Олай болса, мәдениетті адам деп кімді айтамыз? Мәдениеттілік дегеніміздің өзі не? Ол неден, қандай қасиеттерден, іс-әрекеттерден көрініс табады? Былай қарағанда, бәрі түсінікті сияқты. Мәдениетті адам дегеніміз сыпайы, сырбаз, әдепті кісі. Ешкім де өзін мәдениетсізбін деп екібастан айтпаса керек. Бірақ солардың бәрі айнала толы мәдениетсіздікті, дөкірлікті, тротуарлардағы аяқ басқан сайын қаптап жатқан түкірікті, көшелерде мәшинелерінен жүгіріп сала боқтасып, төбелесіп жатқан есірікті, қоғамдық көлік пен қызмет көрсету мекемелеріндегі жан ауыртар шайпау сөздерді жырдай қылып айтады.
Жан-жақты мәдениеттілік – рухани толымды, кемел адамның көркем бейнесі, келісті белгісі. Сол кемелдік пен келістілікке бүгінгі қоғамның, замандастарымыздың жетпей жатқандығы да мәлім. Белгілі жазушы ағамыздың баз-базында мәтел қылып айтып отыратын: «Кейбіреулер мені жуас деп ойлайтын көрінеді. Мен жуас емеспін, мен – мәдениеттімін» дейтін тәмсіл сөзі еске түседі. Ойлап қарасақ, осындай түсінбестік жайт жалғыз сол кісінің ғана басында ма екен? «Жуас түйе жүндеуге жақсы» деп ішкі мәдениеті жоғары, бір қарағанда, момындау көрінетін ағайынның басына секіруге дайын тұратын әдет-мінездер де айналамызда жетіп артылмай ма? Оның есесіне, тағы да жоғарыдағы ағамыздың сөзімен айтқанда, «қырық қатынға бет бақтырмастай ұрсысып, бетбақтықпен жеңіп шығатын», қуыс кеуде болса да қоразданып жүретін кейбір ер-сымақтарды ер, өжет, батыл санап, көкке батпырауықтай көтеріп жіберетініміз де рас қой. Мұның өзі біздің әлі де болса кей реттерде адам бойындағы шынайы мәдениеттілікті, қалтқысыз кісілікті тану мәдениетіміздің төмендігін көрсетсе керек.
Көбіне-көп ішкі мәдениеттен жұрдай адамның парықсыздығын – парасаттылық, өрескелдігін – батылдық, сайқымазағын – қалжың, жарамсақтығын – мейірімділік, педанттығын – білімпаздық, қыл аяғында, өзінің үсті-басын күтпейтін салғырт-салақтығын – қарапайымдылық деп қабылдауға бейім тұратынымыз өтірік пе? Ал бұл аталғандардың жай ғана тәрбиесіздік, біздің қазақ көп айтатын кәдімгі көргенсіздік екенін ескере бермейтін сияқтымыз. Сондай шектен шыққандарды мақтамен бауыздап тойтарып, орнына қойып отыратын қазақы тәрбиедегі ақсақалдар мен ағалар, апалар мен жеңгелер институттарын сағынарымыз, олардың аса қажеттілігі осындайда.
Ана бір жылы. Бір ректордың қабылдау бөлмесінде тұрғанбыз. Белгілі азамат әй-шәй жоқ, еденге былш еткізіп түкіріп салды да, түк болмағандай әңгімесін әрі қарай жалғастыра берді. Оқыста ыңғайсызданып қалдық. Хатшы қыз қатты ренжіп: «Аға, сіздің мұныңыз не?» деп келе жатыр еді, «ағасы» тас-талқан ашуланып: «Әй сен қыз неғылған көргенсіз неме едің, әкеңдей үлкен адамның бетінен алып?!» деп хатшының өзін сүтке тиген күшіктей қылды. Не істейміз? «Бетті бастық, қатты састық, тұра қаштық жалма-жан...» Осындай ит мінездер ішкі мәдениеттің ең төмен сатысын көрсете тұрса да, көпшіліктен, қоғамнан тиісті бағасын алмай жатқаны анық. Сол бір келеңсіз жай есіме түсіп кеткенде әлі күнге дейін үнсіз жағамды ұстаумен жүремін.
«Жаман атқа жал бітсе, жанына торсық байлатпас» дегендей, дөкір-дөрелік, тұрпайылық, шайпау мінез, келушілерге тіл тигізудің неше түрі әсіресе адамдардың ісі түсетін мекемелерде орын алып жатқанын аңғарамыз. Мұндай жерлердегі кеудемсоқ қызметкерлер мәдениеттілік деген мәнсіз сөзге, жұқалап айтқанда, пысқырмайды екен. «Бастығыңа баяндайық осы қылығыңды» десе, ондай доқтан да ықпайды, айылын жимайды: «Қайда барсаң онда бар!» деп беттері бүлк етпей безереді де отырады. Әлде, айлықтарының төмендігінің өшін халықтан ала ма екен? Қалай болғанда да, қай жердегі де мәдениеті жоғары, азды-көпті кісілігі бар, парасатты адам бұлай етпес еді деп ойлаймыз.
Жақында бір әріптесіміз денсаулығын тексертіп қаралуға астаналық бір емханаға барды. Тексерілгені құрысын, сау басына сақина тілеп, ауруына ауру жамап қайтты. Әуелі дәрігер өзі бос отырса да әрнені сылтауратып, кіргізбейді. Әлден уақытта шығып, біздің жігітті көріп: «Аа, сен әлі отырсың ба? Жарайды, кірші!» дейді бұлданып. Одан мейірбикесі: «Қайда істейсіз?» деп сұраса, дәрігер әйел тағы тұлданып баж ете қалады: «Да где он может работать? Он же инвалид!» Қабылдауда отырған сап-сау адамның сол арада қысымы көтеріліп, қиналып қалады. Әрине, құдайым мұндай оспадар дәрігерден сақтасын!
Мәдениеттілік – адамгершілік айнасы, адамның тұлғалық асыл қасиеттерінің көрінісі. Бұл этикеттен, әдеп, ибадан, көргенділіктен, толып жатқан басқа да ізгілікті қасиеттерден байқалмақ. Олай болса, Елбасы айтқандай, «...кежегесі кері тартып тұратын, аяқтан шалатын әдеттерді де ұлттық сананың аясында сүрлеп қоймай», Рухани жаңғыруымыздың әліппесін мәдениет мәйегі – мәдениеттілік пен кісілікті асқақтатудан бастайық.
Қорғанбек АМАНЖОЛ, «Егемен Қазақстан»