Гендерлік теңдік – тұрақтылыққа тірек

Әйел теңдігі –  әлемдік мәселе

Әңгімеміздің әлқиссасын әлем десе, алдымен аузымызға түсетін АҚШ-тағы ахуалдан бастадық. Бұл елде 1920 жылдың 26 тамызында Конституцияға өзгеріс енгізіліп, әйелдерге дауыс беру құқы берілген. Кейіннен 1976 жылы саясаткер, заң­гер, жазушы, қоғам қайраткері Белла Абзугтің бастамасымен дәл осы күн әйел теңдігі күні болып бе­кітілген. Содан бері бұл атаулы күн демо­кратияға ден қойған ел­дің баспалдақтарының бірі ретінде қалып­тасты. Алпауыт елге айналған АҚШ-тағы мұндай оқиғалардың жаһан­ның басқа мемлекеттеріндегі үл­кен бетбұрыстарға ықпал еткені көпке аян.

Гендерлік теңдік адам құқықтарын қорғауда маңызды рөл атқарады. Дүниежүзі халқының жартысын әйел заты құрағанымен, қоғамда то­лық­қан­ды тепе-теңдік орнауы үшін алда біраз белесті еңсеруге тура келеді. Өйткені әлі күнге дейін гендерлік теңдікке қол жеткізу, әйелдердің құ­қығы мен мүмкіндіктерін артты­ру әлемдік проблема болып тұр. 1970 жылдары ха­лықаралық феминистік қозғалыс күш ала бастады. Осы жағдайға ерек­­­ше мән берген БҰҰ Бас ассамблея­сы 1975 жылды Халықаралық әйел­дер жылы деп жариялады және Мехикода әйелдерге арналған бірін­ші дүниежүзілік конференция ұйым­дас­тырды. Конференцияның қатаң ұсынымынан кейін 1976-1985 жылдар аралығы Әйелдер онжылдығы деп мақұлданды және арнайы қор құрылды. Содан 1979 жылы БҰҰ-ға мүше жер бетіндегі 187-ден аса мемлекет әйелдерге қатысты кемсіту­ші­лік­тің барлық түрін жою жөніндегі кон­венцияны қабылдады. Оның ішін­де Қазақстан да бар.

Қазақстанның Конституциясы адам­ды жынысына қарап кемсітуге тыйым салады. Соңғы 14 жылда осы бағытта бірқатар стратегия мен заң қабылданды. Атап айтсақ, 2006-2016 жылдарға арналған Қазақстан Рес­пуб­ли­касының гендерлік теңдігі стратегиясы әзірленіп, 2009 жылы Ерлер мен әйелдердің тең құқықтары мен тең мүмкіндіктерінің мемлекеттік кепілдіктері туралы заң қабылданды. Бұған қоса 2016 жылы Қазақстан Республикасындағы 2030 жылға де­йін­гі отбасылық және гендерлік сая­сат тұжырымдамасы жарияланды. Ген­дерлік тепе-теңдік пен адам капиталын дамытуға, отбасы құндылығын нығайтуға бағытталған осындай бас­та­­малар жиі жүзеге асырылып жатқа­нымен, әлі де болса қоғамда атал­ған мәселе шешімін таппай отырғаны рас.

Осыдан бір ай бұрын Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің төрағасы Анар Жайылғанова «БҰҰ әйелдері» құрылымының Қазақстандағы өкілі Илейн Конкиевичпен кездесуінде ген­дерлік бағытта кадрлық саясат жүр­гізіліп жатқанын, мемлекеттік қыз­меттің барлық деңгейінде жұ­мыс­қа орналасу және қызмет бабымен көтерілу үшін тең мүмкіндіктер жасал­ғанын, әйелдердің еңбек құқық­та­рын қорғау қамтамасыз етіл­ге­нін, қандай да бір кемсітушілік пен ке­дергілерге жол бермеу үшін іс-шара­лар қолға алынғанын атап өтті. Оның айтуынша, бүгінгі таңда әйел­дер жоғары шешім қабылдау жұ­мыс­та­рына түгел араласып жүр. Олар Пар­ламент депутаттары, Үкімет мү­ше­­лері, Конституциялық кеңесінде, Орталық сайлау комиссиясында, өңір­лер әкімдерінің орынбасарлары сияқ­ты жоғары лауазымдарда қызмет ету­де. 2019 жылдың 1 қаңтарындағы дерек бойынша елдегі мемлекеттік қыз­метшілердің 55,4%-ын әйелдер құрайды. Ал басшылық қызметтегі әйелдердің үлесі – 39,8%. Басшылық лауазымдағы әйелдердің көрсеткішіне жекелей қарағанда, өңір әкімдерінің орынбасарлары болып жүрген нәзік жандылар – 10,7%, орталық мем­ле­кеттік органдар комитеттерінің төраға­лары мен департаменттерінің дирек­торлары – 30,4%, орталық мем­лекеттік органдардың аумақтық бөлім­шелерінің басшылары – 14,2%, облыс­тық басқармалар басшылары – 17,6%, қалалар мен аудан әкімдерінің орынбасарлары 15,4%-ды құрайды.

Әйелдерге көрсетілетін әлімжеттік тыйылмай тұр

Жалпы, қазіргі кезде қоғамның бар­лық саласындағы жұмыстарға әйел­дердің араласуы үйреншікті жағ­дай­ға айналған. Яғни, жұрт жұмыстың қай түріне болсын, «ердің күші, әйел ісі» деп қарап жатпай, кірісіп кетеді. Осыдан келіп отбасын асырау міндетін әйелдер де мойнына алып, жауапкершілік жүгін ерлермен теңдей көтереді. Бірақ қашаннан шаңырақтағы жылылықтың ұйытқысы болып келген әйел затының үй ішіндегі орны лайықты бағаланбай, кемсітуге тап келетін жағдайлар да кездеседі. Сондықтан күйеуінен теперіш көріп жүрген әйелдің қоғамдағы теңдігінен бұрын отбасында мендігін қалып­тас­тыруды жиі насихаттаған дұрыс. Жо­ғарыда аталған 2030 жылға дейінгі отбасылық және гендерлік сая­сат тұжырымдамасының негізгі мақ­са­ты­ның бірі – осы әйелдің мәртебесін көтеру арқылы отбасы құндылығын арттыру.

Отбасында өмірлік серігінен опа таппай, опық жеп жүрген нәзік жан­дылардың мысалын көптеп кел­тіруге болады. Мәселен, Ішкі іс­тер министрлігі биыл 7-13 тамыз ара­лығында республика көлемінде «Тұр­мыс» жедел алдын алу іс-шарасын өткізіп, бірнеше фактіні анықтады. Іс-шара барысында тәулік бойы сенім телефоны жұмыс істеп, тұрмыстық зорлық-зомбылық фактісімен 500-ден аса азаматтан шағым түскен. Осының негізінде 46 әйел дағдарыс орта­лық­тарына жіберіліп, қажет болған жағдайда өз құқықтарын қорғау жө­нін­де кеңестер берілді. Сондай-ақ полиция қызметкерлері алдын ала есепте тұрған 70 мыңға жуық адамның тұрғылықты жеріне барып, жағдайын тексеріп көрді. Оның 17 мыңға жуығы – отбасының шырқын бұзушы, 34 мыңы – ішімдікке салынған адам және 8,5 мыңы – берекесіз отбасы. Бұған қоса іс-шара кезінде тағы осындай 6 мың адам есепке алынды. Отбасылық-тұрмыстық қарым-қатынаста құқық бұзғаны үшін 3 мыңнан аса азамат жауапқа тартылып, алдын алу бағытында әңгімелесу үшін полиция органдарына 27 мың адам жеткізілді.

Бұл – белгілі болған фактілер. Әйелдерге көрсетілетін әлімжеттік жағдай­ларының біразы көп­ке бәй­мә­лім. Былтыр Ұлттық экономика минис­трлігінің Статистика коми­те­ті БҰҰ-ның үш агент­ті­гімен – БҰҰ әйелдері, БҰҰ халықты қоныс­тан­ды­ру қоры және ДДСҰ-мен бірлесіп әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық туралы зерттеу жұмысын жүргізді. Қазақстанның барлық аймағын қам­тыған сауалдамаға 14 340 адам қа­ты­сып, нәтижесінде ауылдар мен қалаларда 16% әйел өз жолдасынан өмір бойы қорлық көріп келгенін мәлімдеген. Бұған қоса күйеуі түгіл, басқа да адамдар зорлаған жайттар анық болған.

Осындай жантүршігерлік жағ­дай­ларға қарап, қоғамда әйел­дердің қадірін біліп, жете баға­лан­бай­тынын, олардың құқы тиісті деңгейде қорғал­май­тынын аңғаруға болады. Адам капиталын да­мы­туға ерекше мән беріп отырған елімізде әйел тең­дігі мәселесі маңызды болып тұр. Бір қолымен бесікті, бір қолымен әлемді тербетіп, айналасын үйлестіріп, жарастырып отырған әйелдің өзіне тең дәрежеде, зор құрметпен қараған абзал. Алыс-жақын ағайынды, көрші-қолаңды тату ету арқылы қоғамның ынтымағын сақтауда, ұлағатты ұрпақ тәрбиелеуде әйелдің ерекше орнын білу – қазақта бұрыннан бар идеология. Тек осы құндылығымыздың құрып кетпеуіне жол бермеген жөн.