Қайта құру, жариялылық, саяси әралуандылық деп аталатын демократияның жыл құсындай болған алғашқы нышандарының бой көтеруімен бірге дәуірлеп, өте тасқынды, тегеурінді сипат алған проблеманың бірі – елдегі тіл саясаты, қазақ тілінің мәртебесін көтеру болды. Мәселе еліміз тәуелсіздікке жеткен тарихи кезеңде өте өткір қойылды. Ахуал күрделі еді. Қазақ ұлты өкілдерінің, әсіресе, оның ұлтжанды интеллигенциясының саяси санасындағы күрт өзгерістердің ықпалынан, қоғамдық сұраныстан мемлекеттегі тіл құрылысы қоғамдық қатынастардың өткір саласына – аса күрделі саясатқа айналды. Және оны мемлекет саясаты мен қызметінің жанды, пәрменді бағытына айналдырып, тез арада шешуді қоғамдық пікір ерекше тегеурінмен талап етті.
Осындай тарихи кезеңдегі елдің өміріндегі атаулы оқиға Қазақстан Республикасы Президентінің 1993 жылғы 5 сәуірдегі Жарлығымен Тіл комитеті өмірге келіп, төрағалығына Сұлтан Шәріпұлы Оразалин тағайындалып, Қазақстан Үкіметінің қаулысымен комитет құзыреттері анықталып, оның жергілікті органдарының құрылуы болды. Осылайша, Қазақстандағы тіл құрылысы мен тіл саясатындағы жаңа, қағидатты сапалық, кадрлық, ұйымдық-құқықтық, ұйымдастырушылық кезең басталды. Осы жауапты белесте аса күрделі тіл саясатын үйлестіруші, бағыттаушы жалпымемлекеттік құрылымның басшылығына С.Оразалиннің келуі кездейсоқтық па, әлде заңдылық па? Президент Н.Назарбаевтың таңдауы неге С. Оразалинге түсті?
Бұл, әлбетте, табиғи да заңды, әділетті, қоғам өте жылы қабылдаған шешім еді. Ондай жоғары – Үкімет мүшесіне теңестірілген лауазымға лайықты кадрлар сол кезде де жеткілікті болатын. Өйткені, құдайға шүкір, ұлтымыз қашанда білікті кадрларға бай. Білікті азаматтардан кенде емес. Мәселе соларды көре білуде, танып-таңдай білуде, мансапты қызғанбай, шектеп, шеттетпей қолына тізгін беріп, сенім көрсетуде жатыр. Тіл комитетіне С.Оразалинді ұсынған Үкіметтегі лауазымды тұлғалар және олардың осы ұсынысын қабылдап, бекіткен Президент, сірә, біздің пайымдауымызша, мына бір факторларды есіне алған болуы керек.
С.Оразалин сол кезде де елге танымал тұлға, белгілі басшы, мемлекеттік-саяси істерді басқарудың сындарлы саяси-ұйымдық мектебінен өткен қайраткер болатын. Төрағалыққа кандидаттың кезінде елдегі бүкіл саяси, кадрлық, идеологиялық билікті уысына шоғырландырған Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің аппаратында, оның мәдениет бөлімінде сектор меңгерушісі болып қызмет істеуі, яғни республикалық деңгейдегі қызмет тәжірибесі, елдегі, оның аймақтарындағы ахуалдан хабардарлығы, абырой-беделі ескерілген сияқты. Басқа этностардың мүддесін де еске алу қажеттігін пайымдай білетін дүниетанымының кеңдігі, яғни жалпы мемлекеттік тұрғыдан мәселені қоя білудегі, ұйымдастыра білудегі, шеше білудегі біліктілігі мен парасаты алға шыққаны сөзсіз. Әрі мемлекеттік тілдің бойындағы біліми, ғылыми, рухани, тәрбиелік байлық пен ақпараттық мүмкіндігін, ашылмаған әлеуетін сол кезде біліп, танып, игергендігі, рухани әлеуеті, елде кеңінен танымал болған публицистикалық дарыны мен тегеуріні, сөз өнеріндегі шеберлігі мен шешендігі, қазақ тілі мен әдебиетінен, салт-санасы мен дәстүрінен ұлан-ғайыр терең білімі қаперге алынғаны да анық.
Сонымен бірге, халқымыздың ақылман ұлы, белгілі қоғам және мемлекет қайраткері, С.Оразалинді сонау бозбала, студент кезінен біліп, танып, бағалап, әр жетістігін саралап жүретін, біз байқағанда артық, әсіре мақтауға сараң, әр сөзін екшеп, бажайлап айтатын замандасы, досы, марқұм Әбіш Кекілбаевтың сөзімен айтқанда: «Ұлы Абайымыз бен әлем перзенті Мұхтарымыздың өркенді өлкесі ретінде танымал, қасиетті қара топырақта туып-өсіп, бала кезінен сол тұлғаларды пір тұтып, баға жетпес рухани мұраларын қастерлеп, есейе келе тіліміздің тыныс-тірішілігін тал бойына сіңіріп: «Ана тілімізді аялап-әлпештеу – менің де азаматтық борышым» деп түсінетін азаматтық ұстанымы. Яғни – Абай мен оның кемеңгер шәкірттерінің сөзінің, ойының, өнерінің таза бұлағынан бала күнінен нәр алып, бойына біліктілікпен, талғаммен молынан, қабағат сіңірген Сұлтан Оразалиннің жаңа тіл саясатын үйлестірудің басында тұруы – заңды да табиғи таңдау еді.
Президент Н.Назарбаевтың С.Оразалинді Тіл комитеті төрағалығына тағайындаудағы бастау-бағдар сөзінен де мәселенің күрделілігі, жауапкершілік салмағы бірден көрініп тұрды.
Нұрсұлтан Әбішұлы: «Бұдан бұрын да сіз туралы әртүрлі ұсыныстар болған еді, сәті бүгін түсті... Комитет тілді дамытуға байланысты дүниежүзінің тәжірибесін жинақтап, қорытып, қажеттісін пайдалануы керек. Тыңға түрен салғалы отырмыз: оңай болмайды. Тіл төңірегінде байбалам салып жүргендер де жетерлік. Олармен де сабырлы жұмыс істеу керек. Тіл бұл күнде үлкен саясатқа айналды... Сондықтан, батылдықпен қоса байыптылық, өткірлікпен қоса икемділік қатар жүруі керек. Осы ауыр жүкті тәжірибесі бар, өнер мен әдебиет саласында аты мәлім азамат деп, Сұлтеке, сізге сеніп тапсырғалы отырмын», – деп түйеді. Осы жерде мына бір тарихи шындыққа назар аударуды қажет деп есептеймін. Президенттің сонау 1993 жылдың көктемінде, яғни осыдан 23 жыл бұрын саладағы ахуалға берген тұжырымды бағасы кей жайттарды, өкінішке қарай, елімізде көп ретте күні бүгінге дейін сақталып келеді. Тіл проблемалары, әсіресе, мемлекеттік тілдің мәртебесін көтеру төңірегіндегі мемлекеттік уәкілетті органдардың әр қадамы кейбір топтар тарапынан кәдімгідей қарсылыққа ұшырайды. Ахуалды пайдаланып байбалам салушылар, жолбикелер де аз емес. Өкініштісі, оның айналасында ана тіліміздің беделі мен күрделі тағдырын пайдаланып, саяси ұпай жинағысы келетін қайсыбір әдебиет қайраткерлерінің жүретіні өкінішті-ақ. Осы арада Сұлтекеңнің: «Тілімнің тауқыметі тоғыз батпан!» деген жанайқайын әбден түсінуге болады. Және оның тауқыметінің ширек ғасыр уақыт ішінде әлі де жеңілдемей тұрғаны ойлы Алаш азаматының жүрегін сыздатады. Осыдан шығар бір қорытынды, кезінде Сұлтекеңдер бастаған істің күрделілігі мен қиындығы, абыройы мен маңызы бүгінде жаңа қырынан көрінеді.
Жалпы, тіл саясаты біздің кейіпкерімізден басталмайды және онымен аяқталған жоқ. Оның жолындағы ұлы күрес А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, Қ.Жұбановтан басталып, бүгінде өз жалғасын табуда. Бұл іске еліміздің ең бір интеллектуалды күштері, мемлекет және қоғам қайраткерлері, Парламент депутаттары, ғалымдар, жазушылар, белгілі өнер қайраткерлері, тіпті, бүкіл халық – қазақ тілінің қарапайым жанашырлары қатысуда.
С.Оразалиннің Тіл комитеті төрағасы болып келген кездегі жұмыстың жауаптылығын, күрделілігін, оның бүкіл тауқыметін біртуар жазушы Тахауи Ахтанов мына бір тілек сөздерімен дөп білдіріпті: «Қатты қуанып тұрмын. Президентіміздің бұл Жарлығы өте игілікті іс болды. Ал сені қойғанына, тіпті, ризамын. Елге, тілге жаны ашитын адамсың. Енді аянба! Қолдау, қорғау керек болса бармыз ғой. Тіл үшін күрескен бабаларымыздың аман қалғаны жоқ еді, бірақ сенің заманың басқа. Досың да, дұшпаның да көбейер, тек сақ бол, бауырым»... Тахаңның аузы уәлі екен. Сұлтекең аман, ортамызда, ал Тахаң айтқан тауқыметтің бәрін көрді.
Елбасы Жарлығымен Тіл комитетінің төрағалығына тағайындалған С.Оразалин алдымен комитетті құру туралы Үкімет қаулысын қабылдатудың ұйымдық-құқықтық мәселелерімен өзі тікелей және күнделікті айналысты. Үкімет жанынан жаңадан дербес басқару органын құру күрделі, талас-тартысы көп, қиямет-қайым жұмыс екенін жұрттың бәрі біле бермейді. Жалпы, кез келген мәселе бойынша Үкімет қаулысын қабылдату өте күрделі ұйымдық, нормативтік-құқықтық үдеріс. Қаржы бөлуі, басқасы бар, аса күрделі шара. Ал егер ол уақыт 1993 жыл еліміз үшін аса күрделі кезең болса ше? Қаулы еліміздегі ең бір шетін де нәзік мәселе – тіл саясаты туралы болса ше? Қаулыдағы болашақ комитеттің міндеттері мен қызметінің негізгі бағыттары, кадрлық құрамы, оның материалдық-қаржылық жағдайы және басқадай принципті мәселелерді республикалық ондаған министрліктер мен һәм ведомстволармен келісудің қатаң рәсімдік тәртібі бар екендігін еске алсақ – оның жаңа, жас төрағадан қаншалықты күш-жігерді талап еткенін, сонымен бірге, оған қаншама салмақ салғанын түсіну қиын емес. Қаулы Президент Жарлығынан кейін қысқа мерзімде – бір ай екі күн ішінде қабылданыпты. Сұлтекеңнің басшылық, ұйымдастырушылық қарым-қабілетін бұл жағдай ә дегеннен-ақ танытып тастады.
Егер бүгінде Үкіметтің 1993 жылғы 7 мамыр күні Тіл комитетін құру туралы қабылдаған №374 қаулысын парақтасақ, оның нақтылылығын, тіл саясатын жүзеге асыру, одан туындайтын көптеген ұйымдық мәселелерді реттеудің құқықтық-нормативтік берік негізі қаланғанын көруге болады. Мұнда да Сұлтекең қолтаңбасы айшықталған болатын.
Қаулыда және онда бекітілген Тіл комитеті туралы Ережеде оның басты міндеттері болып Тіл туралы заңның жүзеге асуы; қазақ тілін және басқа ұлттық тілдерді дамытудың 2000 жылға дейінгі кезеңге арналған мемлекеттік бағдарламасының орындалуын қамтамасыз ету; тіл саласында бірыңғай мемлекеттік саясат жүргізу, оны жүргізудің пәрменді тетігін жасау және ұлт тілдерін жаңғырту мен дамытуға қажетті жағдай туғызу болып белгіленген еді.
Қаулының тағы бір пәрменді тұсы және бүкіл ел көлемінде мемлекеттік тіл саясатын реттеуге ұйымдық-құқықтық негіз болған арнайы 14-ші тармағы еді: «Облыстардың, Алматы және Ленинск қалаларының әкімдері екі ай мерзім ішінде: облыстарда, қалалар мен аудандарда жергілікті бюджет есебінен қаржыландыратын тиісті дербес басқармалар құрсын, қызмет жайларын бөліп, материалдық-техникалық база жасау мен нығайтуға көмек көрсетсін, қызметкерлерге тұрғын үй бөлуді, пәтерлерге телефон орнатуды, мектепке дейінгі балалар мекемелерінен орын бөлуді қамтамасыз етсін», делінген онда. Қабылданған Ережеге сәйкес осы аумақтық басқармалардың бастықтары жергілікті әкімдер жанындағы алқалардың мүшесі болып айқындалуы да сол мерзім үшін басқармалардың бедел алуына бағытталған дұрыс ұйымдық шешім болғандығы күмәнсіз. Сұлтекеңнің шешімталдығы бұл істе де бой көрсеткен-ді.
Қаулыда комитет тіл саясатын жүзеге асыруға байланысты министрліктердің, мемлекеттік комитеттер мен ведомстволардың, мекемелердің қызметін үйлестіреді және Тіл туралы заңның орындалуын бақылауды жүзеге асырады, оны бұзу фактілерін қарайды және олар жөнінде өз құзыреті ауқымында шешім қабылдайды деп жазылған. Сонымен бірге, комитеттің штаты мен материалдық жағдайы да, басшылығының мәртебесі де нақтылы анықталды. Мысалы, осыған байланысты тиісті баптарда былай жазылған еді: « ... 2. Тіл комитеті басқару аппаратына 60 адам (күзет қызметі мен ғимаратты күтушілерді қоспағанда); төрағаның 3 орынбасары, соның ішінде, 1 бірінші орынбасары болады деп белгіленсін... 4. Тіл комитетінің төрағасы материалдық-тұрмыстық және медициналық қамтамасыз ету, көлік қызметін пайдалану жағдайы бойынша республика министріне, ал төрағаның орынбасарларының қызметі республика министрлері орынбасарларының қызметіне теңестірілсін».
Осы Қаулының 5-13 баптарында комитеттің материалдық базасы мәселелері, техникамен, ғимаратпен, қызмет көлігі ретінде транспортпен қамтамасыз ету оның меншігіне дербес, тікелей бағыныстағы «Ана тілі» баспасын беру мәселелерінің түбегейлі және нақтылы шешілуі төрағаның алғашқы айлардағы ұйымдастырушылық қызметінің нақты нәтижесі еді. Осы қаулыдағы тіл саясатын жүзеге асырып, реттеудегі комитеттің жұмысын анықтаған көптеген қағидалар кейіннен осы органның орнында құрылған, яғни ізбасары болған Министрліктер жанындағы комитеттердің, департаменттердің, басқармалардың қызметінің негізі болғандығын бүгінде де ізерлей талдаған адам бірден байқайды. Тарих үшін мәлімет: мемлекеттік тіл саясатын жүзеге асыру тетіктерін нақтылаған Үкіметтің әлеуетті қаулысына қол қойған сол кездегі Премьер-министр Сергей Терещенко еді...
Тәуелсіз Қазақстандағы жаңа тіл саясатының басы-қасында болған Сұлтан Оразалин мен оның командасы не тындырды, тәуелсіздік берген мүмкіндікті пайдаланып, еліміздегі тіл ғимаратының тұғырланып еңселенуі үшін қандай кірпіштер қалады? Біріншіден, сол кезеңде елімізде тіл саясатын жүзеге асырудағы мемлекет машинасының тетігі қалыптасып, тіл проблемаларын үйлестіру, шешу мемлекеттік органдардың нақты бір функциясына, міндеттілігіне айналды. Комитет құрылғаннан кейінгі айналасы үш-төрт айда 60 қызметкері бар орталық аппарат жасақталып, тіл саясатын жүзеге асырудың нақты бағыттарын анықтау, оны жүзеге асырудың тетік-тегершіктерін белгілеу, материалдық-қаржылық, техникалық жағдайын шешу, тіл саясатын, тіл құрылысын терең білетін мамандарды іздеп, оларды елдегі тілдік ахуалды, этностардың тіл саласындағы мүдделерін сараптап, түзіп, оларды нақты орындауға жұмылдыру сияқты жұмыстар тындырылды. Осы жылдары республиканың 19 облысында, 80-нен аса қаласында, 218 ауданында тіл басқармалары мен бөлімдері құрылды. Ал мұндай тың құрылымдарды жаңадан құру, олардың құзыреттері мен функцияларын әр қырынан жан-жақты негіздеп, анықтау, қызметтерін үйлестіру қаншама қиындық, талас пен тартысқа түскенін, жүйке жұқартар іс екенін сол кезеңде осы іске араласқан азаматтар жақсы біледі. Көбіміз сол істің басы-қасында болдық, шама-шарқымызша атсалыстық.
Екіншіден, іс қағаздарын екі тілде жүргізудің негізі сол кезде салынды. Бұл дегеніңіз – күрмеуі қиын, бүгінге дейін созылмалы сипат алған, тіл құрылысындағы ең күрделі шаруалардың бірі еді. Ең қиыны – бұл іске алдымен мемлекеттік органдардың басшыларын иландырып, жұмылдыру болатын. Ал сол кезеңде басқару саласындағы кадрлардың көбінің, әсіресе, жұмыс бабында орыс тіліне дағдыланғандығын, әрі қазақ тілін білгісі келмейтіндігін еске алсақ, мәселенің ауқымы мен күрделілігін көзге елестете беріңіз.
Үшіншіден, комитеттің, оның жергілікті бөлімдерінің ономастика саласында атқарған шаруасы сол кезде ел халқының құрамындағы қазақтардың үлес салмағы 40 пайызға жаңа жақындай бастаған сол кезде ерлікке пара-пар еді. Мысалы, тек 1993-1995 жылдары 3 облыстың, қаланың, 26 ауданның, 347 кент пен ауылдық 90 шаруашылықтың, 8 жоғары және арнаулы оқу орнының, 238 мектептің және көптеген мәдениет ошақтарының аты өзгертілді. Мәселен, комитеттің Аман Тілеубаев төрағалық еткен сол кездегі Семей облысындағы басқармасы да жемісті еңбек еткені менің көз алдымда. Соған бір нақты мысал: Семей қаласының ең басты 27 даңғылы мен күретамыр көшелеріне Абай, Шәкәрім, М.Әуезов, Бөгенбай мен Қабанбай, Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Әріп пен Әсет, Кемпірбай, Көкбай, Бауыржан Момышұлы есімдері ономастикалық комиссияның ұсынысы бойынша қалалық Кеңестің тұжырымды да кесімді бір-ақ шешімімен берілді. Осындай келісті шешімнің Алматы қаласында да қабылданғаны белгілі.
Төртіншіден, мектепке дейінгі тәрбие мен білім саласына мемлекеттік тілді енгізу, орта білімді мемлекеттік тілге ошара көшірудегі ұлы жорық сол кезде үлкен өріс алып, көптеген қиындықтарды еңсере отырып осы күндері де өзінің жемісті жалғасын табуда.
Ойымызды одан әрі жалғасақ, 1997 жылы Тіл туралы жаңа заңның жобасын әзірлеп, орталық мемлекеттік органдармен келісудің, оны Үкіметтің шешімімен Парламентке ұсынудың барлық күрделі, тартысты, таласты істерінің, жобаның Парламентте, оның екі палатасындағы комитеттерден өтіп қабылдануының бүкіл қиыншылығын көтерді. Әсіресе, Парламент депутаттары алдында заң жобасын талқылауда С.Оразалиннің табандылығы, әлемдік тіл құрылысы саласындағы заңнамалық тәжірибені игерудегі біліктілігі, мемлекеттік ұстанымы, қажетті жерде икемділігі мен мәмілегерлігі жалпы пікірталас барысында, комитеттердегі ұзақ-сонар айтыстарда ерекше көрінді. Бұған Парламент Мәжілісінің депутаты ретінде заң жобасына бас комитет болып бекітілген Әлеуметтік-мәдени даму комитетінің жұмыс тобын басқарған кезде біздің көзіміз әбден жетті. Заңды қабылдау оңайға түскен жоқ. Мәжіліс құрамында заң жобасының көптеген ұстанымдарына қарсы депутаттар жетіп артылатын... Олардың қарсылығы абыроймен еңсерілді. Бұл да – Сұлтекеңнің еңбегінің елеулілерінің қатарында.
1997 жылғы шілдеде ел Президенті Қазақстан Республикасындағы «Тіл туралы» Заңға қол қойғаннан кейін С.Оразалин осы заңды орындау жөніндегі бүкіл іс-шаралардың бел ортасында болды. Заңды орындаудың бүкіл ел бойынша нақты шараларын тұжырымдап, саралай ұсынды. Мысалы, 1997 жылы 10 шілдеде Алматы қаласында өткен республиалық семинар-кеңесте ол мынадай нақты ұсыныстар айтты:
– Мемлекеттік бюджетті қабылдағанда тілдерді дамытуға арналған қаржыны жеке бөліп көрсету;
– «Тілдер туралы» заңды жүзеге асырудың құқықтық тетігі болып табылатын қылмыстық, әкімшілік тәртіп бұзушылық, Еңбек туралы кодекстерге толықтырулар енгізу қажеттігі;
– Тіл саясатын үйлестіретін мемлекеттік өкілетті органның заңды тұлға ретіндегі мәртебесін анықтап, оның жергілікті құрылымдарын қалпына келтіру;
– Тіл үйретуге бағытталған компьютерлік кабинеттер ашу, оларға бағыт-бағдар беріп отыратын республикалық ғылыми-әдістемелік орталық құру;
– Іс қағаздарын мемлекеттік тілге көшірудің кезең-кезеңге бөлінген нақты жоспарын жасау;
– Мемлекеттік емес оқу орындарына лицензия беруде, телерадиоарналарға тендер жариялағанда олардың мемлекеттік тілде жұмыс істеуіне баса назар аудару және тағы да басқа тіл мәселесіне байланысты ондаған нақты ұсыныстар.
Тұжыра айтсақ, егер сол кездегі тіл саясатындағы күрделі істің басында С. Оразалин сынды күрескер, қайсар, білікті де білімді, жалынды публицист, беделді танымал тұлға тұрмағанда мемлекеттік тілдің бүгінгі дәрежесіне де жетуі неғайбыл еді. Кейде таяқ жеп, етекбастыны да көп көрді, өзіміздің қандастарымыз, әсіресе, орыстілді бауырлар басқалардың отына май құйып, мәселені шиеленістіруге тырысты. Осы саланы тоқсаныншы жылдардың ортасында басқарған бір министр Оразалин тіл проблемасын тым саясаттандырып, тартысқа айналдырып жіберді деп те айыптады. Бұл, әрине, әділетсіз баға, тіпті, негізсіз жала еді. Тіл саласының саясаттанбаған кезі болған жоқ. Ол ішкі саясаттың бел ортасында қашанда болатын табиғи құбылыс. Ол үрдіс тіл саясатын тікелей үйлестірушілік қызметінен Оразалин кеткеннен кейін де әлденеше рет ерекше, асқына бой көтерді. Мұндай жағдайдың өкінішке қарай, келешекте сан мәрте көрініс таппасына кім кепіл?! Ал Сұлтан Оразалиннің тұлғалық кітапшаны сонда, ол сол уақыт тартқан сыбаға-сыннан, «соқтықпалы-соқпақты» кезеңнен азаматтық, қайраткерлік арына дақ түсірмей, абыроймен өтті. Бұл – қайраткердің ұлты мен туған тіліне сіңірген адал еңбегі еді. Ардақты ағамызды «Тіл саясатының Сұлтаны» деп әлпештеуіміз де сондықтан.
АСТАНА
Қайта құру, жариялылық, саяси әралуандылық деп аталатын демократияның жыл құсындай болған алғашқы нышандарының бой көтеруімен бірге дәуірлеп, өте тасқынды, тегеурінді сипат алған проблеманың бірі – елдегі тіл саясаты, қазақ тілінің мәртебесін көтеру болды. Мәселе еліміз тәуелсіздікке жеткен тарихи кезеңде өте өткір қойылды. Ахуал күрделі еді. Қазақ ұлты өкілдерінің, әсіресе, оның ұлтжанды интеллигенциясының саяси санасындағы күрт өзгерістердің ықпалынан, қоғамдық сұраныстан мемлекеттегі тіл құрылысы қоғамдық қатынастардың өткір саласына – аса күрделі саясатқа айналды. Және оны мемлекет саясаты мен қызметінің жанды, пәрменді бағытына айналдырып, тез арада шешуді қоғамдық пікір ерекше тегеурінмен талап етті.
Осындай тарихи кезеңдегі елдің өміріндегі атаулы оқиға Қазақстан Республикасы Президентінің 1993 жылғы 5 сәуірдегі Жарлығымен Тіл комитеті өмірге келіп, төрағалығына Сұлтан Шәріпұлы Оразалин тағайындалып, Қазақстан Үкіметінің қаулысымен комитет құзыреттері анықталып, оның жергілікті органдарының құрылуы болды. Осылайша, Қазақстандағы тіл құрылысы мен тіл саясатындағы жаңа, қағидатты сапалық, кадрлық, ұйымдық-құқықтық, ұйымдастырушылық кезең басталды. Осы жауапты белесте аса күрделі тіл саясатын үйлестіруші, бағыттаушы жалпымемлекеттік құрылымның басшылығына С.Оразалиннің келуі кездейсоқтық па, әлде заңдылық па? Президент Н.Назарбаевтың таңдауы неге С. Оразалинге түсті?
Бұл, әлбетте, табиғи да заңды, әділетті, қоғам өте жылы қабылдаған шешім еді. Ондай жоғары – Үкімет мүшесіне теңестірілген лауазымға лайықты кадрлар сол кезде де жеткілікті болатын. Өйткені, құдайға шүкір, ұлтымыз қашанда білікті кадрларға бай. Білікті азаматтардан кенде емес. Мәселе соларды көре білуде, танып-таңдай білуде, мансапты қызғанбай, шектеп, шеттетпей қолына тізгін беріп, сенім көрсетуде жатыр. Тіл комитетіне С.Оразалинді ұсынған Үкіметтегі лауазымды тұлғалар және олардың осы ұсынысын қабылдап, бекіткен Президент, сірә, біздің пайымдауымызша, мына бір факторларды есіне алған болуы керек.
С.Оразалин сол кезде де елге танымал тұлға, белгілі басшы, мемлекеттік-саяси істерді басқарудың сындарлы саяси-ұйымдық мектебінен өткен қайраткер болатын. Төрағалыққа кандидаттың кезінде елдегі бүкіл саяси, кадрлық, идеологиялық билікті уысына шоғырландырған Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің аппаратында, оның мәдениет бөлімінде сектор меңгерушісі болып қызмет істеуі, яғни республикалық деңгейдегі қызмет тәжірибесі, елдегі, оның аймақтарындағы ахуалдан хабардарлығы, абырой-беделі ескерілген сияқты. Басқа этностардың мүддесін де еске алу қажеттігін пайымдай білетін дүниетанымының кеңдігі, яғни жалпы мемлекеттік тұрғыдан мәселені қоя білудегі, ұйымдастыра білудегі, шеше білудегі біліктілігі мен парасаты алға шыққаны сөзсіз. Әрі мемлекеттік тілдің бойындағы біліми, ғылыми, рухани, тәрбиелік байлық пен ақпараттық мүмкіндігін, ашылмаған әлеуетін сол кезде біліп, танып, игергендігі, рухани әлеуеті, елде кеңінен танымал болған публицистикалық дарыны мен тегеуріні, сөз өнеріндегі шеберлігі мен шешендігі, қазақ тілі мен әдебиетінен, салт-санасы мен дәстүрінен ұлан-ғайыр терең білімі қаперге алынғаны да анық.
Сонымен бірге, халқымыздың ақылман ұлы, белгілі қоғам және мемлекет қайраткері, С.Оразалинді сонау бозбала, студент кезінен біліп, танып, бағалап, әр жетістігін саралап жүретін, біз байқағанда артық, әсіре мақтауға сараң, әр сөзін екшеп, бажайлап айтатын замандасы, досы, марқұм Әбіш Кекілбаевтың сөзімен айтқанда: «Ұлы Абайымыз бен әлем перзенті Мұхтарымыздың өркенді өлкесі ретінде танымал, қасиетті қара топырақта туып-өсіп, бала кезінен сол тұлғаларды пір тұтып, баға жетпес рухани мұраларын қастерлеп, есейе келе тіліміздің тыныс-тірішілігін тал бойына сіңіріп: «Ана тілімізді аялап-әлпештеу – менің де азаматтық борышым» деп түсінетін азаматтық ұстанымы. Яғни – Абай мен оның кемеңгер шәкірттерінің сөзінің, ойының, өнерінің таза бұлағынан бала күнінен нәр алып, бойына біліктілікпен, талғаммен молынан, қабағат сіңірген Сұлтан Оразалиннің жаңа тіл саясатын үйлестірудің басында тұруы – заңды да табиғи таңдау еді.
Президент Н.Назарбаевтың С.Оразалинді Тіл комитеті төрағалығына тағайындаудағы бастау-бағдар сөзінен де мәселенің күрделілігі, жауапкершілік салмағы бірден көрініп тұрды.
Нұрсұлтан Әбішұлы: «Бұдан бұрын да сіз туралы әртүрлі ұсыныстар болған еді, сәті бүгін түсті... Комитет тілді дамытуға байланысты дүниежүзінің тәжірибесін жинақтап, қорытып, қажеттісін пайдалануы керек. Тыңға түрен салғалы отырмыз: оңай болмайды. Тіл төңірегінде байбалам салып жүргендер де жетерлік. Олармен де сабырлы жұмыс істеу керек. Тіл бұл күнде үлкен саясатқа айналды... Сондықтан, батылдықпен қоса байыптылық, өткірлікпен қоса икемділік қатар жүруі керек. Осы ауыр жүкті тәжірибесі бар, өнер мен әдебиет саласында аты мәлім азамат деп, Сұлтеке, сізге сеніп тапсырғалы отырмын», – деп түйеді. Осы жерде мына бір тарихи шындыққа назар аударуды қажет деп есептеймін. Президенттің сонау 1993 жылдың көктемінде, яғни осыдан 23 жыл бұрын саладағы ахуалға берген тұжырымды бағасы кей жайттарды, өкінішке қарай, елімізде көп ретте күні бүгінге дейін сақталып келеді. Тіл проблемалары, әсіресе, мемлекеттік тілдің мәртебесін көтеру төңірегіндегі мемлекеттік уәкілетті органдардың әр қадамы кейбір топтар тарапынан кәдімгідей қарсылыққа ұшырайды. Ахуалды пайдаланып байбалам салушылар, жолбикелер де аз емес. Өкініштісі, оның айналасында ана тіліміздің беделі мен күрделі тағдырын пайдаланып, саяси ұпай жинағысы келетін қайсыбір әдебиет қайраткерлерінің жүретіні өкінішті-ақ. Осы арада Сұлтекеңнің: «Тілімнің тауқыметі тоғыз батпан!» деген жанайқайын әбден түсінуге болады. Және оның тауқыметінің ширек ғасыр уақыт ішінде әлі де жеңілдемей тұрғаны ойлы Алаш азаматының жүрегін сыздатады. Осыдан шығар бір қорытынды, кезінде Сұлтекеңдер бастаған істің күрделілігі мен қиындығы, абыройы мен маңызы бүгінде жаңа қырынан көрінеді.
Жалпы, тіл саясаты біздің кейіпкерімізден басталмайды және онымен аяқталған жоқ. Оның жолындағы ұлы күрес А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, Қ.Жұбановтан басталып, бүгінде өз жалғасын табуда. Бұл іске еліміздің ең бір интеллектуалды күштері, мемлекет және қоғам қайраткерлері, Парламент депутаттары, ғалымдар, жазушылар, белгілі өнер қайраткерлері, тіпті, бүкіл халық – қазақ тілінің қарапайым жанашырлары қатысуда.
С.Оразалиннің Тіл комитеті төрағасы болып келген кездегі жұмыстың жауаптылығын, күрделілігін, оның бүкіл тауқыметін біртуар жазушы Тахауи Ахтанов мына бір тілек сөздерімен дөп білдіріпті: «Қатты қуанып тұрмын. Президентіміздің бұл Жарлығы өте игілікті іс болды. Ал сені қойғанына, тіпті, ризамын. Елге, тілге жаны ашитын адамсың. Енді аянба! Қолдау, қорғау керек болса бармыз ғой. Тіл үшін күрескен бабаларымыздың аман қалғаны жоқ еді, бірақ сенің заманың басқа. Досың да, дұшпаның да көбейер, тек сақ бол, бауырым»... Тахаңның аузы уәлі екен. Сұлтекең аман, ортамызда, ал Тахаң айтқан тауқыметтің бәрін көрді.
Елбасы Жарлығымен Тіл комитетінің төрағалығына тағайындалған С.Оразалин алдымен комитетті құру туралы Үкімет қаулысын қабылдатудың ұйымдық-құқықтық мәселелерімен өзі тікелей және күнделікті айналысты. Үкімет жанынан жаңадан дербес басқару органын құру күрделі, талас-тартысы көп, қиямет-қайым жұмыс екенін жұрттың бәрі біле бермейді. Жалпы, кез келген мәселе бойынша Үкімет қаулысын қабылдату өте күрделі ұйымдық, нормативтік-құқықтық үдеріс. Қаржы бөлуі, басқасы бар, аса күрделі шара. Ал егер ол уақыт 1993 жыл еліміз үшін аса күрделі кезең болса ше? Қаулы еліміздегі ең бір шетін де нәзік мәселе – тіл саясаты туралы болса ше? Қаулыдағы болашақ комитеттің міндеттері мен қызметінің негізгі бағыттары, кадрлық құрамы, оның материалдық-қаржылық жағдайы және басқадай принципті мәселелерді республикалық ондаған министрліктер мен һәм ведомстволармен келісудің қатаң рәсімдік тәртібі бар екендігін еске алсақ – оның жаңа, жас төрағадан қаншалықты күш-жігерді талап еткенін, сонымен бірге, оған қаншама салмақ салғанын түсіну қиын емес. Қаулы Президент Жарлығынан кейін қысқа мерзімде – бір ай екі күн ішінде қабылданыпты. Сұлтекеңнің басшылық, ұйымдастырушылық қарым-қабілетін бұл жағдай ә дегеннен-ақ танытып тастады.
Егер бүгінде Үкіметтің 1993 жылғы 7 мамыр күні Тіл комитетін құру туралы қабылдаған №374 қаулысын парақтасақ, оның нақтылылығын, тіл саясатын жүзеге асыру, одан туындайтын көптеген ұйымдық мәселелерді реттеудің құқықтық-нормативтік берік негізі қаланғанын көруге болады. Мұнда да Сұлтекең қолтаңбасы айшықталған болатын.
Қаулыда және онда бекітілген Тіл комитеті туралы Ережеде оның басты міндеттері болып Тіл туралы заңның жүзеге асуы; қазақ тілін және басқа ұлттық тілдерді дамытудың 2000 жылға дейінгі кезеңге арналған мемлекеттік бағдарламасының орындалуын қамтамасыз ету; тіл саласында бірыңғай мемлекеттік саясат жүргізу, оны жүргізудің пәрменді тетігін жасау және ұлт тілдерін жаңғырту мен дамытуға қажетті жағдай туғызу болып белгіленген еді.
Қаулының тағы бір пәрменді тұсы және бүкіл ел көлемінде мемлекеттік тіл саясатын реттеуге ұйымдық-құқықтық негіз болған арнайы 14-ші тармағы еді: «Облыстардың, Алматы және Ленинск қалаларының әкімдері екі ай мерзім ішінде: облыстарда, қалалар мен аудандарда жергілікті бюджет есебінен қаржыландыратын тиісті дербес басқармалар құрсын, қызмет жайларын бөліп, материалдық-техникалық база жасау мен нығайтуға көмек көрсетсін, қызметкерлерге тұрғын үй бөлуді, пәтерлерге телефон орнатуды, мектепке дейінгі балалар мекемелерінен орын бөлуді қамтамасыз етсін», делінген онда. Қабылданған Ережеге сәйкес осы аумақтық басқармалардың бастықтары жергілікті әкімдер жанындағы алқалардың мүшесі болып айқындалуы да сол мерзім үшін басқармалардың бедел алуына бағытталған дұрыс ұйымдық шешім болғандығы күмәнсіз. Сұлтекеңнің шешімталдығы бұл істе де бой көрсеткен-ді.
Қаулыда комитет тіл саясатын жүзеге асыруға байланысты министрліктердің, мемлекеттік комитеттер мен ведомстволардың, мекемелердің қызметін үйлестіреді және Тіл туралы заңның орындалуын бақылауды жүзеге асырады, оны бұзу фактілерін қарайды және олар жөнінде өз құзыреті ауқымында шешім қабылдайды деп жазылған. Сонымен бірге, комитеттің штаты мен материалдық жағдайы да, басшылығының мәртебесі де нақтылы анықталды. Мысалы, осыған байланысты тиісті баптарда былай жазылған еді: « ... 2. Тіл комитеті басқару аппаратына 60 адам (күзет қызметі мен ғимаратты күтушілерді қоспағанда); төрағаның 3 орынбасары, соның ішінде, 1 бірінші орынбасары болады деп белгіленсін... 4. Тіл комитетінің төрағасы материалдық-тұрмыстық және медициналық қамтамасыз ету, көлік қызметін пайдалану жағдайы бойынша республика министріне, ал төрағаның орынбасарларының қызметі республика министрлері орынбасарларының қызметіне теңестірілсін».
Осы Қаулының 5-13 баптарында комитеттің материалдық базасы мәселелері, техникамен, ғимаратпен, қызмет көлігі ретінде транспортпен қамтамасыз ету оның меншігіне дербес, тікелей бағыныстағы «Ана тілі» баспасын беру мәселелерінің түбегейлі және нақтылы шешілуі төрағаның алғашқы айлардағы ұйымдастырушылық қызметінің нақты нәтижесі еді. Осы қаулыдағы тіл саясатын жүзеге асырып, реттеудегі комитеттің жұмысын анықтаған көптеген қағидалар кейіннен осы органның орнында құрылған, яғни ізбасары болған Министрліктер жанындағы комитеттердің, департаменттердің, басқармалардың қызметінің негізі болғандығын бүгінде де ізерлей талдаған адам бірден байқайды. Тарих үшін мәлімет: мемлекеттік тіл саясатын жүзеге асыру тетіктерін нақтылаған Үкіметтің әлеуетті қаулысына қол қойған сол кездегі Премьер-министр Сергей Терещенко еді...
Тәуелсіз Қазақстандағы жаңа тіл саясатының басы-қасында болған Сұлтан Оразалин мен оның командасы не тындырды, тәуелсіздік берген мүмкіндікті пайдаланып, еліміздегі тіл ғимаратының тұғырланып еңселенуі үшін қандай кірпіштер қалады? Біріншіден, сол кезеңде елімізде тіл саясатын жүзеге асырудағы мемлекет машинасының тетігі қалыптасып, тіл проблемаларын үйлестіру, шешу мемлекеттік органдардың нақты бір функциясына, міндеттілігіне айналды. Комитет құрылғаннан кейінгі айналасы үш-төрт айда 60 қызметкері бар орталық аппарат жасақталып, тіл саясатын жүзеге асырудың нақты бағыттарын анықтау, оны жүзеге асырудың тетік-тегершіктерін белгілеу, материалдық-қаржылық, техникалық жағдайын шешу, тіл саясатын, тіл құрылысын терең білетін мамандарды іздеп, оларды елдегі тілдік ахуалды, этностардың тіл саласындағы мүдделерін сараптап, түзіп, оларды нақты орындауға жұмылдыру сияқты жұмыстар тындырылды. Осы жылдары республиканың 19 облысында, 80-нен аса қаласында, 218 ауданында тіл басқармалары мен бөлімдері құрылды. Ал мұндай тың құрылымдарды жаңадан құру, олардың құзыреттері мен функцияларын әр қырынан жан-жақты негіздеп, анықтау, қызметтерін үйлестіру қаншама қиындық, талас пен тартысқа түскенін, жүйке жұқартар іс екенін сол кезеңде осы іске араласқан азаматтар жақсы біледі. Көбіміз сол істің басы-қасында болдық, шама-шарқымызша атсалыстық.
Екіншіден, іс қағаздарын екі тілде жүргізудің негізі сол кезде салынды. Бұл дегеніңіз – күрмеуі қиын, бүгінге дейін созылмалы сипат алған, тіл құрылысындағы ең күрделі шаруалардың бірі еді. Ең қиыны – бұл іске алдымен мемлекеттік органдардың басшыларын иландырып, жұмылдыру болатын. Ал сол кезеңде басқару саласындағы кадрлардың көбінің, әсіресе, жұмыс бабында орыс тіліне дағдыланғандығын, әрі қазақ тілін білгісі келмейтіндігін еске алсақ, мәселенің ауқымы мен күрделілігін көзге елестете беріңіз.
Үшіншіден, комитеттің, оның жергілікті бөлімдерінің ономастика саласында атқарған шаруасы сол кезде ел халқының құрамындағы қазақтардың үлес салмағы 40 пайызға жаңа жақындай бастаған сол кезде ерлікке пара-пар еді. Мысалы, тек 1993-1995 жылдары 3 облыстың, қаланың, 26 ауданның, 347 кент пен ауылдық 90 шаруашылықтың, 8 жоғары және арнаулы оқу орнының, 238 мектептің және көптеген мәдениет ошақтарының аты өзгертілді. Мәселен, комитеттің Аман Тілеубаев төрағалық еткен сол кездегі Семей облысындағы басқармасы да жемісті еңбек еткені менің көз алдымда. Соған бір нақты мысал: Семей қаласының ең басты 27 даңғылы мен күретамыр көшелеріне Абай, Шәкәрім, М.Әуезов, Бөгенбай мен Қабанбай, Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Әріп пен Әсет, Кемпірбай, Көкбай, Бауыржан Момышұлы есімдері ономастикалық комиссияның ұсынысы бойынша қалалық Кеңестің тұжырымды да кесімді бір-ақ шешімімен берілді. Осындай келісті шешімнің Алматы қаласында да қабылданғаны белгілі.
Төртіншіден, мектепке дейінгі тәрбие мен білім саласына мемлекеттік тілді енгізу, орта білімді мемлекеттік тілге ошара көшірудегі ұлы жорық сол кезде үлкен өріс алып, көптеген қиындықтарды еңсере отырып осы күндері де өзінің жемісті жалғасын табуда.
Ойымызды одан әрі жалғасақ, 1997 жылы Тіл туралы жаңа заңның жобасын әзірлеп, орталық мемлекеттік органдармен келісудің, оны Үкіметтің шешімімен Парламентке ұсынудың барлық күрделі, тартысты, таласты істерінің, жобаның Парламентте, оның екі палатасындағы комитеттерден өтіп қабылдануының бүкіл қиыншылығын көтерді. Әсіресе, Парламент депутаттары алдында заң жобасын талқылауда С.Оразалиннің табандылығы, әлемдік тіл құрылысы саласындағы заңнамалық тәжірибені игерудегі біліктілігі, мемлекеттік ұстанымы, қажетті жерде икемділігі мен мәмілегерлігі жалпы пікірталас барысында, комитеттердегі ұзақ-сонар айтыстарда ерекше көрінді. Бұған Парламент Мәжілісінің депутаты ретінде заң жобасына бас комитет болып бекітілген Әлеуметтік-мәдени даму комитетінің жұмыс тобын басқарған кезде біздің көзіміз әбден жетті. Заңды қабылдау оңайға түскен жоқ. Мәжіліс құрамында заң жобасының көптеген ұстанымдарына қарсы депутаттар жетіп артылатын... Олардың қарсылығы абыроймен еңсерілді. Бұл да – Сұлтекеңнің еңбегінің елеулілерінің қатарында.
1997 жылғы шілдеде ел Президенті Қазақстан Республикасындағы «Тіл туралы» Заңға қол қойғаннан кейін С.Оразалин осы заңды орындау жөніндегі бүкіл іс-шаралардың бел ортасында болды. Заңды орындаудың бүкіл ел бойынша нақты шараларын тұжырымдап, саралай ұсынды. Мысалы, 1997 жылы 10 шілдеде Алматы қаласында өткен республиалық семинар-кеңесте ол мынадай нақты ұсыныстар айтты:
– Мемлекеттік бюджетті қабылдағанда тілдерді дамытуға арналған қаржыны жеке бөліп көрсету;
– «Тілдер туралы» заңды жүзеге асырудың құқықтық тетігі болып табылатын қылмыстық, әкімшілік тәртіп бұзушылық, Еңбек туралы кодекстерге толықтырулар енгізу қажеттігі;
– Тіл саясатын үйлестіретін мемлекеттік өкілетті органның заңды тұлға ретіндегі мәртебесін анықтап, оның жергілікті құрылымдарын қалпына келтіру;
– Тіл үйретуге бағытталған компьютерлік кабинеттер ашу, оларға бағыт-бағдар беріп отыратын республикалық ғылыми-әдістемелік орталық құру;
– Іс қағаздарын мемлекеттік тілге көшірудің кезең-кезеңге бөлінген нақты жоспарын жасау;
– Мемлекеттік емес оқу орындарына лицензия беруде, телерадиоарналарға тендер жариялағанда олардың мемлекеттік тілде жұмыс істеуіне баса назар аудару және тағы да басқа тіл мәселесіне байланысты ондаған нақты ұсыныстар.
Тұжыра айтсақ, егер сол кездегі тіл саясатындағы күрделі істің басында С. Оразалин сынды күрескер, қайсар, білікті де білімді, жалынды публицист, беделді танымал тұлға тұрмағанда мемлекеттік тілдің бүгінгі дәрежесіне де жетуі неғайбыл еді. Кейде таяқ жеп, етекбастыны да көп көрді, өзіміздің қандастарымыз, әсіресе, орыстілді бауырлар басқалардың отына май құйып, мәселені шиеленістіруге тырысты. Осы саланы тоқсаныншы жылдардың ортасында басқарған бір министр Оразалин тіл проблемасын тым саясаттандырып, тартысқа айналдырып жіберді деп те айыптады. Бұл, әрине, әділетсіз баға, тіпті, негізсіз жала еді. Тіл саласының саясаттанбаған кезі болған жоқ. Ол ішкі саясаттың бел ортасында қашанда болатын табиғи құбылыс. Ол үрдіс тіл саясатын тікелей үйлестірушілік қызметінен Оразалин кеткеннен кейін де әлденеше рет ерекше, асқына бой көтерді. Мұндай жағдайдың өкінішке қарай, келешекте сан мәрте көрініс таппасына кім кепіл?! Ал Сұлтан Оразалиннің тұлғалық кітапшаны сонда, ол сол уақыт тартқан сыбаға-сыннан, «соқтықпалы-соқпақты» кезеңнен азаматтық, қайраткерлік арына дақ түсірмей, абыроймен өтті. Бұл – қайраткердің ұлты мен туған тіліне сіңірген адал еңбегі еді. Ардақты ағамызды «Тіл саясатының Сұлтаны» деп әлпештеуіміз де сондықтан.
АСТАНА
Соңғы жаңалықтар
Бурабайдағы Мультимедиалық интерактивті кешенге келушілер көп
Аймақтар • Бүгін, 01:26
Аяз, көктайғақ: 16 облыста дауылды ескерту жарияланды
Ауа райы • Бүгін, 00:16
2027 жылы Астанада бокстан әлем чемпионаты өтеді
Спорт • Кеше
Алматы облысының меншігіне 86 мың га жер қайтарылды
Аймақтар • Кеше
