ішінде онда­ғы мәдениет пен өнер өте зор жетістіктерге жеткен. Гранада 1236 жылы христиандар Кор­дова қаласын жаулап алғаннан кейін өзі­нің өркендеу дәуірін бастан кешкен көрі­неді. Өйткені осы кезден бастап ол ислам­дық Испанияның астанасы атанып,  оның  билеушілері бұрын-соңды Еуропада болып көрмеген Әлгамбра атты сарайлар ансамблін дүниеге әкелген. Сөйтіп осынау ға­жайып ғимарат әлемдегі ең сұлу құрылыс деген атаққа ие болады. Ежелгі Гранада Сьерра-Невада тауының еңісінде орналасқан. «Әлгамбра»  аталатын  бекініс  орын тепкен ұзынша келген қырат осы таудың ең үлкен бөлігін алып жатыр. «Әлгамбра» сөзінің мағынасы қызыл дегенді  білдіреді.  Бекіністің қабырғалары мен мұ­наралары тұрғызылған тас кесектер шы­нымен  де  алқызыл  реңк береді. Сонымен бірге өзге де аңыз бар. Ол бойынша құры­лысшылар түнгілік алаулар жағып қойып жұмыс істеген, ал олардың қызарған ұш­қы­ны қабырғаларға түсіп тұрған көрінеді. Әлгамбраның өзі Әлказаба (бекініс), Әлказар (сарай) және Медине (қала) атты үш бөліктен тұрады.  Бірінші кезекте  ІХ ғасырда, бәлкім одан да ертерек шығар, бекініс пайда болған. Оның де ла Вела атты ең басты күзет мұнарасы қыраттың ұшар  ба­сын­да орналасып, Әлгамбраның және бү­кіл ескі Гранаданың үстінен асқақтай қарап тұрған. Кейін келе бекіністің етегінде тұр­ғын кварталдар пайда бола бастайды. Ал 1238 жылы мавритандық Насридтер әуле­ті­нің әмірлері бекіністің жанынан сарай сала­ды. Дегенмен, сарайдың Гранада мен бүкіл Испанияның даңқын асырған ең үздік құ­рылыстарын ХІV ғасырда Жүсіп І және Мұ­хаммед V-інші әмірлер салғызған көрінеді. Бүгінде қы­раттың ұшар басын қоршап тұрған қабыр­ғаларды тұрғызуды да осы кісілер  аяқтап шыққан. Мавритандық мәдениеттің өкілдері күн шуақты Гранада жерінде жұмақтың кішкентей ғана бір бөлігін орнатуды мақсат еткен сыңайлы. Осылайша көлеңкелі бау-бақтың ортасында әкімшілік орталығы және әмір­лер резиденциясы – Әлгамбра сарайы пайда болған. Сарайдың іші бір-бірімен жа­ра­сымды үйлесім тапқан кішігірім аулаларға, субұрқақтарға,  суы мөлдіреген тоғандарға толы. Сарай ішін салқындатып тұру үшін әдейі ойластырылған ағын сулар әу баста біз көріп жүрген субұрқақтардай адам­дар­дың киімдерін сулап аспанға атқыламай, едендегі жылға бойымен сылдырап қана ағып жататын болыпты. Керамикадан жа­сал­ған, тасқа, ағашқа қашап салынған сан-алуан сурет-кескіндер,  өсімдіктердің таң­ға­жай­ып бейнелері, араб өрнектері – осы­лар­дың бәрі сарай ішін сәнге бөлеп қана қой­май,  ертегі әлемінде ғана кездесетіндей ерек­ше сипат та беріп тұрған. Мұндағы сталактиттерді еске түсіретін (жоғарыдан тө­мен қарай салбырап тұрғандай әсер ететін) аркалар, бағандар, ою-өрнектермен әспет­телген әйнектер Әлгамбрадан өзге әлемнің ешбір жерінде кездеспейді деген де сөз  бар. Гранаданы аралаушылар үшін әзірленген жолкөрсет­кіштердің бірінде «осындағы кейбір асқақ өнер туындыларын қайтадан жасап шығу мүмкін емес» деген де жазу бар екен.  Әсі­ре­се жарық пен су ортақ композицияда маңыз­ды рөл атқарады. Бақ ішіндегі құламадан төмен құлдилаған сулар көпір­шік­теніп, жыл­ғалар бойымен аға жөнел­генде күнмен шағылысып жарқ-жұрқ етеді. Осылардың  бәрі кипаристі  аллеялармен, апельсин  ағаш­тары­мен, сан түрлі түске бө­ленген әсем гүлдермен көмкерілген. Шы­ны­мен де жер үстіндегі жұмаққа ұқсайтын осынау керемет көрініс мәңгі қар басқан шыңдармен және ашық-көк түсті аспанмен астасып, көрген адам­ның көз жауын алады.  Ғи­ма­раттың күмбезінің өзі алыс биікте жымың қағып тұратын жұлдызды өрнектермен безендірілген. Сон­дықтан көптеген өнертану­шылар  Әлгамбраны мавритандық өнердің Батыс Еуропадағы ең биік жетістігі деп бағалаған екен. Кіреберістегі ең кіші орын­жай­лар тобы «Алтын залдар» деп ата­лады. Олар сот әкімшілігіне және адамдарды қабылдауға арналған. Билеушінің дәулеті мен қуатын бейнелейтін Алтын залдардың қабыр­ға­ларындағы ою-өрнектер  келушілерді әркезде де таңдандырып, таң-тамаша күйге бөлеп отырған.  Ал енді одан әрі жалғасатын  Елшілер за­лының келбеті қызыққұмар қауым­ды  бұған дейінгі көргендеріміз  қа­рапайым  ғана дүниелер екен ғой дейтіндей әсерде қалдыратын бол­ған. Қауыз бойын жағалата өсіріліп, бүйіріндегі субұрқақтардан нәр алып тұрған қос-қатар мирта ағаш­тарына байланысты Мирта залы деп аталатын орынжайдың ерекшелігі өз алдына бөлек бір әңгімеге арқау болғандай. Сарайдың Гранада әмірлерінің жеке бас өмірлеріне арналған үшінші бөлігін Әлгамбраның нағыз інжу-маржаны деп атауға болады. Мұнда гарем мен әмірдің демалатын бөлме­сі орналасқан. Сарайдың бұл бөлігі Арыстанды аула атына сәй­кестен­діріліп Арыстанды демалыс орны деп аталады. «Арыстанды аула» атауы субұрқақ атқылап тұрған ыдыстың 12 арыстан мүсінінің үс­тіне орнатылуына байланысты пайда болғанға ұқсайды. Іс жүзінде та­ма­шаны көзбен көру үшін Гранадаға келушілер де «әлемнің сегізінші ғажа­бы» атанған дәл осы Арыстанды аула­ны көргенше асығады екен. Әлгамбраның кереметін дене мү­шеңнің барлық жақтарымен, яғни  көру арқылы да, иісі арқылы да, есту арқылы да, сезім арқылы да, тіпті дәмі арқылы да қабылдауға болады дейді мұнда келушілер. Гранаданың соңғы билеушісі Боабдил (Мұхаммед ХІ) қаланы Фердинанд король мен оның әйелі Изабеллаға тапсырып, өзі туған-туыстарымен тауға қашып шығады.  Аңыз бойынша ол бүгінде Эль-Суспиро-дель-Моро деп алатын жерге аялдап, артта қалып бара жатқан Әлгамбраға көз салып тұрған кезде оған қасында тұрған анасы «Еркек сияқты қорғай алмағаныңды енді әйелге ұқсап жоқта!» деген екен дейді. Жаңадан келген қожайындар, яғни католиктік билеушілер де өз кезегінде шіркеуі, казармасы, сарайлары бар францискандық монастырь тұрғызады. Солардың ішіндегі ең үлкені дөңгелектеніп келген ренессанс үлгісіндегі ауласы бар монументті ғимарат – Карл V-тің сарайы болып табылады. 200 жылдан астам уақыт бойына салынған сарай Әлгамбра қыратындағы ең ірі құры­лыс­тардың бірі болып шығады. Бірақ көркемдік сапасы  жағынан  ол мавритандық  құры­лыстардан  әлдеқайда төмен деңгейде  еді.  Әл-Андалус аталған елдің  Христофор  Колумбтың Американы ашқан кезеңімен бір мезгілде  жойылып кеткеніне  қарамастан, ол халық зердесінде мықтап сақталып қалған. Андалусия атауын бүгінде Испания мен Португалияның тарихи облыстары иеленіп отыр. Сол сияқты испан тілінде 4 мыңнан астам, ал португал тілінде 1 мыңнан астам араб сөздері бар көрінеді. ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда осындай ғаламат бекініс өзінің құлдырау кезеңін бастан кешеді. Бір кездері көз жауын алатын әсем ғи­мараттың бөлмелерінде арзанқол дәм­ха­на­лар  орналасып,  іші ұры-қарылар мен қайыр­шылардың мекеніне айналады. 1808-1012 жылдары Гранадада тұрған Наполеон әскерінің жауынгерлері де Әлгамбраға орасан зор нұқсан келтіреді. Олар сарайдың бөлмелерін  атқоралар  мен  казармаға  ай­нал­дырып,  кетерінде мұнараның бір бөлі­гін атқылап, бүлдіріп кетеді. Тек 1870 жылы ғана Әлгамбра ұлттық ескерткіш мәрте­бесі­не ие болып, осы уақыттардан оның қайта өрлеу дәуірі басталады. Бүгінде Еуропаның ең тамаша орын­дарының бірі, туристер үшін бір көру нағыз арман болып саналатын Әлгамбра ислам архитектурасының музейі болып табылады. Ислам мәдениеті әлемінде даңқы жер жүзіне тараған ескерткіш жалғыз бұл емес. Оған мысал ретінде Үндістанның  Агра қаласындағы Тәж-Махал кесенесін келтірсек те жетіп жатыр. Сейфолла ШАЙЫНҒАЗЫ.