Шыңғырлаудың жеті кереметі

Шыңғырлау ауданы Ақжайық өңі­рін­де жергілікті туризмді насихаттау­ға бел­сене кіріскен санаулы аудан қата­рында. Бұдан бұрын Асанқайғы ба­ба­­мызға ғылыми конференция өт­кізіп, аудан орталығында ескерткіш орнат­қан шыңғырлаулықтар маусым айын­да «Көне Сегізсай» тақырыбында дала­лық археологтар симпозиумын, Торыат­басы тауының баурайында «Қазақ дала­сының ұлы мәдениеті» атты фестиваль ұйым­­дастырған болатын. «Шыңғыр­лау­­дың жеті кереметі» атты жинақ шы­ғарып, өңірдегі өзгеше табиғи көркем мүйіс­тер мен тарихи орындарды тынбай наси­хаттап жүрген жергілікті азаматтар өл­ке­танушылар басқосуын да биік дең­гейде өткізді. Өңірдегі танымал өлке­тану­шы­лар қатысқан көшпелі съезд Шың­ғыр­лау ауданының сакральды нысандарын аралап, өлкетану мәселелерінің проблемалары, шешілу жолдары, оны дамыту мәселелері, киелі орындарды насихаттау және қорғау шаралары талқыланды.

Экспедиция барысында өлкетану­шы­лар Ақтау, Алақантау, Ханшатыр, Торы­атбасы, Қылыштау, Қыземшек тау­ларын көріп, Ақтау және Қыз әулие бұлақ­тарының суынан дәм татты. Сарқырамаға шомылып, атақты Аққұмның құмын кешті. Емдік-шипалы Соркөл тұзына  атбасын тіреп, Шыңғырлау аудандық тарихи-өлкетану музейінің меңгерушісі Тілеген Қалиевтің туған жер тарихына қатысты әңгімелерін тыңдады. Сұлу табиғат, тағылымды тарих ешкімді бей-жай қалдырмады. Екі күн ішінде аралап көрген нысандардың қай-қайсысы да арнайы  атбасын тіреп келіп, тамаша демалуға таптырмас жер екен. 

Шырайлы Шыңғырлауға жасаған сапарымызда ерекше әсер еткен үш нысанға кеңіре тоқталғанды жөн көрдік.

Торыатбасы

Атауының өзі өлеңге сұранып тұрған Торыатбасы тауы туралы осы өңірден шыққан Қаршыға Елемесов былай деп жырлапты:

Торыатбасы – тауың кие,

тасыңда  құт,

Еңсеңді баса алмаған жасын-уақыт.

Торыатбасы тұлғаңмен-ақ

 тұрғандайсың,

Жер-Ананы Аспан-Көкке

 жақындатып!..

Торыатбасы тауының ең биік нүктесі  теңіз деңгейінен 212 метр биікте. Шеті мен шегіне көз жеткісіз жалпақ даласы көп Батыс Қазақстан өңірі үшін бұл әжеп­тәуір үлкен тау екендігі сөзсіз. Алыс­тан ағараңдап көрінетін борлы тау тура­лы аңыз әңгіме де көп. Олардың бірі Қо­бы­ланды батырдан тартса, енді бірі Е­діл мен Жайық аңызына апарып тірейді.

– Ел аузындағы әңгімеге қарағанда, баяғыда Еділ мен Жайық деген екі бай бесік құда болыпты. Еділдің баласы ержетіп, ат жалын тартып мінген соң қалыңдығын көруге Жайықтың еліне келіпті. Қайын жұртына жақындаған соң атқосшысын жіберіп, «Екі ақ боз үй тіксін. Біреуін маған арнасын, екіншісін астымдағы атыма арнап тігіп, қос астау қой­с­ын. Астаудың біріне сүт, біріне су құйылс­ын. Мені ешкім алдымнан қар­сы алмасын», дейді. Сөйтіп, өтініші орын­далған батыр күйеу күн батып, қас қарай­ғанда ешкімнің көзіне түспей ауыл­ға жетіп, арғымағын ақ отауға кіргізеді. Екін­ші үйге өзі түсіп, қалыңдығымен таны­сады. Сол ауылдағы бір келіншек «күйеу­дің атының елге көрсетпейтін не кере­меті бар?» деп ойлап, бойын қызы­ғу­шылық жеңіп, арғымақ тұрған үйдің жа­бығынан сығалапты. Сол кезде арғы­мақтың қос қапталынан екі қанаты салбырап, жануар бір қанатын сүтке, бір қа­натын суға малып тұр екен. Тосын дыбыс­тан әрі сұқ көзден шошынған тұлпар шың­­ғыра кісінеп, жан тапсырыпты. Ар­ғы­мағының дауысын естіп, жанұшыра жеткен күйеу жігіт басын ұстап отыра кеткен екен. Жан серігінен айырылғанына опынып, көп кешікпей құсадан жігіт те қайтыс болыпты. Тұлпарды жерлеген жер Торыатбасы тауы аталыпты. Қосағынан қапияда айырылған қыздың көз жасынан Шыңғырлау өзені пайда болған екен, – дейді ел мен жердің тарихын жатқа соға­тын жолбасшымыз Тілеген Қалиев.

«Қарғабойлы Қазтуған» жырында:

Асанқайғы көшкен жер,

Шыңғырлау, Торыатбасы еді.

Қыземшекті Саршоқы

Осы судың қасы еді.

Асанқайғы Туғанның

Бөлінген жері осы еді,  деп жырланған Торыатбасы тауы Кеңес өкіметі жылдары жойылып кете жаздапты. Өйткені мал шаруашылығына қажетті құрылыс нысандарын салу үшін Торыатбасы тауын жарып, тау-тасын пайдалану туралы шешім шыққан. Бірақ ауыл ақса­қалы Йазит Мәскеуге дейін арыз жазып, Торыатбасы тауының қайталанбас табиғи нысан екендігін дәлелдеп, ақыры сорақы шешімді тоқтатқан екен. «Бірақ таудың әу бастағы ат бейнесі бұзылып кеткен», дейді жолбасшымыз.

Бір қызығы, Торыатбасы мен Қылыш­тау жоталары қаз-қатар созылып жатыр. Екеуінің арасы жап-жазық, арнайы жасалған алаң дерсіз. Жақын­да ғана осы Торыатбасы тауының баура­йында «Қазақ даласының ұлы мәде­ниеті» атты фестиваль өткенде, осы алаң­қай­ға киіз үйлер тігіліп, ат ойын­дары ұйым­дастырылыпты. Ал екі қаптал­дағы екі тау ойын қызығын биіктен та­ма­­шалауға таптырмас мінбер секілді. «Шіркін, осы жерге ат бәйгесін, көкпар ойынын немесе қыста қансонар сайысын өткізер ме еді» деп аттандық.

Сарқырама

Сарқырама – адам қолымен жасалса да ғажап әсер сыйлайтын табиғат мүйісі екен. Мұндағы тоған да, «әлемдегі ең кішкентай сарқырама» да Қыз әулие бұлағынан бастау алады. Аңыз бойын­ша бір үйдің бойжетіп келе жатқан қызы түнде ешкімге білдірмей төсегінен тұрып кетіп, таң алдында тырнағының көбесінен қан тамшылап келіп қайта жатады екен. Байқап қалған ата-анасы соңынан еріп бақыласа, қызы бір жерді тырнағымен қазып жатыр екен. Сол жерден кешікпей бұлақ шығыпты. Ал қыз көп кешікпей дүниеден өткен. Бүгінде жасыл мүйіс, борлы жыныс арасынан шым-шымдап шығып жатқан бұлақтың жоғары жағында темір шарбақпен қоршаулы Қыз әулие зираты тұр. Зират қоршауы түрлі-түсті шүберекке толы.

Қыз әулие бұлағын бөгеп, одан айнадай жалтыраған тоған жасаған  Нарма­ғам­б­ет болыс екен деген әңгіме қалған. Нармағамбет Төбетов – тарихи тұлға, заманында көзі ашық адам болған. Табын руының бір бөлігін басқарып, ел-жұртын егіншілікке, бау-бақша өсіруге баулыған. Бүгінде бұл жер жап-жасыл нулы орман, Қарағаш орман шаруашылығы мекемесі болып тұр. Нармағамбеттің өзі Кеңес өкіметі келгенде мал-мүлкін большевиктерге еркімен беріп, қуғыннан аман қалды делінеді. Болыс жан-жағын қор­шап, бөгеген тоған суы күнбатыс тұсы­нан сарқырама болып, кісі бойындай жерден құлап ағады. Аққан су әрі қарай Бұлдырты өзенінің бастауына қосылады екен. Тоған суы мөп-мөлдір, тереңдігі кей жерде 8-9 метрге жетсе де көл түбін­дегі қиыршық тас, жүзген балық пен тас­бақа аквариумдегідей ап-анық көрінеді.

Сарқырама мүйісі бүгінде Батыс Қазақ­стан облысының жергілікті маңы­зы бар киелі нысандары тізіміне енген. Алыс-жақыннан арнайы келіп, тоған басында қона жатып демалушылар да кездеседі. Аптаның жұмыс күні болға­нына қарамастан, біз барғанда Ақтөбе об­лысынан келген екі көлік шатыр құрып, демалып жатты. Келушілер сар­қы­рама аузындағы шағын хауызда суға түседі. Ел-жұрттың пікірінше, бұл судың ем­дік қасиеті бар. Осы бір көркем мүйіс­тің көңілге ерекше әсер сыйлап, жанға тыныш­тық беретін құдіретін біз де байқа­ғандай болдық.

Бір тәуірі, Сарқырама басы барынша абат­тандырылған, қоқыс жәшік­тері қо­йылған. Шұңқыры тола жаздап, күтім­сіздеу тұрғаны болмаса, дәретханасы да бар. Бірақ ХХІ ғасыр «өркениетінің белгісі» – шашылған қоқыс, пластик шөлмек, целлофан дорбалар мұнда да жетіп­­ті. Табиғаттың байлығын пайдалан­­ғаны­мызбен, қорғауға келгенде самар­қаулы­ғымыз басым-ау деп қынжылдық. Ақжайық өңірінде туризмді дамытуға атсалысып жүрген Айболат Құрымбаев «от­басымызбен арнайы келіп, тазалық жұ­мысын ұйымдастырсақ қайтеді?»  деген ұсынысты ортаға тастады. Алла қаласа...

Аққұм

Алмаз ауылына қарасты Сегізсай ауылы жанында алыстан менмұндалап жатқан Аққұм туралы да талай аңыз-әпсана бар. «Қобыланды батыр» жырында Алшағыр ханның ордасы дәл осы Аққұмда болған делінеді. «Хрустальдың ең жоғары түрін жасауға болатын ерекше құмына жапондар қызығып, сұраған екен» деген аңызды ауыл адамдары айтады. Бүгінде ерекше қорғалатын аймақтан Кеңес өкіметі кезінде бұрғы жіберіп, мұнай мен газ да іздеген.

Сегізсай ауылының тұрғыны Серік­жан Жал­мақов 1979 жылы Алматы­дан орман­шының оқуын бітіріп келген соң осы Аққұмда 40 жылдан бері қорық­шы болып қызмет етеді екен. Ұзындығы 18 шақырымға, енінің кей жері 10 шақы­рымға дейін жететін Аққұмды әрі-бері талай шарлаған қорықшы бұл өңірдің тылсым оқиғаларын да айтып берді.

– Кеңес өкіметі жылдары осы жерге орыстар келіп, құмның шетін бұрғылады. Бірақ іздеген мұнай да, газ да табылмады. Аяқ астынан мұнарасы құлап, вагонды жапырып тастағанда, бір адам қаза тапты. Сөйтіп кен іздеушілер бір күнде кері көшіп кетті, – дейді Серікжан Нығметұлы.

Шынында да жергілікті халық арасын­да «Аққұм – киелі мекен, бұл жердің тыл­сым сыры, қасиеті бар» деген ұғым-түсі­нік берік орныққан. Осы аймақта бол­ған кей­бір оқиғалардың сырын түсіну қиын.

– Алпамыс Тәжекенов деген қария болды, қазір өмірде жоқ. Сол кісі бала кезін­де, 1950-жылдары мал бағып Ақ­құм­ға шыққан екен. Құм ішіне кіре бере қараса, биік құм шағылдың етегі­нен кәдімгі есікті байқаған. Ол есікке жақын­дап баруға, ашып қарауға жүрегі дауаламаған бала шошып кетіп, үйіне жүгіреді. Болған оқиғаны айтып, ересек адамдарды ертіп келгенімен, әлгі есікті таппай қалған. Айнала шағыл-шағыл құм, әлгі есік зым-зия жоқ болыпты. Бұл әңгімені Алпамыс ағайдың өзінен естідім, – дейді қорықшы.

2000-жылдардың басында осы құмның маңында жоғалып кетіп, екі күннен кейін табылған чех азаматы туралы әңгіме де тылсымға толы.

– Біздің Сегізсай ауылының бір қызы Ақсайда қызмет ететін чех азаматына тұрмысқа шыққан екен. Ауылына туыс­тарымен бірге төркіндеп келіп, Баянас жақтағы ата-баба қорымына зиярат етпек болады. Көлікпен келсе де жолдағы өзен суынан өте алмай, көлікті қалдырып, судан бойлап өтіп, зират басына жаяулап барады. Кейін қайтып келе жатқанда әлгі чех кенеттен: «Зират басында бір кісі қалып кетті, мен барып келейін!» деп кері жүгіре жөнеледі. Жанындағы кісілер көлік жанына келіп, чех күйеуді «қазір келер» деп күтеді. Чехтың жасы алпыстарда екен. Бір қызығы, қолынан дипломат сөмкесін тастамай жүрген, оны тұтқасынан шынжырлап, қолына білезік етіп кілттеп алған. Шамасы, көп ақша болса керек. Әрі-бері күтіп, келмеген соң зиратқа іздеп барса, онда да жоқ. Аяқ астынан жоғалған шетел азаматын ауылдастар, ауданнан келген милиция екі күн іздеді, оған мен де қатыстым. Оның сүйегін екі күннен кейін зираттан талай шақырым жерден таптық. Сөмкесіне ешкім тимеген. Марқұмның зиратқа неге барғаны, неден өлгені жұмбақ болып қалды. Халықтың айтуынша, оны Аққұмның перілері шақырып алып кеткен, – дейді Серікжан аға.

Қорықшының айтуынша, Аққұмда емдік шөптің түр-түрі өседі. Арнайы қорғауға алынғандықтан, аң-құс та жетер­лік. Қазақстанның «Қызыл кітабы­на» енген алып көртышқан тек осы жерді мекендейді. Қарағай, қайың, көктерек, арша өседі. Мұнда жаздың аптап ысты­ғын­да құм бұлауға түсіп, ем алуға бола­ды. Тылсым сыры, көркем табиғаты қатар келген Аққұм да  Батыс Қазақстан облы­сы­ның жергілікті маңызы бар киелі нысандары қатарында.

Түйін

– Екі күндік сапар барысында бай­қағаны­мыз, Шыңғырлау ауданында ту­ристік кластерді дамытуға барлық мүм­кін­дік бар екен. Болашақта осы бастама жүзеге асса дейміз. Өлкетанушыларға осындай игі шараны ұйымдастырушы Тілеген Қалиев бастаған Шыңғырлау аудан­дық өлкетану музейі ұжымына алғыс білдіреміз, – дейді блогер, Хадиша Бөкеева атындағы Батыс Қазақстан об­лыс­тық қазақ драма театрының әдебиет бөлімінің меңгерушісі Нұрлан Сәдір. – Осындай форматтағы шараны облыстың өзге аумақтарында да практикаға енгізу туралы ұсыныс айтамын. Сондай-ақ «Рухани жаңғыру» бағдарламасының «Қасиетті Қазақстан» базалық бағыты бойынша архивтерден, оның ішінде Ресей мұрағаттарынан өңір тарихына қатысты деректерді іздеуді жүйелі жол­ға қою қажет. Осы бағытта жергілікті та­рих­­шы-өлкетанушылармен тығыз әріп­­тес­­тік байланыс орнату тиімді.

Әрине, сөз басында айтқанымыздай, ауданда өлкетану бағытында көп жұмыс атқарылған. Аймақтағы араб жазулы құлпытастар жинағы да жарық көрді. «Шыңғырлаудың жеті кереметі» жобасы облыс көлемінде танымал болып келеді. Дегенмен, туризмнің дамуы өңірдің экономикасына, инфрақұрылымға тікелей байланысты. Осы бағытты дамытуға көңіл бөліп, дүркін-дүркін дүбірлі шара өткізіп тұрған аудан басшылары киелі нысандарды абаттандыруды, жол қатынасын жолға қоюды ескереді деген ойдамыз.

Батыс Қазақстан облысы,  

Шыңғырлау ауданы