«С5+1» диалогынан күтеріміз көп

Әлқисса, осыдан бес жыл бұ­рын Барак Обаманың пре­зи­дент­­тігі тұсында Ақ үй «С5+1» диалог алаңын құруды ұсын­ған-тұғын. Яғни, Орталық Азия­­дағы бес мемлекет пен АҚШ ай­мақаралық әріптестікті нығай­тып, экономиканы дамы­тып, қауіпсіздікті сақтауға күш сал­маққа келісті. Содан бері осы алты елдің Сыртқы істер министрлері тұрақты түрде кездесіп тұрады. Биылғы келіс­сөздер Ташкентте өтпек.

Айтпақшы, М.Помпео Ор­та­лық Азияға осы жылғы қаң­тар­дың басында келуі тиіс еді. Алай­да Ирак аумағында Иран генералы Касем Сулейманидің аме­ри­калықтар тарапынан өлтіріліп, екі ел арасындағы шиеленіс салдарынан сапарды кейінге шегеруге тура келді.

АҚШ-тың Мемлекеттік хатшысы Қазақстанға сапары барысында Президент Қасым-Жомарт Тоқаевпен және Тұңғыш Пре­зидент – Елбасы Нұрсұлтан Назар­баевпен кездескенін газеті­міздің бұған дейінгі нөмірінде хабарлаған едік. Бұдан кейін М.Помпео «С5+1» форматында келіссөздер жүргізу үшін Таш­кентке ұшып кетті.

Осы мәселеге қатысты сұхбат бер­ген АҚШ Мемлекеттік хат­шы­сы Орталық Азиямен ын­ты­мақ­­тастықты арттырудың маңыз­ды екенін атап өтіп, келіс­сөз­дер­ден зор үміт күтетінін жеткізді.

«Меніңше, бұл («С5+1» фор­маты – А.Асанкелдіұлы) маңыз­дылығын дәлелдеп үлгерді. Оның сәтті жүргізілуі үшін Қазақ­­стан­ның негізгі рөлін жоға­ры баға­лаймыз. Алдағы кездесу бары­­сында көптеген мәселені тал­қылаймыз. Міндетті түрде, қауіп­сіздікті, аймақтағы елдер ара­сын­дағы экономикалық ын­­ты­­мақтастық жөнінде келіс­сөз­­дер өткіземіз. Сондай-ақ адам құ­қығы, саяси бостандық, эконо­микалық әлеуетті нығайту туралы да сөз болады. Мұның бәрін бірге жүзеге асыра аламыз», деп ағынан жарылды М.Помпео.

АҚШ-тың Орталық Азия ел­дерімен келіссөздер жүргізуге ниет білдіруінің бірнеше себебі бар. Біріншіден, аймақ геогра­фия­лық және геосаяси тұрғыдан үлкен маңызға ие. Бес мемлекет мұхитқа тікелей шыға алмаса да, Батыс пен Шығысты, Оңтүстік пен Солтүстікті байланыстырып тұр. Екіншіден, Ауғанстаннан аузы күйген АҚШ үшін Орталық Азияның тыныштығы, басына күн туғанда сөзін сөйлеуі қажет.

Көптеген сарапшылар әлем­дік үстемдікке таласатын дер­жа­ваға бұл аймақ таптырмас мүм­кіндік деп есептейді. Өйткені АҚШ-тың басты саяси бәсекелесі Ресей мен сауда-экономикалық қарсыласы Қытай Орталық Азия елдерімен шектесіп жатыр. Ко­лум­бия университетінің аспиран­ты Коллин Вудтың пайымдауын­ша, мұндай қадам үлкен шахмат тақтасында екі жақ қана емес, үшінші ойыншы бар екенін «ес­кертіп» қою үшін қажет.

М.Помпеоның Ташкентте өткізген кездесуіне Орталық Азия мемлекеттерінің Сыртқы іс­тер министрлері толықтай жи­нал­ды. Атап айтсақ, Мұхтар Тілеуберді (Қазақстан), Чингиз Айдарбеков (Қырғызстан), Си­род­жидин Мухриддин (Тәжік­стан), Рашид Мередов (Түрік­менстан), Абдулазиз Камилов (Өзбекстан) АҚШ-тың Мемле­кет­тік хатшысы Майкл Помпео­мен келіссөздер жүргізді.

Жиын барысында 2015 жылы Са­­мар­қанда басталған «С5+1» фор­­ма­ты ын­тымақтастықты ке­ңей­­­тіп, ық­палдастықты артты­ру­ға қа­­жетті алаңға айналғаны сөз болды.

Сонымен қатар осы формат аясында жасалған байланыстың тиімділігі айтылып, қарым-қа­тынастың беки түскеніне назар аударылды. Осындай өзара ықпалдастықтың нәтижесінде өңірлік даму, экономика, энергетика, экология, транспорт және қауіпсіздік салалары тұрақты ілгерілеп отыр.

Бұдан бөлек, аймақтағы өзек­ті түйткілдер, әсіресе Ауған­стандағы ахуал Сыртқы істер министрлерінің басқосуында кеңі­­нен талқыланды. АҚШ-тың Мем­­­лекет­тік хатшысы М.Помпео он­­да­ғы жағдайды тұрақ­тан­ды­ру­­ға Орталық Азия ел­дерінің қос­­­қан үлесін жоғары баға­лай­­­ты­­­нын жеткізді. Сондай-ақ Ауған­­­станмен қарым-қатынасын жақ­­­сар­­туы үшін Өзбекстанға Ақ үй тарапы миллион доллар сома­­сын­­да көмек көрсетілетінін мәлімдеді.

Майк Помпео Орталық Азия­ға «С5+1» форматында диа­лог өткізу үшін келсе де, әлем­дік бұ­қаралық ақпарат құрал­дары­ның назары негізгі мәселеге емес, Мем­лекеттік хатшының Қы­тай туралы айтқан сөзіне ауды.

АҚШ-тың Мемлекеттік хатшысы М.Помпео Қазақстанның Сыртқы істер министрі Мұхтар Тілеубердімен кездесуі барысында «Біз Қазақстанның қалаған мемлекетпен бизнес байланыс орнату еркіндігін толықтай қол­даймыз. Бірақ америкалық ком­паниялармен әріптес болу­дың тиімділігі мол екеніне сенім­дімін», деп мәлімдеген-ді.

«Рейтерс» агенттігі М.Пом­пео­ның Қытайдағы мұсыл­ман­дарды қудалауына қатысты сөзіне екпін берді. «Помпео әңгі­ме барысында Қазақстан ше­карасына таяу маңдағы Шың­жан автономиялық ауданында мұсылман ұйғырлар мен этнос­тық қазақтарға Қытайдың ком­мунистік партиясының қысым көрсетуі туралы айтты. М.Пом­пео АҚШ бүкіл мемлекеттен Қы­тай­­дың қудалауын тоқта­туын та­­лап етуге қосылуға шақы­раты­нын, осы елден қашқандарға сая­­си пана ұсынып, босқын мәр­те­бесін беруді сұрайтынын жет­кізді» деп хабарлады «Рейтерс» агенттігі.

Бір қызығы, М.Помпеоның Шың­жандағы қуғын-сүргін жөнін­де айтқан сөзі Қытайдың бұ­қаралық ақпарат құралдарында мүл­дем берілген жоқ. Тіпті оның сөзі кей медиа өкілдіктердің шамына тиіп кеткен сыңайлы.

Мәселен, Xinhua агенттігі АҚШ Мемлекеттік хатшысының Қазақ­станға келуі жөнінде ақпа­рат таратқанымен, М.Пом­пеоның Қытайдың қысымы туралы сөзін мүлдем елемеген.

«Қазақстан Сыртқы істер министрі Мұхтар Тілеубердімен Нұр-Сұлтанда кездескен Помпео АҚШ Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың эко­номикалық даму мен қоғам сені­мін күшейтуге арналған баста­ма­ларын толық қолдайтынын айтты. Сондай-ақ ол АҚШ-тың Қазақ­стан үшін әлеуетті биз­нес серік­тес болатынына назар аудар­ды», деп қысқа қайырған Xinhua агенттігі.

Ал Қытайдың жаһандық телевизия желісі (CGTN) «АҚШ не­ліктен Орталық Азиядағы ық­палын арттыра алмайды» деген тақырыпта сараптама жария­лады. Онда мақала авторы АҚШ-тың Орталық Азиямен ықпалдастық орнату ниетін сынға алған.

«АҚШ-Өзбекстан, АҚШ-Қазақстан қатынасы тереңдеуін көруіміз неғайбыл. Қазақстан да, Өзбекстан да Батыс инвестициясына қаншалықты мұқтаж болса да, америкалықтардың уәде­­сін алса да, Қытай мен Ресей­ге ар­қасын бермейді», дейді CGTN арнасы. «Өйткені – деп есеп­тейді мақала авторы, – Батыс бір­неше рет уәдесінің үдесі­нен шық­пағанын көз көрді». Бұған мы­сал ретінде Украинаға Батыс­тан бөлінген қаражат мөлшерін келтірген.

Әлбетте, АҚШ-тың Орталық Азияда саяси ықпалы артуына Қытай да, Ресей де мүдделі емес. Сондықтан осы елдердегі медиа өкілдердің бұлай деп кесіп айтуы­ның өзіндік себебі бар.

Осы орайда Қазақстанның Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев салып берген сара жол – көпвекторлы саясаттың артықшылығы анық байқалады. Қазақстан үшін қазіргі таңда «арбаны да сындырмау, өгізді де өлтірмеу» маңызды болып тұр.