Серік Тұрғынбекұлы: Менің ақындық тұсауымды Мұқағали кескен

– Ассалаумағалейкум Серік аға, ден­сау­лығыңыз қалай? Сізді сырқат­­танып қалды деп естіп, көңіліңізді сұрай келіп отыр­мыз.

– Уағалейкумсалам, рахмет қара­ғым. Тәуірленіп қалдым. 

– Ендеше, әңгіме өрбіте отырайық ағасы, қазақтың жақсы ақындарының бірісіз. Бұл өнер бойыңызға қайдан дарып жүр? 

– Мен туған Торғай өңiрi ұлт рухания­тына өте бай өлке. Оң-солымды танып, ес бiлiп, өлең-жырға деген iңкәрлiк сезім оянған сәттен бастап, айналамдағы адам­дардың шын мәнінде, ақын, жыршы, кере­мет өнерлі халық екенiн анғардым. Бала кезімде көзім көрген кез келген қария өлеңдетiп сөйлейтін, тілі шешен, ойы көсем, сөздерi жүйелi, керемет еді. Сөйтсем мұның түп-тамыры тереңде жа­тыпты. Сонау Шақшақ Жәнiбек батырдан бастап, бер жағындағы Досбол би, атақты Бірімжановтар, алаштың ақтаңгер тұлғалары Ахмет мен Міржақып, дала батырлары Аманкелдi мен Кейкi... деп кете береді. Бұл адамдарға қатысты мен естіген аңыз-әңгiмелердің өзi бір-бір дастан. Соның бәрiн жастайымыздан құлағымызға құйып, санамызға сіңіріп өстiк. Менің ақын болуыма, сөз өнерінен несібе іздеуіме, жоғарыдағы саф алтындай қазақы қайнары суалмаған ортаның әсері болғаны анық.

Одан кейін мектепке барып, хат танығаннан кейiн аңғарсам, біз туған өлкеде небiр дүлдүл халық ақындары мен жыршылары бар екенiне көзiм жет­тi. Осылардың ұшар басында Нұрхан Ах­мет­беков деген алапат дастаншыл үлкен ақын тұрды. Оның «Ұры Қарға», «Есiм серi», «Жасауыл қырғыны», «Жұпар ханым» секiлдi дастандары ойпырым-ай, бiрiнен-бiрi өтедi. Кез келген әншi, жыршы қолына домбырасын алып, отыра қалып осы дастандарды жатқа жырлайтын. Осы жырларды тыңдап, тамсанып өстік. Бір сөзбен айтқанда, біз Нұрхан рухымен ауыздандық. 

Есейе келе бұдан да бөлек, тағы бiр керемет көркемдiк барын аңғардық. Ол Сырбай мен Ғафудың жырлары. Шіркін-ай, бiрiнен-бiрi өтедi. Нағыз кәсіби зама­науи өлең үлгiлерi. Ауылдың бүкіл бала-шағасы екі ақынның қолымызға ти­ген өлең-жырын жатқа айтамыз. Кейiн ол кiсiлердi елге келгенде көзiмiз көрдi. 

– Сырағаң мен Ғафекеңді тұңғыш көргендегі әсеріңіз қазір есіңізде ме?

– Есімде. Оқиға былай болды. 1963 жылы атақты Нұрхан ақын алпысқа толып, Торғайда толағай теңіз той өтетін болды. Бұл хабарды естіген марқұм жан досым Кеңшiлiк Мырзабеков екеумiз туған ауылымыз Ақшығанақтан ауданға жаяу тарттық. Екі орта 80-90 шақырым. Мақсатымыз – Алматыдан келетін Сыр­бай мен Ғафуды тірідей көру. Сөйт­сек, Нұрхан тiл-аузы байланған сыр­қат, күрмеліп сөйлей алмайды екен. Ақын­ды халық тік көтерiп әкелiп, сахна­ға шы­ғарды. Жас балапан секiлдi екi көзi жәудiреп отырды. Құлағы естиді, көкi­регі сайрап тұр, тек тіл жоқ. Өз қолымен жа­зып берген өлеңiн баласы Мәлiкзада ха­лыққа оқыды.  Сендермен бiр мәжiлiс құра алмадым, Орнымнан аяқ басып тұра алмадым, Денсаулық басқа қайта оралмаса, Iшiмде кеткенi ғой мұң-арманым. Қайратым кемiген жоқ қай тұста да, Жүлде алдым талай-талай  айтыстарда, Жалғыз-ақ бар арманым  мына саусақ, Жан бiтiп домбыраны  қайта ұстар ма. Ортаңда үнсiз бүгiн отырамын, Сырымды осы хаттан оқы бәрiң, Сүйемiн өздерiңдi аялаған, Жас Торғай, кәрi Торғай топырағын. Алпыс жас болғанменен асу биiк, Әлде де, әкете алмас басы биiк, Айтамын тағы да алғыс өздерiңе,

Алпыста қырау шалған басымды иiп.

Осы өлең сол жерде, айтқан бойда есiме жатталды да қалды. Күні бүгінге дейін бір сөзін ұмытқан емеспін. Осылай той басталды.

Содан... Бiр кезде күндей күркiреп, бұлттай буырқанып, жөңкiп шапқан даланың тағы тарпаң жылқысы секілді, шаш деген адам баласына ұқсамайды, ормандағы жабайы арыстанның жалы сияқ­ты, әжімі де тарам-тарам Торғайдың тарғыл даласынан аумайды, аузынан жалын шашып, найзағай жарқылдап сахнаға Сырбай шықты. Құдай сақтасын, сілтідей тынып біз тұрмыз. Содан бастады: «Бұл Нұрхан, алпысқа алқынып келген жоқ, шарқ ұрып келдi. Бұл Нұрхан, алпысқа еңбектеп келген жоқ, еңбекпен келдi. Нұреке, саған не сыйласа да артық емес. Бiрақ көңiлiң көктемдей болсын деп көк шапан жабуға рұқсат етiңiздер!» деп зорға іркілді. 

Екінші болып ойпырмай, өмірі жү­­­­ген-құрық тимеген бесті асау секілді ауыз­­дығымен алысқан, топқа түссе еті қы­зып, еліріп кететін қанқызыл тұлпар сияқ­ты, аузынан ақ көбігі бұрқырап, тұм­сығымен жер сүзіп, тұяғымен қара тасты қақ айырып жіберетіндей, ауыз­дығын қарш-қарш шайнап сахнаға Ғафу көтерілді. «Жазуға жаман өлең, жа­­сық жырды, Нұрханның аруағынан әлi қорқам» деп бастап, күркіретіп, күр­сін­тіп, шарықтатып, шамырқантып өлең оқыды. 

Не деген сұмдық ақындар! Екеуінен көз алмаймыз. Күн ыстық еді... Сыр­ағаң қалтасына қолын салды да, сала­құлаш орамалын суырып, бетiн сүрт­тi. Орамалының бір жартысымен бе­тін сүр­тіп жатса, қалған жартысы қалта­сынан шыққан да жоқ. Умаждап қайта са­­лып қойды. Бұл да бiр ерекше қасиеті болар дедік...

Айтпақшы, бір ай бұрын Назарбек Бектемiсов деген ақынжанды ағамыз аудан­дық газетке «Он бес жасар ақын» деген мақала жазып, менің тұсауымды кесіп, басылым бетіне өлеңiмді шығар­ған-тын. Осы ағай: «Серiк, сенің газетке өлеңдерiң шықты емес пе. Сен тұра тұр, мына Кеңшiлiк сахнаға шы­ғып өлең оқысын!» дедi. Екеумiз де Нұр­ханға өлең арнап келгенбiз. Өзімізше ауыз­­дығымызды қарш-қарш шайнап жұ­тынып тұрмыз. 

Кеңшiлiк сахнаға шығып өлең оқыды. Сол жолы Сырбай мен Ғафу «мына балалар жақсы екен!» деп арқамыздан қақты. 

– Ағаларыңызды алғаш көргендегі әсеріңіз керемет екен. Осылардай бол­сақ деп сіздер де еліктедіңіздер ғой. Со­лай ма?

– Алғашында елiктеу болды. Біз түгіл Ғафу да Сырбайға елiктеген. Өзі айтатын: «Бiрде Сырбайша дауылдатып өлең оқып едiм. Сырбай тыңдап тұрды да: «Өз қалпыңа түс бала, үйренсең де ұқ­сама!», деді. Содан кейін өз жолыма түсiп кеттiм» дейтін.

Сол секiлдi бiз де өз жолымызды­ тап­тық. Ғафу – дастаншыл ақын. «Дастан­шыл болуым Нұрханнан алған әсерiм», дейтін. Өзі Нұрханның эпикалық дас­тандарын жатқа айтатын. 

– Әдеттегідей арман қуып Алма­ты­ға келдіңіз, алғашқы кiтабыңыз қа­­­лай жарық көрдi?

– Алматыда қаншама жыл пәтерсiз жүрдiк. Алдымыздағы аға буын өкiлде­рiнiң бәрінің басынан өткен жағдай екен. Мұнда 10 жыл қаңғырмай пәтер ал­­майсың. Қалаға тұрақты тiркелудiң өзi қиямет. Бiз де қиналып жүрiп, пәтер ал­дық. Кейін тұрмысымыз да ел қатарлы жақ­сарды. Балалы-шағалы болдық.

Өлең­дерім газет-журналдарда бұр­­қырап жарық көре бастады. Абыз ақын Әбділда Тәжiбаевтан бастап жыр­­ла­рыма жақсы лебiздерiн бiлдiрдi. Мұ­қаға­ли ағам бiр күнi: «Әй бала, сен Ал­матыға келгелi бiраз уақыт бол­­ды. Кiта­бың шықты ма?», дедi. «Кiта­­бым шық­қан жоқ». «Ол қайда?». «Баспа­ға тап­­сырғаныма 4-5 жыл болды». «Кіта­­­бың­ның аты не?».  Кітабымның атын Қадыр Мырзалиев «Қобыз» деп қойып жоспарға кiргiзіп қой­ған болатын. Жоспардан бір-екі рет түсiп те қалғанын білемін. Мұқағали ме­­нің бас-аяғыма шолып бір қарап алып: «Қадыр сенің кітабыңның атын «Қобыз» деп қалай қойған. Ол өзi алғашқы кiта­­бын «Домбыра» деп шығарып едi, соған қосақ­тап қоя салған ғой. Қобыз болса, қобыз болсын» дедi.  Мұқағали ертеңінде Қадырға барыпты. Қолжазбаны алыпты. «Серіктің кітабына мен пiкiр жазам. Одан кейін шығармай көр, Мырзалиев» дептi. Екеуі құрдас. Бiр-бiрiмен қатты ойнайтын. Мұқаң өлеңдерiмдi оқыпты. Кейбiр түрткен жерлерi де бар. Кейiн кітапқа жазған пікірін көрдiм. «Серiк ақындық тұсауын кесуге тұратын жігіт. Мұның жыр­­лары алып-жұлып тұрмайды, тоқы­рап та жатқан жоқ, бойында қаны бар, бабымен жазылған байсалды дүниелер» деген екен. Мұқаң басқа ешкiмге бұлай iлтипат бiлдiрген емес. Жарықтық менен үлкен үмiт күттi. «Әй, қызталақ, сен түбiнде бәрін басасың!», дейтiн.  Осылай алғашқы кiтабым жарық көрдi. Қадыр ағам «Мұқағали саған жақ­сы пiкiр жазып бердi», деп құттықтап, қолымды алды. Бiрақ кiтаптың iшiндегі қобыз туралы өлеңім алынып қалды.  «Құлаққа естiледi сенiң үнiң, Қаңқылдап бара жатқан  қаз даусындай» 

деген жолдар бар еді. Осыдан ескiлiктің сарыны көрініпті.

– Сiз «әдебиет алыптары» атанған ағалардың көзiн көрдiңiз. Олардың бiтiм-болмысы, адамгершiлiк қасиет­­­­­терi туралы сөз қозғасаңыз?

– Бiз әдебиетке келгенде Жазушылар одағын Әди Шәрiпов басқарды. Бірақ Ғабит пен Сәбитті сырттай да, іштей де көрiп жүрдік. Ғабеңді алғаш рет Це­лино­­градта көрдім. Онда тың өлкелік жас ақын, жазушылар кеңесi өттi. Сейiт Кенжеахметов, Таңатқан Сәтбаев үшеуі­міз Торғайдан келдiк. Ғабең «Есiл» қо­нақ үйiнде жатыр екен. Барып сәлем бер­дiк. Ғабит аға болмысында Сәкен Сей­­­фуллинге елiктеген адам. Таза киiнедi, шашын майлап қояды. Бетiн әрлендiрiп, иiссуды көп себедi. Бипаз, биязы, сал-серiлiктi, тектiлiктi бойына сiңiрген жан.

Ал Сәбең қарапайым адам еді. Сұра­ғымыз­ды еркін қойып, жатырқамай әңгi­­мелесiп жүрдiк. Ғабеңнiң қасында анталап, ентелеп кету қиын. Паң тұрады. Сөйлесе бiлсең – қазына. 

– Кезінде сіз Сәбең жайлы жап-жақ­­­­сы радио-хабар дайындаған жоқ­­­­сыз ба?

– Дайындадым. Ол кезде Қазақ радиосында жұмыс iстеймiн. Радионың әдебиет редакциясын белгiлi балалар ақыны Әнуарбек Дүйсенбиев басқарды. Әнекең бір күні маған «Сәбиттің хаттары» деген бағдарлама жаса», деп тапсырма бердi. Жазушының үйiне хабарластым. Арғы жақтан қарлығыңқы дауыс шықты. Аты-жөнiмдi айттым. Уақытын белгiлеп, келiстiк. Үлкен «ЗИМ» машинасымен студияға келдi. Жарты сағаттық хабарда көп әңгiмелер шертiлдi. Халықтан хат өте көп алатын адам екен. Ғабиттің 40-тан астам хаты, Әбдіжәміл Нұрпейiсовтің майдан даласынан жазған хаттары туралы айтты. Iшкi мұңдарын таныстырды. Осы таспаға жазылған хабар қазір Сәбең мұражайында әлі сақтаулы тұр. 

Сәбең дүниеден өткенде басы-қасын­да болдым. Бiр кiсiдей атсалыстым. Бейiт басында Ғабит тебiренiп сөйледi. «Бiр өзi, бiр библиотека кiтап жазған адам. Сәбит Мұқановтың сөйлемдерiн ша­шыратып, тiркестiрiп жазып жiберсе бүкiл әлемдi орап алар едi», деп айтқаны әлi есiмде. Екеуі бала жастан бiрге өскен құдандалы адамдар, пенделiк тiр­лiкте кейде табысып, кейде тақасып та жүр­ген. Бiрақ өнер мен әдебиетке келгенде мүдделерi бiр болған.

– Басқа кімдердің алдын көріп, өнегесін үйрендіңіз?

– Бауыржан Момышұлының үйiн­­­­де болдым. Әңгiмесiн тыңдадым. Ол үйге батырдың iнiсi, ақын Жақ­­сы­лық­ Сәтiбеков ертiп апарды. Ғажап ба­тыл адам едi. Сахнаға шығып әдiлет­сiздiк­тердi айтып-айтып салады. Баукең сөй­легенде бiр жасап қаласың. Серке Қожам­құлов, Ғарифолла Құрманғалиев, Жүсiпбек Елебековтердi көрдiм. «Сер­ағаң туралы сыр» деген естелiк жаз­­дым. Серағаң бір жарым жылдай Тор­ғай қаласында тұрған екен. Тіпті, Әлiби Жангелдиннің отрядына мүше болыпты... 

– Секе, сiздiң бала кезіңізде ауылда үлкен қариялар болды. Олар кешегi Амангелдi, Кейкi, Ахаң мен Жақаңдар жайында не айтушы еді? 

– Ауылымызда Амангелдi батырдың сарбазы болған Жақия және Назар деген көшелі қариялар бар еді. Сол кiсiлердің әңгiмесін көп естідім. Олар: «Шiркiн, нағыз батыр Кейкi еді» деп тамсанатын. Еркiн­дiк желi ескен тұста бала кезде естіген дүниелерім iшімде буырқанып «Кейкi батыр» деген дастан жаздым. Бұл дастан жоғарыдағы шалдардың айтуы бойынша, халық аңыздарына құрылған. Жыраулық үлгiде жазылды.

Ал Ахаң мен Жақаң туралы әңгiменi аз естiдiк. Бiрақ ақсақалдар күңкiлдеп оңа­ша қалғанда үнемі айтып отыратын. Ауылда Асқар деген ақсақал болды. Осы кісі кезінде Міржақып басқарған 4-ші Алаш полкының сарбазы болған. Бұл әрекетіне бола Кеңес заманында 10 жыл жаза алып, түрмеге отырып қай­тыпты. Осы атамыз айтатын: «1918 жылдың күзінде Қызбелдiң Күзеулiк деген жерiнде Алаш әскері 2-3 ай дайын­дық жасады. Ақыры басқа барар жері бол­май әскер осында қыстап қалды. Әскер қатарында, Асылбек Сейiтов деген алаштың дәрiгерi және жазушы Бейiм­бет Майлин болды», деп. Биағаң жа­рықтық Кеңес өкiметiне бiр ауыз артық сөз айтпаған адам. Бірақ алдынан Алаш әскерінің маршын жазғаны, әскер сапында болғаны шыға берген. Ақыры атылып тынды. 

– Торғай топырағында үрдісі үзіл­мей келе жатқан үлкен ақындық мек­тебi болғаны туралы жоғарыда айт­тыңыз. Осы мектептің белді өкілдері кім­дер? 

– Бұл өлкеде уақ Жұмабай деген керемет ақын болған. Нұрханның өзi содан үлгi алдым деген. Күдерi, Әбiқай дейтін тұяғына шаң тимес дүлдүлдер өткен. Ахаң мен Жақаң осы мектептің өкілдері. Екеуі де өлең жазған. Мысалы Ахмет Байтұрсынұлы өзінің Абай туралы жазбасында: «Абай өлеңдерi Жұмабай, Күдерi секiлдi ақындардың жырлары сияқты болар деп ойлағанмын. Қолжазбасын қолыма алғаннан кейiн қарасам, мүлде бөлек, өзi де, сөзi де ұқсамайтын ақын екен», дегені бар. 

Ахмет өзі шығарған «Қазақ» газетiне Жұмабай мен Әбiқайдың өлеңдерiн басып тұрған. Оларды үлгi тұтқан. Содан Нұрхан, Сырбай, Ғафу, Қайнекей, Шә­мiл шықты. Қайнекей қазақ поэ­зия­сындағы балладаның озық үлгi­сiн жасаған, аса бiлiмдар адам. Көп адам­дарға шапағаты тиген. Осы iзбен Қой­шығара, Төлен, Қоғабай, Кеңшiлiк, Сейiт, Қонысбай, Нағашыбай, Әбжандар шықты. Осының бәрi «Торғай ақындық мекте­бiнiң» үзiлмей келе жатқан сабақ­­тас­тығы. 

– Марқұм Кеңшiлiк Мырзабеков екеуіңіз тай-құлындай тебiсiп, бiрге өскен бір ауылдың түлегі екенсіздер. Аяу­лы досыңыз туралы не айтар едi­ңiз? 

– Кеңшiлiк екеумiз бiр ауылда өстiк. Бір партада отырдық. Бiр мектептi бiтiр­дiк. Университетте де бiрге оқыдық. Өле-өл­генше жұбымыз жазылмады. Біздің ал­дымызда мықты ақындар болды. Кейiнгi толқыннан да мықты ақындар шығып келедi. Өз басым Кеңшiлiктi бәрi­нен биiк қоямын. Жан досымның жа­сындай жарқылдаған жырлары өлмес мұра. Ғасырдан-ғасырға жалғасатын ақын. Өлеңдерiнiң терең құпия сырлары уақыт өткен сайын ашыла бередi. Ол көркемдiктiң көкжиегiне жеткен ақын. Оның тентектiгi – тектiлiгi болатын. Кеңшiлiк екеумiз талай төбелестiк. Ашуымыз 5-10 минуттан аспайды. Ар­тынан ұмытып, құшақтасып кете барамыз. Кеңшiлiк жас кезiнде бір жыл бiздiң үйде тұрды. Анам Кеңшiлiктiң жақын апасы едi. Егiз қозыдай бір шешенiң тәлiмiн алдық. Мiнезi қызық. Аттап бас­қ­ан қадамы «нарушение». Сондай бiр қызық адам. Ол отырған жерде төбелес, даусыз тарқамайды. Артынан бәрi дұрыс болады. Оның бәрiн әдейi жасамайтын.

Кеңшілік үшін оқудан шыға салу, жұмысын тастап кету деген түк емес еді.­ Адамдармен тез тіл табысады. Көңі­лін­де реніш деген ұғым мүлде болмайтын, күліп қана жүретін кешірімшіл жан еді. Барлық жанрда қалам тартты. Журналистикада менмін деп жүрген­дерден асып түсетін. Аударма сала­сын­да да ерек тұлға. Орыстың Евту­шенкосын аударды. Қысқасы, ол қай жанрда, қай салада қалам тартса да замандастарынан биік тұрды.

– Соңғы жылдары сіз жырды жинай тұрып, драмаға ойыстыңыз. Бұл жанрдан да ойып орын алған жайыңыз бар...

– Сонау 90-жылдардың басын­да танымал көсемсөзші Камал Смайылов мені Мәдениет министрлігінің репертуар­лық-редакциялық алқасына жұмысқа шақыр­ды. Маған тапсырылған дүние – театрларда қойылатын спектакль­дер­ді сұрыптап, қабылдау. Осында жүріп қалай драматург болғанымды да байқамай қалдым. Бұл жанрдың ішіне кіріп кеткен болуым керек, Абайдың 150 жылдығы кезінде Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романы негізінде «Абай-Біржан» драмасын жаздым. Бұл – дра­матургия саласындағы алғашқы еңбегім. Одан кейін жас күнімнен сөзінің құна­рына қанып өскен Н.Ахметбековтің өмір-тарихына қатысты «Нұрхан» пьесасын жаздым. Ол Арқалық қалалық театрын­да қойылды. 

Жаңа ғасырдың жиегінде Астанаға көшіп келдім. Келсем атақты режиссер Әзірбайжан Мәмбетов елорда өнерін көтеруге кіріскен екен. Әзаға мені шақы­рып алып «Анау-мынауыңды қой, бірге жұмыс істейік», деп театрдың әдебиет бөліміне басшы етіп қойып, «Мұқағали туралы драма жаз», деп бұйырды. Тез жазып шықтым. Біраз жыл болды, бұл қойылым театр репертуарынан түспей келеді...

 Әңгімелескен Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ,

«Еgemen Qazaqstan»