Әбдіжәміл НҰРПЕЙІСОВ: "МЕНІ ТҰЛҒАЛАР ӨСІРДІ"

Жеті жарым сағаттық бейнетаспаларды таяуда қайта қарап, рахат сезіміне бөлендім. Суреткерді жаңаша, өзге қырынан танығандай болдым. Абыз ағамыздың аузынан шыққан жауһар лебізді сыр сандықта сақтай бермей, екшеп, ықшамдап, желісін де бұзбай, қаз-қалпында қағазға түсіріп, көпшілікке ұсынғанды жөн көрдім. Мұның әдебиетіміз үшін де, Әбдіжәміл Нұрпейісов мұрасын зерттеушілер үшін де пайдалы болатындығында күмән жоқ. Былайғы әңгімені Әбдіжәміл ағамыздың өзі баяндайды. Мырзатай ЖОЛДАСБЕКОВ. Бүгінгідей кино, бейнетехниканың жоқтығынан әрі құнтсыздығымыздың кесірінен кезінде Мұхтар Әуезов секілді ұлыларымыздың не бір асыл сөздері жазылып алынбай қалды. Сол кемшіліктің орнын толтырайын, еліміздің көзі тірі қайраткерлерін сөйлетейін, естеліктерін, толғаныстарын жазып алып кейінгіге сақтайын деген мақсатпен ректор болып тұрғанда Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде телестудия ашқан едім. Сол студияда – әдебиетіміздің классигі Әбдіжәміл Нұрпейісовті ғана жазып алыппын. Мен университеттен кеткен соң, әттең, осы бір пайдалы іс жалғаспай қалды. Әбең 2003 жылдың 25-29 шілдесі аралығында бес күн бойы университет студиясына келіп жеті жарым сағаттық байтақ әңгіме айтып берген еді. Қасына Ақселеу Сейдімбекті отырғызып қойып едім. Әбдіжәміл ағамыз ауызекі сөзге сараң, кірпияз, кез келген жерде сөйлей бермейтін, әркімге ашыла қоймайтын томаға-тұйық, тұңғиық аспандай терең кісі ғой. Құданың құдіреті, сол жолы ағынан жарылып, шешіліп сөйледі. Жеті жарым сағаттық бейнетаспаларды таяуда қайта қарап, рахат сезіміне бөлендім. Суреткерді жаңаша, өзге қырынан танығандай болдым. Абыз ағамыздың аузынан шыққан жауһар лебізді сыр сандықта сақтай бермей, екшеп, ықшамдап, желісін де бұзбай, қаз-қалпында қағазға түсіріп, көпшілікке ұсынғанды жөн көрдім. Мұның әдебиетіміз үшін де, Әбдіжәміл Нұрпейісов мұрасын зерттеушілер үшін де пайдалы болатындығында күмән жоқ. Былайғы әңгімені Әбдіжәміл ағамыздың өзі баяндайды. 1 – Мен өзім ауызекі, шаппа-шап сөзге жоқпын, теледидарда қысыласың, аузыңа дұрыс сөз түспейді. Ал мына тізелесіп отырып әңгіме шертудің жөні бөлек. Ыңғайы келген сияқты. Әуелі бұл шір­кін­ді бастау қиын, арғы жағы көзін ашсаң, бұрқылдап шыға беретін естелік бұлағы секілді. Менің өмірім жазылған хаттай, артыма бұрылып қарасам болды, көз алдыма сайрап шыға келеді. Біздің ру жақайым, одан бәйдібек, одан бәйімбет шығады. Бәйдібек ба­тырлау, бір тайпа елдің басшысы, көсем бол­ған кісі. Әбілқайырмен бірде тіл табысып, бірде тіл табыса алмай, алшайысып жүретін өркөкірек, өзімшіл жан болыпты. Орыс офицерінің жазуында 1745 жылы қайтыс болды делінген. Батырды жерлеуге Нұралыхан және Есет батыр келіпті. Бәйімбеттен біз тараймыз, інісі Ке­лімбеттен Қырымбек Көшербаевтар тарайды. Же­тінші атамыз Тайқожа батыр. Тайқожа ата­мыз құба қалмақпен біраз шайқасып, қолы басым түсіп, жеңіспен оралады екен. О заманда қалмақ та, қазақ та көш­пелі, бір соғыста атамыздың санына садақ жебесі тиеді. “Жау марқайып кетеді”, – деп жарасын жасырып, оқ тиген санын қанжығаға қайырып байлап, шайқаса берсе керек. Сөйтіп, жарасы асқынып кетеді. Ағасы Қыдырбай дереу сынықшы ал­ып келіп көрсетеді. Сынықшы: “Аяқты ке­су керек, әйтпесе өледі. Ол үшін төрт жер­ге төрт қазық қағып, аяқ-қолын бай­лап, екі жігіт кеудесінен басып отырсын”, – дейді. Өткір пышақ, тұзды су, түйенің шудасын алдырып, ем-дом жасауға кәдімгідей дайындалады. Сонда Тайқожа: “Көзім тіріде кеудеме ешкімді мінгіз­бей­мін, шыдаймын, төзімім жетеді!” – деп дес бермей, аяқ-қолын кергізбей, та­қиясын тістеп, ақырына дейін шыдап жат­­са керек. Сынықшы оқ тиген аяғын ке­­сіп, байлап, сыртқа шығады. Жігіттер ба­тырдың қарысып қалған жағын қы­лыштың ұшымен ашса – тістелген та­қия қырқылып қалыпты. Содан әлгі атамыз Ақсақбөрі атанған. Бұл кісінің мінезін “Қан мен тер” романындағы Еламанның бәзбір тұстарына қиыстырып келтірдім. Мына қызықты қараңыз. Қыдырбай атамыздың кескін-келбетін алып “Соңғы парызға” кіргіздім. Қыдырбай би бірде шөл ішінде ауылына қайтып келе жатса, алдынан тепсең көгі бар ойдым-ойдым қақ шығады. Сайға қырық шатыр тігілген, қырық нөкер қырық қызыл нарды шөгеріп тастаған. Керуеннің иесі сол кездегі айтқаны жүріп тұрған, елден салық жинап оралған Мәмбет правитель екен. Есік аузындағы нөкерді серпіп тастап атамыз правительдің үстіне кіріп келеді. – Ассалаумағалейкүм, – деп екі қо­лын ұсынса, тәкаппар правитель қолын беруге ерініп оң аяғын ұсыныпты дейді. Намысқа шыдай алмаған би әлгі аяқты қамшымен тартып жіберіпті. Правитель қаһарға мінеді. Сол жерде Қыдырбайды ұстатып, дүре салады. Дү­ренің ауырлығы сонша – би: “Ай, мына жазадан өлетін шығармын, інім Ақ­сақ­бө­ріге бір талатармын сені деп”, – кейіген екен. Көп ұзамай көз жұмады. Шындығында біраз уақыт өткен соң ауы­лының тұсынан өтіп бара жатқан Мәм­бетті Ақсақбөрі жекпе-жекке ша­қы­рады. Ақсақбөрінің күші басым боп, Мәм­бетті сауырға сыпырып бара жат­қанда, әлгі правитель сауға сұрайды. Жек­пе-жек соңынан екеуі биге жүгінеді. Би: “Бірі – батыр, бірі – правитель, тату­лас­тырайық” – дейді. Мәмбет правительге айып салады, Қыдырбайдың қызын Мәм­бетке айттырып беруге кесім шыға­рады. Алтыншы атамыз Қалдан жуас, қой аузынан шөп алмас момын кісі болыпты. Дегенмен, өз жөнін ақылына бағындырып отырады екен. Бесінші атамыз Арғынбай заманында би болған, сөз білетін, от ауызды кісі деседі. Бірде жол жүріп келе жатқан Арғынбай ауыл шетіндегі үйге келіп түседі. Үй иесі дастарқан жайып: “Ареке, алдыңызға жібек дастарқан жай­дық, зерен қойдық, сол зерендегі асқа ат қойып ішіңіз”, – депті. Ыдыстағысы боза бол­са керек. Сонда Арғынбай тұрып: “Мы­нау мойтап деген ас екен, Ішіп ал да ой тап деген ас екен, Ақылды ішсе – да­на болатын ас екен, Ақымақ ішсе – диуана болатын ас екен”, –- деп сусынды ерніне тигізіп, қайтарып беріпті деседі. Арғынбайдың басында құлпытас бар, оны баласы Сыланбай кірешілерге ілесіп Орынборға барған кезінде әкеліп орнат­қан. Сыланбайдан – Нұрпейіс, Нұр­пе­йістен – Кәрім, Кәрімнен – өзім. Нұрпейіс 1878 жылы дүниеден өтті. Сы­ланбай өте бай болған. Орынборға кіре салған. Тағы бір оқиға есіме түседі. Арғын­бай­дың кіші әйелі жас, емізулі баласы бар екен. Кенеттен қол ойнатқан биқұт қалмақ тиіпті. Жау жағадан алған кезде, әлгі жас келіншек дереу есін жиып, ба­ласын бір кемпірге ұстата салып, белін буып, бұрымын төбесіне түйіп, жиде қа­даны қолына алып, әйел басымен соғысқа кірісіп кетеді. Қалмақтарды тықсыра жөнеледі. Ат үстінде ерлерше шайқасып дес бермейді. Бір мезетте омырауы ашылып кетіп, әйел екені сезіліп қа­лыпты. Екі қалмақ кеудесіне қосыла най­за салып, сол ұрыста анамызды өлтірген екен. Әлі есімде, Сыланбай атамыз қызыл жүзгеннен мұрындық жасап отыратын. Маңайына жуықтаған жігіт-желеңге: “Сендер ғой жаспын, мықтымын дей­сің­дер, кеуделеріңе нан піседі, шы­ғыңдар, белдесейік”, – деп түрегелетін. Жігіт-желең үлкен кісінің қаһарынан қай­мы­ғып, беттемейтін. Әлі есімде: “Кеме қал­ған – кеме бар... Бір комендант кел­тірер”, – деп ыңылдап ән салып оты­ратын жарықтық. Әсте Орынбордан кіре тартып, орыстармен беттескен кезеңін еске алғаны болар, сірә. Жыра салып, қар суын тоқтатып, тары еккен жағдайы да бар. Әлгі жерді осы күнге дейін “Сыланбай қазған” деседі. Әлім, шекті – жауынгер, өнерлі халық. Көтібардың әкесі – Бәтен, ал баласы – Есет батыр. Көтібар Шалқардан терістікте 74 шақырым жерде жатыр. Есет батырдың бес ұлы болған, кіші ұлы Дәу – кемтар, құныс болыпты. Батыр әлгі ұлына Тілеудің әнші, ақын, сұлу қызын айттырып алып бермек болады. Өзінің кіндігінен шыққан бір қызы бар екен. Ұзатамын дегенше әлгі қызы екіқабат болып қалады. Тілеудің қызы – есімі Таразы, келін болып түскенде екіқабат екен. Іште келген баланы батыр бірде “тәйт” деп қағып жібергенде, келіні ауыз жиғанша болмай: Әй, ата, сен де кәріп, мен де кәріп, Сен-дағы тұрған жоқсың тектен жарып, Бұл үйге келген де екеу, кеткен де екеу, Кетіпті үлкен үйге қыдыр дарып, – деп айтып салыпты. Өле-өлгенше келінін сыйлап өтіпті, өсекшілерге бет қаратпапты. Көші-қон кезінде Есет батыр келініне бұрылып, өзінің баласы кемтар Дәуді нұсқап, өлең шығаршы депті. Таразы сонда мүдірмепті: Құйрығы келте келер торы тайдың, Сықпытын көрмеймісің біздің байдың. Құдайым жақсы болса алар еді, Ғұмыры ұзақ болар осындайдың! Сонда Есет батыр: “Мына келін жа­ман балама келген жоқ, аруағымды сый­лап келген екен ғой”, - депті. Сол Таразы – жазушы Таһауи Ахтановтың апалары. Батақтың Сарысы деген болған. Ахмет Жұбановтың “Замана бұлбұлдары” к­і­та­бында Батақтың Сарысы туралы бір тарау бар. Өзі батыр, өзі әнші, орыстар атып өл­тірген. Әндері шырқау, асқақ, биік ре­гистрде. Жастайынан Шыманмен ұстасып үш рет түрмеде отырып шығады. Соңғы рет түрмеден шығып елге келе жатып: Басына шықтым шауып Айырықтың, Дауысымнан құйқылжыған айыры­лып­пын, Он екі ай қыз көрмеген сорлы басым, Қатынға тезек терген қайырылыппын, – деген сөздері әлі күнге ел аузында. Баласы мен Батақтың атым Сары, Кеудесі әрі-сәрі елдің бәрі. Он екі ай қараңғы үйде жатқанымда Қара шай бір қайнатым болды дәрі. Баласы мен Батақтың ұзын мұрын, Қараңғы үй көргенім жоқ бұдан бұрын. Ат мініп, ала шапан киіп алып, Сәндікке шығушы едік кешкіқұрым, – деген өлеңі есімде қалыпты. “Қыз қосқан”, “Тарлан”, “Аттың сыны” деген ән­дері әлі күнге халықтың аузында. Бұ­лар­дың маған тікелей қатысы бол­ма­ғанымен, өзім сол Сары ақынның тұқымымын. Өзім туған 1924 жылымды біл­ге­нім­мен, айы-күнін білмеймін. Соғыстың алдында әкемнен: “Қай күні тудым?” – деп сұраған едім, “Оны қайтесің?” – деді. “Комсомолға өтейін деп едім”. “Ит біліп пе. Теңіз жағасына қар жауды. Кешкісін ауылдың сиырына қасқыр тиді. Қасқыр қарнын жарған қара өгіздің етінен шешеңе қалжа жасап бердік. Ойымша, шамамен қараша болуы мүмкін”, – деген еді жарықтық. Нұрпейіс екі сайлауда болыс болған, екінші сайлаудың ортасында мешіт ұстаған. Имамы Бұхарадан бітіріп келген Үмбет ақын. Беларан деген аласа тау бар. Қатпар-қатпар тас, алқа бел ұзын, бір тұм­сығын теңізге сұғып жатады. Сол жердегі ауылда оқыдым. Бізде Арқа­да­ғыдай аштық болған жоқ, теңіз жағалап балық аулағанның өзегі талмайды екен. Зәт дегеннің үйін жалдап оқыдық. Кейде әйелі шығып: “Бүгін сабақ бол­май­ды. Қожайын ауырып қалды”, – дейтін. Ол күні қуанып үйге қайтамыз. Ақерке есімді сұлу апайымыз сабақ берді. Нұр­пе­йіс ерте 53 жасында қайтыс болды. Қаң­тарда әжем бақилыққа аттанды. Мен де шешемді мойындаған жоқпын. Нұр­пе­йіс­тің кенжесі болып өстім. Сол жылы өзім жалаңаяқ болған соң мектепке бар­ма­дым. Келесі жылы 2-ші сыныптан оқыдым. 3-ші сыныпты Құландыда, 4-ші сыныпты Көкаралда бітірдім. Менің оқуым ит тістеген терідей болды. 5-ші сыныптан бастап дұрыстап оқыдым. 6-шы сыныпта интернатта жаттым. Әр мектепте ауысып жүргендіктен сауатым шамалы болды. Әлі күнге дейін жазған сөйле­мім­нен көп қате жіберемін. 10-шы сыныпты оқып жүріп повесть жазғалы бел будым. Әскерден қайта орал­сам – баяғы жазғандарымның бәрі жоқ. Қатесі көп еді, жоғалғаны жақсы болды. Біраз жасадым. Еш уақытта бұл жасқа келемін деп ойламаппын. Тәркілеу болып жатқан уақыт есімде. Сол кездегі көп нәр­се көз алдымда. Ашаршылықты көр­дім: өм­ірге өкпем жоқ. Қайғы-қасіреті, қуа­­ныш-қызығы да көп болды. Аштықта есек­тің етін жегендер болыпты. Мектепте оқ­ып жүргенімде күнде маған сүтке са­лып, бір кесе сөк беретін. Әкемнің екі әйе­лі болды. Кешқұрым туыстар біздің үйге жиналады. Көшелі атамыз кіріп ке­ліп, екі келіні тазалап отырған шикі қаз­дың басын алып, тұмсығынан ұстап, аузы­на салып, ұзақ талмап шайнайтыны есімде қалыпты. Бұл аштықтың тіршілігі еді. 1943 жылы мартта лейтенант болдым. Әуелі ұшқыштар курсын оқытты. Курс маған қиын болды. Әуеге көтерілген кезде көп құсатын едім. Ұшақты қондыру да маған қиынға соғатын. 2 Әдебиеттің жолы мен үшін сәтті жол болды. Бәрі алақанына салды, баладай әлдиледі. Әдебиетті жастайымнан жақсы көріп өстім. Мұғалима Ақерке апайы­мыз­дың өзі шала сауатты еді. Өзім сауатсыз болсам да, кейіннен апайдың біреуге жазған хатын оқығанда көз жеткіздім. Қатесі көп екен. Тіл сындыртқан сол кісіге өмір бойы қарыздармын. Алғашқыда қолыма түскен кез келген кітапты оқыдым. Таңдау, талғау жоқ. Тас­қа басылғанның бәрін оқыдым. Ең қатты әсер еткен кітап С.Мұқановтың “Жұмбақ жалауы” еді. Есімде қалғаны: “Мына жазушы әр кейіпкерімен бірге жү­ріп жаза ма екен?” – деп ойлайтын едім. Сана шо­лақ-тын. 10-шы сыныпта “Балуан Шо­лақ” повесін оқыдым. Мен 16 жа­сым­да әлгі кітаптан алған әсерімді өзек етіп “Балуан Шолақты” жаздым. “Соц. Қазақ­стан” газетіне жазған С.Мұқа­новтың оқыр­­ман­дарына жауабы көп сабақ болып, кө­зімді ашты. Жазудың қиындығын ерте түсіндім. “Қан мен терді” жазғанда Тә­ңір­бер­генге өзімнің әкемнің інісі Нәжім кө­кем­нің бойындағы бар қасиетін, болмысын беруге тырыстым. Сүйеуді Сү­йеу­бай дейтін кісінің болмысынан алдым. Ештеңе қосқаным жоқ. Көшіре салдым. Шалқарға келгенде шешем мені кө­шеде жетектеп келе жатты. Кенет кілт тоқтады. Есімізді жисақ, бір байдың үйі­нің ық тұсынан жүріппіз. Бай үйінде пі­сіріп жатқан нанның иісі бізді есімізден тандырған екен. Соғыстан кейін оқушы дәптеріне 12 бет етіп “Курляндия” деген роман жаз­дым. Дәптерге қара қаламмен жаздым. Поез­бен Алматыға келдім. Күту залында жаттым. Ақшам болса да қонақ үй дегенді білмеймін. Көшеге шығып ұшырасқан адамнан: “Мұқанов қайда, Әуезов қайда, Мүсірепов қайда?”, – деп үшеуін кезек-кезек сұраймын, ешкім білмейді. Үшінші күн дегенде бір кісі: “Сен бұлай жүріп таппайсың, Жазушылар одағына бар”, - деп жөн сілтеді. Сонымен Панфилов пар­кінің төменгі жағында бір келте көшеден Одақ үйін тауып алдым. Есік аузында тұрмын. Басынан желегі түспеген жаңа түскен келіншек секілдімін. Бір кезде Тәжібаев келді, ақынды көргенде бо­йым­ды үрей билеп, тіпті, бұрышқа тығыла түстім. Бір кезде Әбішев келді, Хакім­жа­нова келді. “Вильлис” деген мәшинемен Мұқанов келді. Ол кезде хатшы емес, төраға дейді. Мұқанов бөл­ме­сінен шығып мені көрді. “Неге кел­дің?” – деп сұрады. “Сізге келген едім”, – дедім. Өзімде іш­тей екі жоспар болды. Егер жазғаным ұна­са – өз аты-жөнімді айтамын, егер ұнамаса – жалған аты-жөн айтамын ғой деп ойладым. Мұқанов аты-жөнімді сұрағанда мен: “Каримов”, – дедім. “Қа­зір менің қолым тимейді, шаруам көп, Ғабиден Мұстафин деген жазушы бар, соған жіберсем ренжімейсің бе, менің баяндамам бар еді”, – деді. Мұстафинге тілдей хат жазып берді. “Ғабиден! Мына Кәрімов жолдастың шығармасын оқып маған ертең түстен кейін келіп пікіріңді айтуыңды өтінемін, Сәбит” – деген записка. Ол кезде Ғабиден Мұстафин “Әдебиет майданы” деп аталатын журналдың бас редакторы екен. Үйін тауып алып, Сәбең берген хатты ұсындым, оқушы дәптеріне қара қарындашпен жазылған шимай-шатпағымды ұсындым. “Бұл не?” – деді. Мен бетім бүлк етпестен: “Роман”, – дедім. Мырс етіп күл­ді: “Шырағым, роман деген үлкен нәрсе, мынауың 12 бет, не айтуға бо­лады”, – деп тосылып қалды. “Та­мақ­тан кейін ұйықтап алатын едім, бір жа­рым сағаттан кейін кел”, – деді. Ұйқыдан өліп бара жатырмын. Вокзалдың күту залында үш күн шала ұйқы болған адаммын. Көшеге шығып әр есікті қағамын. “Ұйықтап алайын”, – деп өтінемін. Ешкім кіргізер емес. Әлден уақытта бір орыс әйелі есігін ашып бетіме қарап ойланып тұрды да, бәлкім үстімдегі лейтенант киімім әсер етті ме, мүсіркеген сыңаймен үйіне кіргізді. Қуықтай қараңғы бөлмесіне өткізді. Сынық диванға құлай кетіп едім, қандала ду еткізіп түтіп қоя берді. Соған қарамай қатып ұйықтаппын. Ертесіне Сәбит Мұқановтың бөлмесінде кездестік. Мұстафин: “Жазу қолыңнан келеді екен”, – деп айтқаны сол – қуанып кеттім. “Ағайлар, кешіріңіздер. Менің фамилиям Каримов емес, Нұр­п­е­йісов” деп шынымды айттым сол жерде. Мұқанов осы оқиғадан кейін біраз ойланып отырып қалды: – Бала, енді не істейсің? - деді. Мен: – Елге барып романымды жазсам, – дедім. – Әкем соғыста өлген. Елде бір немере апайым бар еді, соғыстың алдында татардан сатып алған үйі бар еді, күйеуі соғыстан қайтады – дедім. Сол жерде Мұқанов телефонды біраз бұрап Талалаев деген кісіге қоңырау шалды, сөйтсем, әлгі кісі сол кездегі Глав­и­з­даттың бастығы екен. Жарықтық Сә­бең сол жерде қадалып отырып, мен үшін қалам, қағаз сұрады. Дереу жеңіл мә­ши­­несін беріп, әлгі телефон шалған бас­тыққа барып қайтуымды өтінді. Та­лалаев маған 11 келі қағаз босатты. Қай­тып оралдым. Сәбең иығына ауыр жүк түскен кісідей біраз ойланып отырды: – Ауданнан райкомды танисың ба? – деді. Мен райком дегеннің не екенін білмейтінімді айттым. Жазушы ағамыз көп әуреленіп, тағы бір қосымша жігіт­тер­ді жұмсап, Шалқар аупарт­комының бірінші хатшысының аты-жөнін сұрап біліңдерші деді. Ертесіне келсем, Мұқанов Шалқардағы Букешев Дәден деген рай­ком­ның бірінші хатшысына хат жазып қойыпты. Әлгі хатты ерінбей машинкаға басқызыпты. “Мына жігіт дарынды, болайын деп тұр, роман жазады, шығармасын аяқ­та­ған­ша жәрдем беріңіздер” – деп жазыпты. Рахмет айтып, хатты алып, қоштасып шығып бара жатқанымда Сәбең қарлығыңқы дауысымен: – Бала, Пролетарская 11 деген адрес­ке хат жазып тұр, жоғалып кетпе! – деп қатты тапсырды. Шынымды айтсам, сол кезеңде өзі­м­нің тарапымнан қозғау, сұрау, жалыну бол­мапты. Мен үшін күйіп-жанып, өзі ой­ланып, өзі кесіп-пішіп, бар істі тындырып жүр­ген Сәбең ағамыз екен. Мұндай жақ­сылықты әкемнен де көрген емеспін. Сол кезде үлкен жазушы ағамыздың жой­қын қызметін я балалықпен, я шала­­лықпен сезіне бермеппін. Осының бәрін кейін ойлап өз-өзімнен қысыламын баяғы. Қаңтардың 1-і күні жол қапшығымды арқалап елге шықтым. Шалқардан аудан­ның басшысын көп іздедім. Райком кең­се­сін іздеп жүріп тауып алдым. Букешев әкеліп берген хатымды асықпай оқып шықты. Хизматулин деген қалалық сауда бөлімінің бастығын шақырып алды. Ерінбей отырып тізім жасады. 22 зат, ішінде тұз, сіріңке, сабын, тағы сондайлар толып жатыр. Таңғалғаным сонша, талып түсе жаздадым. Әскерде жүргенде тамақ байдан, өлім құдайдан деп жүре беріппіз. Төрт жыл соғыста елдің жағдайын еш білмейді екенбіз. Коммунизмде жүріппіз. Енді келіп қарап тұрсақ, елдің жағдайы өте ауыр, тұрмыс жұтаң, нан, тұз, сабын бәрі карточкамен беріледі. Елде жылан жала­ған­дай, түк жоқ. Ішетін тамақ жоқ. Қарындаш-қағаз жоқ. Кілең жамау-жасқау, өрім-өрім киім. Апайым барып әлгі 22 түрлі затты алып келгенде – көршілер ебіл-себіл, жалаңаш, аш, аспаннан шұға жауғандай сезінді. Сонымен мен 1947 жылы 1 қаңтар күні романға отырдым. Көшеге шығып бір қызбен танысып, аздап жүріп қойдым. 10-шы сыныпты бі­тір­ген әп-әдемі қараторы бойжеткен екен. Ал­дында мектеп директорымен бай­ланысы болған секілді. Екіқабат болып қал­ды. Ұзамай Аралға кетіп қалдым. Бізге шөбере, Рыбсоюзда бас бухгалтер болып істейтін, үш бөлмелі үйі бар, тұрмысы тәуір ағай бар еді, соны сағаладым. Ма­мыр айында Сәбит мені шақырды. Бар­дым. Жазғанымды көрді де, Т.Нұрта­зин есімді сыншыға оқытуға жіберді. Қонақ үй қымбат, жатқанда – вокзалда күту залын­да жатамын. Сағат екіден кейін ғана ұйық­тауға болады. Нұртазин жазба түрде пікір жазып берді. Қайта айналып Сәбитке келдім. Кешқұрымғы уақыт. Сә­бит кетейін деп жатыр екен: “Мә­ши­неге мін, жолай апарып тастайын”, – деді маған бұрылып: “Қай қонақ үйде жатыр­сың?”. Мен екінші вокзалда, күту залында қонып жүргенімді айттым. – Ойбай, көтек, – деді, сөзі сондай еді Сәбеңнің. – Ендеше Өксікбай, үйге тарт, біздің үйге барамыз, – деді жүргізушісіне. Сәбеңнің үйі Артиллерийская 35, осы күнгі Құрманғазы мен Фурманов көше­сінің бұрышында, особняк үйде екен. Мә­риям жеңгей күліп қарсы алды. Ұйқыдан өліп бара жатырмын. – Мәке, мынау пақыр бала вокзалда жатады екен. Бүгінше үйде қонып шық­сын, – деді Сәбең. Ғұмырымда бірінші рет, 47 жылы мамырда, ас үйдегі диванда, асты-үстім әппақ сейсеп, рахаттанып қатып қалып­пын. Ертеңгісін бауырсақпен шай іштік. Сәбең сөз бастады. – Мәке, пақыр бала вокзалда жатады екен, әдебиетші, шығармасын оқыдық. Кеткенше біздің үйде жатсын, – деді. Сонымен, Сәбеңнің алты баласы бар екен, жетінші баласы болдым. Астымда әппақ төсек, алдымда ыстық шай, жылы үйде жатамын. Ұйқыдан өліп қалған басым күнұзаққа домалап жата беремін. Төрт күннен кейін қайтатын болдым. Жол жүрерде Сәбең: – Сен, бала, телефонды жазып ал, енді келетін болсаң 42-15 телефонға званда, я хат жаз, я хабарлас, – деп қатты тапсырды. 1947 жылдың қазан айында жас жазушылардың республикалық кеңесі өтті. Семейден – К.Оразалин, Ақтөбеден – Т.Ахтанов, соғыстан жақында оралған беті С.Мәуленов, Ж.Молдағалиев, содан кейін С.Шәймерденов, ығай мен сығай сеңдей ығысады. Мендей емес, керемет дайындығы бар ма, Тахауи сөз сөйледі. Сол сөзімен-ақ Союзға мүшелікке өтті. Зейнолла бір өлеңімен мүшелікке өтті. Сол жолы Кәмен одаққа мүше болып өтті. Мен өткенім жоқ. Елге қайттым, баяғы романды аяқ­тасам деймін. Аралдың шет жағында, ауданда, ағай­дың үйінде тұрып жаттым. Таң қараң­ғы­сынан оянамын, үй мұздай. Отын аз. Сы­ғырайтып майшам жағамын. Әлі күнге ерте тұратыным содан. Саусағым, мұрным қа­тып қалады. Көрпеге оранып отырып жазу жазамын. Ағай мен жеңгей қолдан келген жағдайын жасап бағады. 1948 жылы наурыз айында бірінші хатшы Ж.Шаяхметов, идеология хатшысы І.Омаров ел-елден жазушыларды ша­қы­рып жиналыс өткізді. Сол жиналыста Сәбит сөйлеп: – Нұрпейісов әскерден келді, роман жазып жатыр, талантты, менің қазақ әдебиетінде жиырма жыл күткен адамым енді келді! – деп жұртты елең еткізіпті. Бұл жолы жазғанымды тағы қарауға Нұртазинге жіберді. Артынша Мүсіре­пов­ке жіберді. Мүсірепов ыңыранып сөй­лей­тін кісі екен, наурыз айында ЦК-да өткен жиналыста болғанын айтты: “Сәбит бүлдірмей жүрмейді. Жиырма жыл күткен адамым келді деді. Сонда Шаяхметов: “Сәке, жас жігітті бұлай мақтауға бол­майды”, – деп қайырып тоқтатып тас­тады”, – деді. Сәкең бұдан бұрын бұл оқиғаны өзіме айтқан: “Сол сөзім Мүсіреповке тиіп кетті”, – деген еді. Ішім қылп ете қалды. Әңгімеміз жүйесіздеу болып бара жатыр ма, қайдам. Бұл өзі архивке бері­ле­тін материал, қажетке жарайтын болса, ма­ңызы табылса – осынау ажарсыз әң­гімеден бірдеңе шығып қалар. Бір аң­ға­ра­тын, астын сызатын жәйт: кіш­кен­тайымнан, көзімді тырнап ашқаннан – талпыну, ынта, жігер тегіс айтылды. Сол кездегі Сәбең, Ғабиден, Нұртазиннің ықы­лас-пейілі, қамқорлығы, адамшы­лы­ғында шек жоқ. Сәбең жарты жылда алдына бір шақырып алады. Шақырып алады да былай дейді: – Мына қағазды ал, өтініш жаз, менің атыма, 3 мың сом сұрап жаз, – дейді. Өтініш жаза алмайтынымды айтамын. Сонда өзі айтып отырып жазғызады. Бұ­рышт­ама соғып ылғи қолыма 3 мың сом ұстатқызады. Бұл не қылған батпан құйрық деп ойлаймын. Сөйтсем, лит­фон­дыда жас жазушыға арналған қайта­рым­сыз жәрдем болады екен. Кейін білдім ғой. 1948 жылы мамырда болар, Сәбеңнің үйінде жатам. Бір жолы Мұстафиннің үйіне қондым. Ертесіне қайтып айналып үйге келсем – үстел үстінде қағаз жатыр. Сәбеңнің кіші қызы тілі келмей, мені “Әбижәми” дейтін, қайтыс болғанға дейін мені “Әбижәми” деп өтті. Сол запискада тө­мен­дегіше сөздер жазылыпты. “Әби­жәми! Мүсіреповпен келістім. Шығар­маң­ды оқитын болды. Үйіне барып оқытып тұр. Есіңде болсын, Ғабит мендей жалпақ­ше­шей емес, алды тар, қытымыр адам, байқа”, – деп жазыпты. Осы жерде есіме түсіп отыр, Жамбыл – өзіміздің Жәкең – өзі білетін әдебиет маңайындағы адамдарға ат қойғыш еді. Мысалға: Сәбитті – Балуан Шолақ дей­тін; Ғабитті –Иіс май дейтін; Әуезовті – Қоңыр; Әбділданы –Толағай; Шаях­метовті – Таз; Оңдасыновты – Қоңы­рат; Ғали Ормановты – Ұнға басын ты­ғып алған бұқпа торғай бала; аудармашы Па­вел Кузнецовті – Шернейсоп дейтін. “Ол кісі ренжіп қалады ғой”, – десең: “Қы­зын пәлен етейін, сендерше солай шы­ғар, мен үшін әлгі орысың Шер­нейсоп”, – деп тұрып алатын. Шамасы жас кезінде Ташкенге кірешімен бірге барғанда Шернейсоп (Чернышев) деген орыспен істес болса керек. Осы кісілер, ағаларымды айтамын, неге еке­нін білмеймін, әдебиетке апыл-тапыл жаңа ғана келген маған ерекше қам­қорлық­пен қарады. Алды тар, қытымыр дейтін Ғабиттің өзі бауыр тартып бас­қа­ша қарады: Кенен Әзірбаев ол кісіні князь дейтін. Хұсни жеңгей көйлегін өтектеген кезде су бүрікпей, су орнына тройной оде­колон бүркіп өтектейді екен. Сол кісінің өзі жазғанымды оқып шығып, сөзімді тыңдап: “Пікірімді орысша жазайын ба, қазақша жазайын ба”, – деп сұраған еді. Мен қысылып қалдым. Ол кісілердің алдында өзімді әдеппен, кейде кереметтей ибалы ұстаушы едім, Сафуан, Тахауи емін-еркін сөйлесетін. Өзім қысыла беретінмін. Ғабең пікірін жазып, Союздағы Ва­лен­тина Петровнаға басуға беріпті. Пікірі төмендегіше шықты. Қайнекей хатшы, оқып берді. “Қазақ көркем сөзінің мықты бір тұлғасы болады деген сеніммен!” деп жазыпты. Алды тар, қытымыр, тәкаппар, тік мінез деген кісінің жазғаны осындай. Сол хаттардың, записканың бірі де жоқ. “Курляндияның” қолжазбасы да жоқ. Баяғы ауыл баласының ойлау қабіле­ті­мен қалдым. Ешқандай қолжазбам сақталмапты. Қазақы, кеңқолтық, жайбасарлығым жеңіп кете ме, батыстың мәдениетіне, қабілетіне үйрене алмай-ақ қойдым. Мені тұлғалар өсірді. Өсу – жас кезде де, есейген шақта да үзілмейді екен. Шынын айтсам, кәсіби шеберлік жағынан бір ықпал, жүріс-тұрысы жағынан бір ықпал, ойымен, парқымен бір ықпал ететін адамдар өмірде көп болды. “Сізге қоғамда кімдер ықпал жасады” дегенде соғыстың алдында да, соғыстан кейін де жазушылығыма бірі – Әуезов, екіншісі – Мұқанов үлкен ықпал етті. Бәріне тоқтала бермей-ақ қояйын. Соғыстың алдында, соғыстан кейін де бір-біріне текетірес екі көзқарас, екі пікір қайшылығы алдымызда көлденеңдеп жатты. Осы екі текетірестің басында екі үлкен тұлға тұрды: Бірі – Әуезов, екіншісі – Мұқанов. Екеуінің көзқарасы көбіне бір-біріне қайшы келіп жатты. Әдебиет бұл күнгідей емес, қызықтау еді. Қол­жаз­баға, жаңа дүниеге немкетті қарамайтын, жанын салатын. Одақ іргесінде талқылау қызу жүріп жататын. Пьеса, поэма, роман болсын, я Одақта, я бір үйге жиналып алып оқып, дуылдасып талқылап жатушы едік. Айтыс қызу жүретін. Ресейде, өткен ғасырда “литературный салон” деген бол­ды. Біздің бас қосуымыз соған ұқсай­тын. Кешегі күні ПЕН-клубты сондай қызу талқылау үшін ұйымдастырған едім, жылы пейілмен ұшырасатын дастарқан басын, пікір-талас үстелін құрғым келді. Сәбең “Шоқан Уәлиханов” пьесасын үйіне кісілерді жинап, дастарқан басында отырып талқылаған еді. Жиында Шыңғыс Айт­матов болды. Сызданып отырып Ға­бит Мүсірепов соңынан сөйледі. Әлі есімде: “Ақылдың қасіреті” пьесасында Чацкий Петербордан кететін кезде –азып-тозып бара жатқан қоғамға, надан қауымға, тоғышарларға қаратып айт­паушы ма еді: “Маған күйме! Әкеліңдер күймені!” – деп. Шоқан да сол Гри­­боедов кейіпкері секілді бір сілкініп алып, то­ғышар, тымырсық қауымнан кетуі керек қой”, - деп көсілген еді ол кісі. Со­­дан кейін Одақта талқыланды. Ол тал­қылау­да Мұхаң ұзақ төгіліп сөйлеген еді. (жалғасы бар)