Нағашыбек Капалбекұлының барлық шығармаларын түгел оқыдым деп айта алмаймын. Алғашқы әңгімелер жинағы “Еңлікгүл” деген атпен “Жалын” баспасынан 1980 жылы шыққан болатын. Араға 5 жыл салып “Дос жүрегі”, тағы бір жылдан кейін “Қызыл елік” атты жинақтары шықты. Содан бері “Махаббатсыз өмір жоқ”, “Бойтұмар”, “Жерошақтың түтіні”, “Біздің ауыл тау жақта”, “Құт пен жұт”, “Ақ шымылдық” сияқты повестер мен әңгімелер жинағы бірінен кейін бірі дүниеге келіп жатыр.
Әрбір шығармасынан кейін жазушының шеберлігі шыңдалып, өрісі кеңейіп, тілі байып, дүниетанымы тереңдей бастағанын байқайсың. Әңгімелерінің сюжеті де, кейіпкерлері де өмірдің өзінен алынған, өмірде болып жатқан құбылыстар асқан шеберлікпен суреттеледі.
Нағашыбектің әңгімелерінің тақырыбы алуан түрлі. Ешкім аттап өте алмайтын махаббаттан бастап, отбасындағы психологиялық ахуал – жұбайлардың ара-қатынасы, балалы болу, ұрпақ өсіру, әке мен бала арасы, саламатты өмір салты сияқты өзекті тақырыптарды қамти отырып, қазіргі қазақ ауылының жай-күйі, өзіміз өмір сүріп жатқан қоғамның әлеуметтік тынысы туралы да тереңнен сыр шертеді. Әңгімелерінің ұтымды тұсы – олар ел арасында кең тараған нақыл сөздерге, мақал-мәтелдерге өте бай. Автор оларды өте орынды қолдана білген, дер кезінде және керек кейіпкерінің аузына салады.
Жалпы, автордың әңгімелерін оқып отырып, оның қысқа да нұсқа әңгіменің шебері екеніне көзің жетеді. Бұл менің Нағашыбектің жазушылық бір қыры жөніндегі пікірім. Ал мені оқырман ретінде өзіне тәнті еткен жазушының екінші қыры – тарихи тұлғалар туралы шығармалары.
Нағашыбектің кітаптарының тең жартысы осы тұлғаларға арналған. Ал тоқсанға тарта мақалаларын тұлғалар өмірін зерттеу, олардың көмескі тұстарын ашып, көпшілікке таныстыру, дәріптеу деп бағалау керек. Автор халық арасында аттары кең тараған Қарасай, Райымбек, Наурызбай, Сұраншы, Саурық, Сыпатай, Өтеген, Бекболат сияқты даңқты батырлар, Сүйінбай, Жамбыл, Кенен, Үмбетәлі сияқты ақын-жыршылар, Төле би, Балуан-Шолақ, Құртқа тәуіп секілді халық даналары туралы жазып қоймай, ел арасында аттары әлі кең тарай қоймаған, бірақ еліне ерен еңбек сіңірген тұлғаларды зерттеп, біраз еңбек жазған.
Солардың ішінде Мақыш балуан ерекше орын алады. Жамбылдың үзеңгілес серігі болған, әрі ақын, әрі батыр, балуан, кезінде Қастекте болыс болып сайланған, ауданның тұңғыш ревкомы болған Мақыш Райымбекұлының қиын да қызық тағдырына көлемді повесть арнап жазды. Осы уақытқа дейін осыншама ірі тұлғаға арналған жеке шығарма жоқ болатын. Мақыштың аты Жамбылға хатшы болған біраз ақын-жазушылардың жазбаларында кездеседі және жамбылтанушы ғалымдардың еңбектерінде ол туралы азын-аулақ мәліметтер бар. Оның себебі, Мақыштың орынсыз жабылған жаламен репрессия құрбаны болғаны шығар. Мұндайға өте сақ зерттеушілер Жамбылдың шәкірті болған, ұзақ уақыт қасына еріп жүрген адам туралы ашып жаза қоймаған. Енді, міне, Нағашыбек сол азаматтың аруағын тірілтіп, оның өмірін повесінің арқауы етіп алған.
Нағашыбектің “Құртқа тәуіп” атты зерттеуі де қызғылықты. Кеңес өкіметі кезінде бұл кісінің аты ел арасында ғана, ағайын-туыс ұрпақтарының ішінде ғана айтылатын. Кейін азын-аулақ материалдар шыға бастады, бірақ оларда көбінесе Құртқа бабаның тәуіптігі ғана сөз болып жүр. Ал Нағашыбек ол кісінің сынықшы, емші ғана емес, үлкен қайраткер, елге қамқор болған адам екенін көрсетеді. Арабша, парсыша оқыған, өз заманының өте сауатты азаматы болған. Жаугершілік заманда өмір сүргендіктен жас кезінде жоңғарлармен, кейінірек қоқандықтармен болған соғыстарға белсенді түрде қатынасып отырған. Соғыстан кейін шашырап кеткен ағайын-туыстарын жинастырып, бастарын қосып қамқорлық жасаған. Ел болып біріккен халқы: “Ел иесі — Құртқа” деп отырған. Әрине, мұндай құрметке екінің бірі ие бола бермейтіні белгілі.
Қаламгер бұл еңбегінде Құртқа жөнінде әр түрлі газеттерге жарияланған материалдарды жинақтаған. “Известия”, “Комсомольская правда” газеттерінде жарық көрген мақалалар толық келтірілген. Сонымен қатар Құртқа бабамыз туралы біраз мамандардың, ғалымдардың ой-пікірлерін жинақтап берген. Сөйтіп, осы шағын мақаланың өзінде Құртқаның тұлғасын толық, жан-жақты етіп ашуға тырысқан.
Нағашыбектің тағы бір туындысы аты көп әйгілі бола бермеген Сарыбай би Айдосұлына арналады. Ол әскери қолбасшы, Саурық пен Сұраншы батырлардың сарбазы болған, көсем, шешен, әділетті би болған. Соғыстан тоз-тоз болып кеткен елін жинастырып, егін салдырып, отырықшылыққа үйретеді. Мешіт-медресе салдырып балаларды оқуға тартады, өнері бар жастарға қамқорлық көрсетеді.
Сарыбай би батырлығымен де көзге түскен, кезінде қоқандықтарды Сайрамға, Ташкентке дейін қуып барысқан батырлардың бірі. Болыс болған кезінде Ұзынағаш пен Қаскелеңде қазақ балалары үшін арнайы мектеп салдырған. Онда балаларды араб әліппесімен оқытып, ал қалағандарын орысша оқытатын болған. Сонымен Нағашыбек Сарыбай биді саналы, озық ойлы, халқының қамын жеген қайраткер ретінде көрсете білген.
Сол сияқты Андас датқа Стамбекұлы, Қырбай сал Бозымбекұлы, Медеу Пұсырманұлы, Байсерке болыс сияқты тарихи тұлғалар туралы жазылған танымдық толғаулары да өте құнды шыққан.
Нағашыбек Қапалбекұлының шығармаларының тартымды, көркем, қызықты болып келетін сыры оның қайраткерлік қасиетінде жатқан сияқты. Ол қоғамдық құбылыстарға терең түсінікпен, кейіпкерлеріне үлкен махаббатпен қарайтын автор. Өйткені, өзі де осы қоғамның белсенді азаматы, белді қайраткері. Халықаралық Жамбыл қорының бас директоры, Қазақстан Жазушылар одағының Алматы облыстық бөлімшесінің төрағасы болды. Енді, міне, он жылдан бері республикалық Кітап мүзейінің директоры қызметін атқарып келеді. Осы қызметі аясында алуан түрлі маңызды шаралар өткізді. Небір айтулы көрмелер, ғылыми конференциялар, пікір алмасатын отырыстар ұйымдастырады.
Көпжасар НӘРІБАЕВ, академик. Алматы.