Сәтсіздіктер мен сәттіліктің сыры неде?

Біріншіден, тілге тиек болып отырған бес жүз беттен асып жығылатын ауқымды туынды – экономикалық өсім теориясы бо­йынша 15 жыл бойы түбегейлі зерттеу­лер жүргізген терең дарын иелері Дарон Аджемоглу мен Африка және Латын Америка елдерінің экономикалары­на тамыр­лы талдау жасаған оның әріптесі Джеймс Робинсонның, сондай-ақ өзге де сұң­­ғыла ғалымдардың 300-ге тарта ғы­лыми-зерттеу жұмыстарының жан-жақты сарапталып, шегіне жеткізе синтезделген сығынды сөлі.

Екіншіден, бұл ғажап ғылыми туын­дыда жүздеген ел­дер­дің, оның ішін­де біздің заманымыз­дан бұрынғы бірінші ғасырдың 476 жылы тарих сах­насынан тайып,  келмеске кеткен Рим империясынан бастап, бүгінгі заман­да планета бетінде тірлік жасап отыр­ған ондаған оза дамыған мем­лекеттер мен кенжелеп қалған дамушы мемлекеттердің өз қолдарымен қалып­тастырған әлеуметтік, саяси және экономикалық институттарының үлгілері салғастырыла сарапталып, олардың қар­­қынды дамығандарымен қатар көш соңын­да қою шаң жұтып келе жатқан­дарының негізгі себеп-салдары тікелей әлгі мемлекеттердің әлгінде ғана аталған әлеуметтік, саяси және экономикалық институттарының сапасы мен мақсат-мүдделеріне тікелей тәуелді екендігі ең соңы институционалдық көзқарас тұрғы­сынан зерделенеді.

Үшіншіден, аталмыш туынды автор­ларының көздеген басты нысаналарының бірі – өз халықтарының әл-ауқатын жо­ға­ры деңгейге жеткізе алған АҚШ, Ка­нада, Ұлыбритания, Германия, Фран­ция, Швейцария, Норвегия, Жапония, Оңтүс­тік Корея сынды әлемнің оза дамы­ған елдеріндегі әлеуметтік, саяси және экономикалық институттардың ең шешу­ші рөл атқарғандығын соқырға таяқ ұстатқандай түбегейлі анықтап, жан-жақ­ты айшықтап беру.

Төртіншіден, кітап авторларының қол жеткізген ең сүбелі жетістіктерінің бірі жаһанданған бүгінгі заманда  жер ша­рының көптеген аймақтарында, атап айтқанда, Африка, Азия және Латын Америка кеңістіктерінде орын алып отырған кедейлік пен экономикалық мешеуліктің себеп-салдарының түп тамыры сол кеңістіктерде өмір сүріп жатқан мемлекеттер мен халықтардың этностық құрамымен де, мәдени әдет-ғұрыптарымен де, салт-дәстүрлерімен де, діни ұстанымдарымен де, геогра­фиялық мекенжайларымен де, тіпті, климат ерекшеліктерімен де ешбір байланысы жоқ екендігін, керісінше, аталған экономикалық мешеулік пен тақыр кедейліктің сыры әлгі мем­лекеттердегі билік тізгінін ұстап отыр­ған ат төбеліндей ғана бай-бақуат­ты топ­тардың мүдделерін халық мүд­десі­нен жоғары қоятын жасанды саяси-экономикалық институттарда, яғни бүгінгі ғылым тілімен айт­қанда «экстрактивтік институттар» деп аталатын саяси-экономикалық құры­лым­­дардың дәрменсіздігі мен сол мемлекеттер көшбасшыларының жеке бас­тарының қамын ғана күйттейтін өзімшіл менталитетінде жатқандығын ешбір бүк­песіз әрі шынайы зерттеулердің нәти­жесінде қол жеткізген әрі бұра тар­туға еш мүмкіндік бермейтін әділетті шындықпен айқындап бергендігінде жатыр.

Бесіншіден, аталмыш кітаптың ғұлама авторлары, адамзат тарихында өзіндік орны бар сан түрлі мемлекеттердің тұ­рақ­ты дамуы мен өсіп-өркендеуіне қол­байлау болып, жал-құйрығына жармасып, алға бастырмай отырған және ол мемлекеттердің кері кетіп қана қоймай, саяси-экономкалық мешеуліктің торына ілігіп, мүлде шырмалып қалуына және жоғарыда аталып өткендей, тарих сахнасынан мүлде жойылып кетуіне тікелей себепші болуы бек мүмкін әлеуметтік, сая­си және экономикалық сын-қатерлердің алдын алып қана қоймай, әділетсіздік пен жемқорлықтың жегіқұрты күллі ағзасына жайылып кеткен саяси-экономикалық жүйенің құрсауынан құтылудың ең тиімді әрі бейбіт эволюциялық жолдарын да қоса ұсынады.

Алтыншыдан, аталмыш ғалымдардың сөз болып отырған туындысы 2012 жылы жарық көрген бойда, «Financial Times and Goldman Sachs Business Book of the Year Award»  атты жыл сайын бизнес әлемінің ең үздік туындыларына тағайын­далатын мәртебелі де абыройлы жүлдені жеңіп алған болатын.

Жетіншіден, әлгі ғылыми туындыны «Financial Times»; «New York Times»; «Wall Street Journal»,»Washington Post», «The Economist», «BusinessWeek», «Bloomberg», «The Christian Science Monitor» секілді  әлемнің ең ықпалды да мәр­тебелі ақпарат құралдарымен қатар, экономика саласы бойынша 1972-2012 жылдар аралығында Нобель сыйлығына ие болған  George Akerlof,  Robert Solow, Michael Spence,  Gary S. Becker, Kenneth Arrow  сынды ғұлама ғалым­дар жоғары бағалап, экономикалық мешеулік пен кедейшіліктің құрсауынан мемлекеттер екі шартты іске асыра алса ғана құты­луы мүмкін екеніне көзді өте терең әрі нанымды жеткізеді. Ол үшін, ең алдымен, әлгі мемлекеттердің заман талабына лайық саяси-экономикалық инс­ти­туттары болуымен қатар, әсіресе, же­­ке­меншік бизнес субъектілері мен бәсе­келестікке үлкен басымдық бергені лазым. Ал одан да маңыздысы, әлгі мем­лекеттердің әділетке негізделген саяси-экономикалық институттар мен саяси лауазымдарға бәсекелестік сайыста әді­летті қол жеткізуге  мүмкіндік беретін толық­қанды электораты болуы шарт және әділ сайлауда жеңіске жеткен жаңа көш­басшыларға құрметпен қарай алатын ашық әрі плюралистік саяси билік жүйесі болуы міндет.

Сегізіншіден, мызғымайтын ғылыми іргетасқа негізделген туындының авторлары оқырман қауымның алдына «Кейбір мемлекеттер неліктен бай-бақуатты, ал олардың енді біреулері неге сіңірі шық­қан кедей?»; «Мемлекеттерді ауру-індет,  ден­саулық, байлық, кедейлік,  ашар­шылық және тоқшылық сияқты ұғымдар неге қақ бөледі?» секілді кө­кейкесті сауал­дардың нақты жауаптарын да ешбір бүк­песіз жайып салады. Бұл тұрғыдан кел­генде, авторлар планета бетіндегі оза дамыған елдер мен дамушы елдердің саяси-экономикалық жүйелерін салыс­тыра отырып, олардың арасындағы жер мен көктей айырмашылықтардың түп­тамыры тек сол елдерде қалыптасқан әлеу­меттік және саяси-экономикалық инсти­туттардың мақсат-мүдделерінің, көзге шыққан сүйелдей бадырайып тұрған алшақ­тығында жатқандығына айқын да анық көз жеткізеді.

Жоғарыда келтірілген пікір-пайым­дардан байқалып отырғандай, Дарон Ад­жемоглу мен Джеймс А. Робинсонның туын­дысының нағыз атына заты сай, әрі аса құнды ғылыми шығарма екендігінде ешбір күмән жоқ. Сосын, бұл заманауи кітапты біздің зиялы қауым мен мем­лекет және қоғам қайраткерлеріне, сон­дай-ақ еліміздің саяси билік тізгінін ұстап отырған тұлғаларға да таптырмас үлгі-өнеге болатын, және ең бастысы, еге­мен мемлекетіміздің алдағы даму үдері­сінің іргелі  бағыт-бағдарлары мен саяси-экономикалық институттарымызды әділетті әрі заманауи инновациялық үлгіде қайта қалыптастыруға айқын жол сілтейтін бағдаршам идеялар мен терең ой тұнбаларының қоймасы деуге лайық.

Мәселен, Аджемоглу мен Робин­сон­ның топшылауынша, тарих қойнауы­на кеткен алып империялар мен жүзде­ген өзге де мемлекеттердің басым көп­шілі­гінде ел-жұрттың күш-қуаты мен ресурс­тарын белгілі бір элиталық топтың мүд­десін ғана күйттейтін экстрактивтік жүйе­ге ғана иек артып, соның салдарынан би­лік тізгіні ұзақ уақыт бойы белгілі бір топ­тың ғана уысында қалып, жалпыға бір­дей сайлау құқығы қалыптастырылмай, саяси-экономикалық институттар да тек билік элитасының ғана мүдделеріне сай жасақталып отырғандығын ашып айтады. Сондықтан ондай мемлекеттердің саяси билігі еш уақытта ел-жұртқа бірдей әрі әділетті бастапқы мүмкіндіктер ту­­ғызуға және экономика саласында ин­новациялық үдерістерді жаппай қолдайтын әрі мөлдір патенттік жүйе қалыптастырып, күллі халықтың жеке меншік мүліктеріне өзге­лердің қол сұғуы­на жол бермейтін әрі олар­дың құ­қын қатаң заңдармен қорғайтын саяси-эконо­микалық инклюзивті институттар құру­ға да мүдделі болмаған. Өйткені дүйім жұрттың бәсекеге қабілетті болуы билік эли­та­сына қауіп төндіреді деп қатты сескенген.

Бұл орайда, кітап авторлары жоға­ры­дағы өз пайымдарының бұлтарт­пай­тын шындық екенін дәлелдей түсу үшін әлемнің әр тарапында орын алған нақты тарихи әрі саяси-эконо­микалық мысалдарға жүгінеді. Мәселен, XIX ғасыр­дың соңында Ресей дворяндарының мүл­де кедейленіп кетуіне сол замандағы экстрактивті мемлекеттік жүйенің кесірі тисе, керісінше, Оңтүстік Кореяда ин­клюзивті экономикалық институттар құруға  саяси биліктің өзі тікелей бас­тама көтеріп, тікелей қолдауымен қалып­тасқанын және сол оң қадамдардың арқасында әлгі мемлекеттің күллі саяси-экономикалық  институттарының тез арада  қуатты инклюзивті күшке айнал­ғандығына ерекше назар аударады.

Дәл осы тұста 2019 жылғы наурыз айы­ның 19-ы күнгі сағат 19-дан бастап, біздің егемен елімізде де сол кездегі саяси билік тарапынан ел-жұрттың көптен күткен белгілі бір оң қадамның жасалғанын атап өту лазым. Өйткені дәл сол күні елі­міздің Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өз еркімен өкі­леттігін тоқтатып, көшбасшылық тіз­гінді конституциялық заңға сәйкес, сол кездегі Сенат төрағасы Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевқа тапсырған еді. Сәйкесінше, мемлекеттің саяси билік тізгінін қолына алған бойда, жаңа көш­басшы кезектен тыс президенттік сайлау өткізіп, сайлаушылардың басым көпшілігінің мандатына ресми түрде ие болып, елімізде бүгінгі заман талабына сай келетін инклюзивті институттардың алғышарттарын қалыптастыруға бірден кірісіп кеткен-ді. Қасым-Жомарт Тоқаев­тың сайлауалды үгіт-насихат жұмысының өзегі мен арқауына айналған әділет, сабақтастық және даму сынды үштағанды әрі инклюзивті іргетасқа негізделген, әрі еліміздің болашақ дамуының ең көкей­­кесті 10 бағытын қамтитын стра­тегия­лық тұғырнамасы халыққа жария етіліп қана қоймай, Президенттің тіке­лей өз бақылауымен және кезең-кезеңмен іске асырыла бастады. Сосын, Пре­зидент тұғырнамасының ең құнды нысаналары Қазақстан Республикасының Конс­титуциясының бастапқы үш бабында, тайға таңба басқандай көрініс тапқан мына бас­ты құндылықтарға негізделген:

- Қазақстан Республикасы өзін демо­кра­тиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықты­рады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостан­дықтары;

- Республика қызметінің түбегейлі прин­циптері: қоғамдық татулық пен сая­си тұрақтылық;

- Бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму;

- Қазақстандық патриотизм;

- Мемлекет өмірінің аса маңызды мәсе­лелерін демократиялық әдістермен шешу;

- Қазақстан Республикасы – прези­дент­тік басқару нысанындағы біртұтас мем­лекет;

- Мемлекеттің бірден-бір бастауы – халық.

Міне, дәл осы тұрғыдан келгенде, аталған әмбебап құндылықтардың бар­лығы да жоғарыда Дарон Аджемоглу мен Джеймс А.Робинсон ұсынған ин­клюзивті инс­титуттарға қойылатын негізгі талап­тар мен ұсыныстарға сай келетіні көңіл­ге үлкен сенім ұялатады. Сонымен қа­тар Президент Тоқаевтың күл­лі ел кеңіс­тігінде түбегейлі іске асырылуға тиісті прагматизмге негіз­делген әрі мем­л­екетіміздің бола­шақ ірге­тасын нығай­татын іргелі бағдарла­малық жол кар­тасының ішкі мазмұнын айшықтайтын келесі ұстанымдары да тілге тиек болып отырған инклюзивті саяси-экономикалық және әлеуметтік  институттардың үдесінен шығады. Сосын, біздер Президент Тоқаев­тың әлгі прогрессивті ұстанымдары туралы бұдан бұрын да жазғанбыз. Алайда «айтпаса сөздің атасы өледі» немесе «айтылмаса сөз жетім» демекші, күллі халықтың мүддесінен шыққан әлгі нысаналарды тағы да  оқырман қауымның назарына ұсыну артық болмас:

-Тұрақты және қарқынды эконо­мика­лық өсім арқылы халықтың табысын арт­ты­ру;

- Сыбайлас жемқорлықты жою;

- Сот және құқық қорғау жүйесін реформалау;

- Мемлекеттік бюджеттің қаражатын ең алдымен келешегі зор жобаларға бөліп, жаңа жұмыс орындарын көбейту, халықты жала­қымен қамту, ұлттық табыс­ты әділ бөлу;

- Тұрғын үй мәселесін шешіп, түрлі санат­тағы азаматтардың қолжетімді бас­пана­ға ие болуын қамтамасыз ету;

- Әділетті әлеуметтік саясат негізінде адами капиталды дамыту, яғни жаппай білім беруді қолдау және халыққа сапалы медициналық қызмет көрсету, мұғалімдер мен дәрігерлердің мәртебесін көтеретін жаңа заңдар қабылдау;

- Өңірлер мен аймақтарды жедел дамы­тудың жаңа бағдарламаларын жасақтау;

- Еліміздің рухани жаңғыру құнды­лық­тарын жалғастыра отырып, тарихқа құрметпен қарау;

- Отанға адал болу, халықтың ғылым-білімге деген ұмтылысын күшейту;

- Сыртқы саясатта қалыптасқан конс­труктивті, теңгерімді және көпвек­торлы қа­рым-қатынастарды жалғастыра отырып, әлемдік кеңістіктегі ұлттық мүд­делері­мізді сақтап қалу;

- Ел дамуында шешуші рөл атқа­ратын жасампаз жастарымыздың барлық бас­тамаларына қолдау көрсете отырып, олардың арман-тілектерінің орындалуы­на және прогрестің қозғау­шы күшіне айналуына барлық мүмкін­діктерді жасау және талантты да іскер жастарды мемлекеттің барлық буын­дарындағы жетекшілік қызметтерге тарту.

Қасым-Жомарт Тоқаев жоғарыда атал­ған бағдарламалардың мүлтіксіз орындалуы үшін, ең алдымен қауқарлы әрі то­лық өкілетті Президент, ықпалды да іскер Парламент және мемлекетіміздің ең басты құндылығы болып табылатын халқымыздың алдында есеп беру­ді міндет деп санайтын Үкіметті мем­лекет­тік биліктің формуласына айналдыру керектігін де, сондай-ақ мем­лекеттік қызметке тек қана меритократ тұлғаларды, яғни, мемлекеттік мүд­­­де­лерді өз мүдделерінен жоғары қоя­­­тын «сингапурлық экономикалық ға­жайыптың» атасы атанған Ли Куан Ю секіл­­­ді пиғыл-ниеті таза азаматтарды тарту керектігін де күн тәртібіне қойып отыр. Өз бағдарламасында Президент Тоқаев байтақ мемлекетіміздің ең шешуші кезеңінде экономикамыздың тұрақты дамуына қатысты өзге де стратегиялық мәні зор мәселелерді мүлтіксіз шешу үшін елі­міздің Конституциясында көрсетілген демократиялық тетіктердің бірі ретінде Ұлттық қоғамдық сенім кеңесін құрды және ол кеңес бүгінгі таңда өзіне қойылған талап-міндеттердің үдесінен шы­ғатын қызметі мен іс-қимылын бас­тап та кетті.

Демек, бұл кеңесті де Президенттің елімізде инклюзивті  саяси-эконо­ми­калық институт қалыптастыруға бағыттаған ірі қадамдарының бірі деп қабылдаған жөн. Сосын, Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың халыққа жасаған үндеуінде елімізде көппартиялықты, сая­си бәсекелестікті және ой-пікірдің сан алуандығын дамытуға ықпал етуді өзінің тікелей міндеті деп санайтындығын, сол сияқты қоғамдық диалог, ашықтық, адамдардың мұң-мұқтажына жедел на­зар аудару мемлекеттік органдар қызметінің не­гізгі басымдықтары деп түйіндеп, ол орган­дардың алдына биік талап қоюы, сол сияқ­ты алдағы Парламент Мәжілісі мен мәсли­хаттар сайлауының еліміздегі көп­партиялық жүйенің дамуына оң ықпал етуін Парламентке міндеттеуі не­месе Президент Әкімшілігіне азамат­тардан келіп түсетін өтініштерді мемлекеттік орган­дардың сапалы қарауын қадағалап, жедел шаралар қабылдайтын бөлімнің құрылуына пәрмен беруі, сондай-ақ митингтер туралы заңнаманы жетілдіруге байланысты Парламентке талап қоюы немесе Конституцияға сәйкес, азамат­тарымыздың өз ойын еркін білдіруге құқығы бар екендігіне екпін беруі сияқ­ты бастамаларының бәрі де елімізде жаңа тұрпаттағы инклюзивті саяси-эко­номикалық институттардың қалыпта­суы­на бағытталған алғышарттар деп қабыл­дау лазым.

Сөз соңында жоғарыда тілге тиек бол­ғ­ан мемлекеттік инклюзивті институттарды нығайта түсіп, еліміздің тұғырын биік­тету үшін және әлемнің оза дамыған мем­лекеттерінің қатарына қосылу үшін, ең бірінші кезекте инклюзивті институттарды жедел қалыптастырып, әсіресе Біріккен Араб Әмірліктері секілді мем­лекеттің экономикасы қалайша тез қар­­қын алып, тұрақты өркендеп келе жат­қанының сырына терең үңілсек, бұдан тек қана ұтатынымыз көрі­ніп тұр. Ендеше,  жақсыдан үйрене, жаманнан жирене жүріп, дәл бүгін күллі әлем­ді сансыратқан пандемия секілді сын-қатер­лерге толы  заманда арам пиғылды алпауыттардың жемтігіне айналып кет­пес үшін, «жарылғанды жау алады, бөлінгенді бөрі жейді», «жау жоқ деме – жар астында, бөрі жоқ деме – бөрік астында» немесе әсіресе, абыз Абайдың қара сөздеріндегі «би екеу болса, дау төртеу болады» деген даналықтардың астарына терең бойлап, саяси билік бұтақтарын Президент институтына шоғырландырып,  бүгінгі таңда жаңаша қалыптасып, жаңаша бүршік атып келе жатқан жаңа тұрпаттағы әділетті билік жүйесіне басымдық беріп, әрбір азаматымыз бен халқымыздың мүдделерін бірінші орынға қоятын инклюзивті саяси-экономикалық институттарға жаппай қол­дау көрсетейік, қадірлі ағайын. Сосын, жем­қорлық жайлап алған ескі саяси-эконо­микалық институттардан тез арылып, жан-жақтан анталаған сұқ көзділерге жұтылып кетпей тұрғанда, егемен мемлекетіміз бен ел-жұртымыздың іргесін тез бүтіндеп, сон­шама ғасырлардан кейін әзер дегенде қол жеткізген егемендігімізді аман сақ­тап қалуға баршамыз жұмылған жұдырықтай атсалысайық. Ендеше, бұл сараптамалық мақаланы, тілге тиек болған жоғарыдағы кітап авторларының пайымдарымен үндес әрі бүгінгі ел Президентінің ұста­нымдарымен  түбегейлі үйлесетін киелі Құранның 13-інші («Рағыд») сүресінің 11-аятында көретін көзге оттай басылып, еститін құлақтың құрышын қандыратын әрі зиялы санаға нұр ұялататын: «Әр ел өз күйін өзгертпейінше, Алла оларды өзгертпейді. Әр ел өз басын­дағы Алла берген бақ-дәулетті  күнәлі болып, өзі тайдырып алмаса, Алла оны тартып алмайды», деген ұлағатты бағдар­шаммен түйіндей отырып, ел Президенті бастаған саяси-экономикалық және әлеу­меттік инклюзивті институттарды ел билігінің өзегіне тез өріп, уақытты оздырып ал­май, олардың іргетасын қатаң заң­дар­мен орнықтырып, әрі эволюциялық бей­­біт жолмен жылдам қалыптастырып алуға жұдырықтай жұмылып, бүкіл ел аумағында ауызбіршілікпен алға жыл­жиық!  Тек солай еткенде ғана ел эконо­микасының күре тамырына таза қан жүгіріп, бүгінгі таңда еліміздің жалына жармасып, етегіне оралған және теріс салдары мен зиянды зардабы ел бол­мысының күллі жүйесінде сезіліп тұрған сын-қатерлерді түптамырымен жұлып тас­тауға және дамудың биік белестеріне көтерілуге жол ашылады.

Әділ Ахметов,

Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Халықаралық жоғары мектеп ғылым академиясының академигі