Алаш және дін мәселесі

Ұлттық мақсатқа қол жеткізу жолында ұлт зиялыларының бас қосуының нәтижесі болған мазмұнды петициялардың бірі Қарқаралы петициясы болды. Бұл петиция 1905 жылдың 25 маусымында қабылданған. Оның маңызды ерекшелігі шындықты жан-жақты көрсетуі, ұсынған талаптары және көп адамның қол қоюы еді.

Қарқаралы петициясы Ресей ми­нистр­лер кеңесінің төрағасына бағыт­талған. Оның негізгі бөлімдерінде патша өкіметінің Қазақстанды рухани отарлауы көрсетілген. 11 бөлімнен тұра­тын петицияда дін қызметкерлерін босату, діни басқарма құру, білім беруге рұқсат ету, газет шығару, ісқағаз­дарын ана тілінде жүргізу, қазақтардан сайланған депутаттардың заң шығару жиналыстарына қатынасуы жөнінде талаптар қойған.

Жоғарыдағы петицияның маз­мұны­­мен М.Тынышпаевтың дін мәселесі жөніндегі  талабы  да сай келеді. Оның пікірінше:

«а) изъятие всех духовно-религиозных дел киргизов из ведения различных административных учреждений и передача их особому киргизскому духовному собранию с киргизскими муфтием во главе и независимость муфтия от каких бы тон и было административных учреждений, миссионерских обществ; в) постройка мечетей, молитвенных домов, медресе без всякого разрешения со сороны русских властей; с) отмена цензуры на духовные книги на киргизском, арабском и татарском языках; д) передача метрических книг ведомству киргизского духовного управления; е) открытые возраждения и прения с миссионерами без содействия последним администрации».

Ұлт зиялылары қазақтарды хрис­тиан дініне (православиеге) шоқын­дыруға түбегейлі қарсы болды. 1912 жылы Ә.Бөкейхан мемлекеттік Думаның мүшелеріне жазған ашық хатында «переселенческое Управление озабочено не одной раздачей казенной земли в Киргизской степи лицам «всех сословий», ...а также подготовкой киргизского народа к восприятию православно-христианского вероучения» – деп жазған. Бұл мәселе бұдан бұрын 1902 жылы қазақтың сауатты адамдары құрастырған петицияда орын алған еді. Кейінірек бұл жөнінде Ә.Бөкейханов өзінің «Қырғыздар» деген мақаласында былай деп жазады: «В этой первой киргизской прокламации, авторы на арабском и киргизском языках призывали детей Алаша подняться, как один человек, против посягательств русского правительства на религию – ислам и против попытки обратить киргизский народ в «крестьян» и православную веру». Ислам дінін қыс­паққа алудағы үкіметтің бұдан ке­йін­гі шаралары қазақтардың дініне қа­ты­сты патша саясатының қандай екен­дігін тағы бір мәрте дәлелдеп берді.

1916 жыл мен 1917 жылдың бірінші жартысында облыстарда қазақ съездері өткізілді. 1916 жылы Жетісу облыстық қазақ съезі сәуірдің 12-сі мен 13-і аралығында Верный (Алматы) қаласында ұйымдас­тырылды.

Жетісулықтар рухани-дін мәселесі жөнінде басқаларға ұқсамайтын ерекше шешім қабылдады. Жетісу қазақ съезі делегаттары біріншіден, мұсыл­ман дінін православиемен теңестіру үшін Петроградта мұсыл­мандардың діни басқармасын құру қажет деп тапты, екіншіден, съезд қарарында: «...далалық Орал, Торғай, Ақмола, Семей және Жетісу облыстарына ортақ «ерекше діни жиналыс» құрылсын және ол «Қазақстан» деп аталсын», делінді. Құжаттан келтірілген үзін­діден көрініп тұрғандай, діни мәсе­лелерге байланыс­ты алынған Жетісу съезі қарарында қазақ жерінен терри­ториялық құры­лым қалыптас­тырып, оны Қазақ­стан деп атау­­ды ұсынған. Сонымен қатар қарарда айтылған ұлттық (қазақ­стандық) діни басқарма құру идеясы қазақ облыстарын татар және башқұрт мүфтиаттарынан шығарып алу арқылы қазақ халқының рухани-діни топтасуына мүмкіндіктер туғызуға қызмет етті. Жетісулықтар шіркеуді мемлекеттен бөлу үшін дауыс берген жоқ, діннің қоғамда көрнекті орын алуын қолдады.

Петроградтағы Қазан төңкерісінен кейін, Қазақстанда Кеңес өкіметін орнату процесі жүріп жатқан кезде «Қазақ» газетінің 1917 жылы қара­ша­ның 21-інде шыққан 251-санында ұлт зиялылары – Ә.Бөкейхан, А.Бай­тұр­сынұлы, М.Дулатұлы, Е.Ғұмаров және т.б. дайындаған «Алаш» партия­сы бағ­дарламасының жобасы жа­рық көр­ді. Он баптан тұратын бұл маңызды жоба­да қазақ халқына дербес­тік әперу­ді көздеген ұлттық-мем­лекет­тік құ­рылыс туралы, демокра­тия­лық қоғам­ға тән адамның негізгі құқық­тары мен бостандықтары туралы, қо­ғам да­муындағы өзге де күрделі мәсе­ле­лерге арналған ережелермен қатар, дін ісі жөніндегі ойлары да бар. Нақты көр­сетсек бағдарламадағы 4-бапта дінге қатынасты мәселе қарас­тырылады. Бап «Дін ісі» деп аталып, онда «Дін ісі мемлекет ісінен айырылулы болуы. Дін біткенге тең құқық. Дін ұстауға ерік, кіру, шығу жағына бостандық... Мүфтилік қазақта өз алдына болуы... Неке, талақ, жаназа, балаға ат қою сияқты істер моллада болуы, жесір дауы сотта қаралуы» көтерілді.

Көлемі жағынан шағын, мазмұны жа­ғынан терең осы бағдарлама жобасы 1917 жылғы қараша айының 12-18-і аралығында өткен Құрылтай съезі сай­лауында Алаш партиясының үлкен табысқа жетуін қамтамасыз етті.

Отарлаушы Ресей қазақ халқының жері мен оның табиғи байлығының айтарлықтай бөлігіне иелік етіп қана қоймай, олар қазақтарды рухани жағынан да отарлауға белсене кірісті. Яғни, халықты тілінен, ұлттық болмысынан, дінінен айыру мақсатындағы іс-шараларын да жүзеге асыра бастады.

Бұл мәселе жөнінде ұлт зиялысының бірі Міржақып Дулатұлы 1907 жылы жазған «Қазағым менің, елім менің» атты мақаласында ашық та ашына жазған еді: «...Ең алдымен қазақ халқы – Россияға тәуелді халық... оның ешқандай правосының жоқтығы ыза мен кек тудырады. Халықтан жина­ла­тын салық қаражатының көп бөлігі ха­лыққа тіпті керек емес нәрсе­лерге жұм­салады... Өздеріңіз көз жазбай байқап отырғандай... чиновниктер, урядниктер кедей қазақтарды ұрып-соғып малдарын тартып, ойына не келсе соны істеді...

Енді чиновниктер біздің дінімізге, атадан мұра болып келе жатқан әдет-ғұрыптарымызға, біздің молдалар­ға ғана тиісті неке мәселелеріне араласа бастады, діни кітаптарды тұт­қынға алды...» Бұдан отарлаушылар қазақ­тың жерін ғана алып қоймай, дін мен ділімізден де айыру саясатын жүргізгендігі байқалады. Бұдан әрі М.Дулатұлы «Әйтеуір ата-бабам мұ­сыл­ман» деген дүрмекті қоятын кезең келді дей отырып, ол «Қазақтың көп жерінде мешіті жоқ, жоғына себеп бол­ған миссионер поп», деп көрсетеді.

Міржақып Дулатұлы мұның бас­ты себеп­тері патша өкі­меті­нің сая­сатына байланысты дей отырып, сонымен қатар бас­ты кінә өзі­мізден, яғни жаңа заманға қазақтар­дың икемделе алмауынан деп реніш білдіреді. Ол 1909 жылы шыққан «Оян, қазақ» жинағында:

«Көзіңді аш, оян қазақ,

көтер басты,

Өткізбей қараңғыда бекер жасты

Жер кетті, дін нашарлап,

хал харам боп,

Қазағым, енді жату жарамасты»,

дейді.

Сол кезде бүкіл қазақ даласына лезде тараған атақты өлеңінде М.Дулатұлы қазақтарды жер кетіп, дін нашарлап, адамгершілік тапталып жатқан кезде ұйқыдан оянып, басын көтеріп, жан-жағына қарап, мақсатсыз уақыт өткізбеуге шақырады. Екіншіден, бұл өлең өзінің мазмұны жағынан қазақтардың Ресей саясатына қарсылығын көрсетуге бағытталған.

Бостандық күресінде өшпестей іс қалдырған зиялының бірі Мұстафа Шоқай болды.

ХХ ғасыр шежіресі Ресейде өткен халықтық төңкерістен бастау алатыны белгілі. 1905-1907 жылдары революция жеңілгенімен, оның өзіндік үлесі – Ресейде парламенттік сайлаудың енгізілуі болды. Мемлекеттік Дума жөніндегі патша манифесі басқа «бұратаналармен» бірге қазақ еліне де депутаттық сайлау құқын берді. Бірақ Николай ІІ заң шығарушы пар­ла­мент ұнамай, оны екі рет тара­тып жіберді. Ал 1907 жылы тіпті Қазақ, Түркістан өлкелерінен депутат сай­лан­байтынын ресми мәлімдеп, қазақ­тарды саяси құқықтан айырды. Бұл қазақ­тарды Ресейдің жүргізетін саясаты­нан аулақ ету, оларға саясатын білдір­меу айласы болатын. Үшінші, төртін­ші мемлекеттік Думаларға қазақ­тар қатыстырылмағанымен, олар Мем­лекеттік Думаның мұсылмандар фрак­циясы арқылы құжаттар өткізуді қада­ғалады. М.Шоқай осы фракцияның ұйым­дастыру алқасының хатшысы бол­ды. Мұның өзі қазақ зиялыларының саяси күресте діни фактордың маңызын жақсы түсінгендігінің айғағы еді.

М.Шоқай түркі халықтарын азат­тық жолындағы күресте бірік­тіру­ге, ын­т­ымақтастыруға тырысты. «Мұ­ны ұлт­шылдық та, пантүрік­тік те, пан­ис­ламдық та емес, интернационал­дық, патриоттық әрекет деп түсінуіміз керек», дейді тарих ғылымдарының докторы, профессор Ә.Тәкенов.

Жалпы, М.Шоқайдың Түркістан авто­номиясын құру бағытын оның ис­ламға деген құрметі, ілтипатымен де бай­­ланыстыруға болады. Ислам мен ұлт­­тық идеяны ұштастыра отырып, ілге­рі­леудің ұтымдылығын паш еткен. Бұл ретте М.Шоқайдың мұсылман діні­нің адамгершілік-рухани және сая­си мүм­кіндіктерін кеңінен пайдалану ар­қылы, туысқан түркі мұсылман халық­тары­ның бірлігіне қол жеткізіп азат­тық­қа жету екендігін «Ұлы Түркі­стан» газе­тін­дегі «Жасасын Түркілік және ислам» деген ұранынан да байқауға болады.

Петроградтағы Қазан төңкерісі­нің жеңісі кеңестердің түркі  халқына – мұ­сыл­мандарға жағым­сыз жаңаша көз­қа­расын қалыптас­тырды. «Мұсыл­ман­­дар­ды үкімет басшы­лығына ара­лас­­­тыруға болмайды. Өйткені олар тап­­­тық тұрғыдан пісіп-жетілген жоқ» деп шеш­ті. Осындай саяси дағдарыс бары­сында М.Шоқай эмигрант болуға мәж­бүр болды. Шет жерде жүрсе де, ол алаш­тықтардың жолын қолдай оты­рып, күллі мұсылманды азаттыққа үндеді.

Қазақ зиялыларының дін жөніндегі ойларын қорытындылай келе айта­рымыз, олар қазақ елін отар­лық ез­гіден құтқару және ұлтымыз­ды өр­кениетке жеткізуде дінді ұл­тымыз­дың мәдениетінің, болмысының бас­ты бөл­шегі ретінде түсініп және оны қор­ғауға аянбай атсалысқандарын көреміз. Бұл мәселе бүгінгі еркін қазақ елінің алдын­да тұрған асыл міндеттің бірі екені анық.    

Бақтығали ШӘПИЕВ,

философия ғылымдарының кандидаты, доцент