Отты жырдың Оқжетпесі

Ақын ағаның түсіме Ақан тауының етегінде тұр­ғаны енуі де тегін емес секілді. Бұл – оның кіндік қаны там­ған киелі өңірдегі ата-бабаларының бағзыдан бергі құт-мекені. Еркештің ұлы атасы, Кенесары – Наурыз­байдың сенімді серіктерінің бірі, Қарауылдың Қыл­дысынан шыққан көзсіз батыр, қолмерген, Нысанбай жыраудың атақты дастанында есімі Иман, Жәуке, Төлебайлармен қатар аталатын Ер Кенжебай өмір бақи өзі аттас айдын шалқар айна көл жұлығын си­пап жатқан осы Ақан тауының төңірегін мекендеген. Балалары да атақоныстан табан аудармай, көгілдір көлдің жағасында, жасыл ормандардың саясында, манар таудың аясында өмір кешкен. Батыр мыңғыртып мал жинамаған, дөңгелек қана дәулет иесі болған деседі. Балалары да сол ауқымнан аспаса керек. Өмірі енші бөліспеген Кенжебайдың үш ұлы Тәуірбай, Бердібай, Тілеубердің меншігінде елу-алпыс қой, қырық-отыз ірі қара, екі-үш жүз қой-ешкі болған. Соның өзі кешегі қызыл белсенділердің көзіне сүйелдей қөрініп, «аша тұяқ қалмасын, асыра сілтеу болмасын» саясатымен ағайынды үшеуін үшінші деңгейдегі бай-кулак тобына жатқызып, бар малын ортаға түсіріп, атақонысын өзгертуге үкім шығарды. Отаршылдарға қарсы күреске қатысты деп патша ұлықтары бір қудалап, дүмділердің ұрпағы деп кеңес белсенділері және соңына түскен Кенжебай әулеті амалсыздан орыс селоларын сағалап, босып кетті.

Ақыры Тәуірбайдан туған Ебікен (азан шақырып қойған аты – Ибраһим) отызыншы жылдардағы алапат аштықтың алдында таудың түстік беткейіндегі қылды ағайындарын тауып, Төлебай ауылына көшіп келді. Осында отызыншы жылдың қараша айында екінші ұлы Еркеш дүниеге келді. Қуғын-сүргіннен қорқып, қашып-пысып, көшіп-қонып жүргенде айықпас сырқатқа шалдыққан жас ана Әлпеш аңсаған ұлын ауыздандыра алмай өмірден өтті.

«Жетім қалған лақты көрсем тітірейді жүрегім, Мен де сондай ана сүтін ембегеннің бірі едім» дейтіні содан ақынның.

Өлең-жырға құмар, әсіресе қазақ әдебиетінің қызыл сұңқары Сәкен Сейфулиннің «Ерке-Бұлан» деп қол қоятын шығармаларын қызыға оқитын Ебікен ақын болар ма екен деген игі тілекпен ұлына Еркебұлан деп ат қойған еді. Кейін ағайын-туғандары еркелетіп Еркеш атап кетті. Қазақта жақсы көрген балаларды даралап, атын өзінше өзгертіп алатын дағды бар еді. Еркештің жалғыз ағасы Бекқожаны жұрт «Бекеш» атайды. Ибраһимнің өзі Ебікен атанып күллі құжаттарға сол есіммен енді емес пе. Жалпы, бұл жаман да дәстүр емес. Жақын тартудың, жақсы көрудің, бауырмалдықтың бедерлі бір белгісі. Осы бауырмалдық Еркештің де жетімдіктің не екенін білмей еркін, ерке, бұла болып өсуінің бастау көзі болды. Жыландыдағы жетіжылдық мектепте оқығанда да, Атбасардағы мектеп-интернатта орта білім алғанда да ол кеудесін асқақ ұстап, үздік оқып, дос-жарандарынан, құрбы-құрдастарынан оқ бойы алда жүрді. Оның ақындық қабілеті орта мектепте жүргенде-ақ байқалды. Қазақ университетінде қанаттанды. Баспасөз саласындағы қиын да құрметті қызметінде құлашын кең жайып еліне елеулі, халқына қалаулы қаламгер етті.

Ақынның тұсына жете бере асау тайдай бұлт етіп, аунап түсіп, иесін тастап кететін қолшананың да түске кіруі жайдан-жай емес ау, сірә. Еркештің тырнақалды туындыларының бірі – осы оқиға суреттелетін «Қол­шана» ақынды зыр етіп Жыр сарайының қақпасынан өткі­зіп жіберген ақжолтай өлең. Ол журналда жария­ланған бетте-ақ аса көрнекті қоғам қайраткері, қазақ әдебиеті мен өнерінің жанүзер жанашыры, зердесі зерек білімдар сыншы Ілияс Омаровтың назарына ілініп, лайықты бағасын алды. «Бас-аяғы төрт ауыз өлеңде сырғанақпен бірге кеткен, аударылып артта қалған балалық, алда күтіп тұрған үміт пен күдік ақынның ой ағысын аңғартып, философиялық терең мағынасымен уақыт пен өмірдің ұшқыр қимылын аңғартады. Жазылуы қарапайым, бірақ сұлу» деп жас ақынға ақ жол тілеп, сәт сапар айтады ақылман аға. Демек, «Қолшана» ақын үшін сырлы сазды жыр сандығын ашып берген алтын кілт сынды.

Асылы, Еркеш Ибраһим жарауы келіскен жүйрік­тей жыр бәйгесіне еркін қосылып, бірден көзге түсіп, оқырманнан оң бағасын алған және орынды алған ақын. Тұңғыш жыр жинағы жарыққа шыққанда «Лениншіл жас» ақ тілеулі алғысөзбен кітапқа енген бес-алты өлеңді жарнама ретінде жарияласа, он алты облыстық қазақ газеттері түгел дерлік жағымды пікір айтып, жылы лебіз білдіргені күні бүгінге дейін есімде. Солардың көбін өз көзімнен өткеріп, сүйсіне оқығанымды ұмытқаным жоқ әлі. Өйткені сол елу сегізінші жылы институттан кейін бір жылдай ауыл мұғалімі болған мен Ерекеңнің қам-қарекеті мен абырой-беделінің арқасында облыстық газетке әдеби қызметкер болып кіріп және ақынның өзі басқаратын мәдениет бөлімінде істеген едім. Еркештің «Қарлығаш» жинағындай жабыла жаппай пікір жазылған жыр кітабын кейін көрген де, естіген де жоқпын.

Сарыарқаның киелі топырағынан жаралып, көкорай шалғынын жөргек қып, сабат самалын сіміріп, кү­міс көлдеріне сүңгіп өскен Еркешті даланың дара жар­шысы десе де артық болмас. Қыр перзенті атанған ха­лықта даланы жырға қоспаған ақын аз да шығар. Алайда Еркештей даланы егіле, төгіле жырлаған сама­лын­дай есілтіп, борандай бұрқыратып, нөсеріндей тө­пе­­летіп жиі жазған және жүйелі жазған ақын кемде-кем.

Дала деген немене? Самал жел ме?!

Жел деген не? Көктемнен жетер дем бе,

Осыларды шынымен сүйе алмасам,

Шіркін жүрек жүргені бекер менде, – дейді ақын ағынан ақтарылып.

Жыл мезгілінің төрт тоқсанында түрліше түлеп, дала дидары оның жырларында тотының қанатындай жүз құбылып, құлпырып тұрады. Қыста күміс қар­дан көрпе жамылып, ұйқыға кеткен аруға ұқсаса, көк­темде қара барқыт қамзол киген гүл ерінді қыздай бұлғаңдайды, жазда қызыл-жасыл көйлегі көлбеңдеп күл­кісі тау суындай сыңғырлаған келіншекті елес­тетсе, күзде алтын дән уыстан береке шашқан сар­кідір бәйбішеге айналып, елге ырыс-құт әкеледі. Сол бейнелерді көз алдыңа келтіргенде өзің де осы қыр­дың бір тетігіне жарап, болат түренмен боразда бұры­мын өрген диқан, кең жайлауда қой жайып, қозы жа­мыратқан шопан, тебінге жылқы салып, асаудың құла­ғында ойнаған жылқышы, қырда ақ шаңқан қала тұрғызған құрылысшы болып кеткің келеді.

Ол осы даланың даңғайыр иесі мен киесі сынды Социалистік Еңбек Ерлері белді де беделді қайраткер Баян Жанғаловтың, даңқты диқан Тұрлыбек Әбілпейісовтің, құт қонған қойшы Мәнтай Әлкебаевтың, автопойыз авторы Ғазиз Нұғымановтың бедерлі бейнелерін сомдап, көзі тірісінде-ақ өлеңмен ескерткіш орнатты. 

Әрине, Арқаның алтын алқасы – Кербез Көкше болмаса, бұл даланың да қу мекиен құла түз болып қалары ақиқат. «Жаннаты жер мен көктің сұлу Көкше, ризамын бар ғұмырым Көкшемде өтсе» деп Мағжан мен Сәкендей саңлақтар бастаған талай ақын жырлаған. Бірақ солардың Көкшені дәл Еркештей қастерлеп, құлай сүйіп, құлшына жыр еткені шамалы. Ол өзін, «Қызғыш» атты өлеңінде айтқандай, Көкшенің жаратқаннан кейінгі жалғыз иесіндей көрді. Және Көкшенің шырқау биігімен шектелмей, оның құрамдас құндылықтарын тұтас қамтып, жеке-жеке жыр етеді. Оларды оқып отырғанда Оқжетпестің ұшар басындағы піл тас қозғалып, орнынан тұрғалы жатқандай көрінеді. «Биші қайыңдағы» күміс көл тартылғанда айдынында билеп жүрген ақ балтыр қыздар жағада қалып қойып, бұрала біткен қайыңға айналуы ғажайып бір тылсым дүниеге жетелейді. Айнала ақ толқынның ортасында тұрған «Жұмбақтас» бір жағынан қарасаң су сарынымен шаптыққан кәрі кемпірге ұқсаса, енді бір жағынан байқасаң шашын жел желпіген арудай жүзі жайнап, күнге қарап сық-сық күлетін сияқты. Не керек, әйтеуір бір ертегі әлемінде жүргендей боласың. 

Бурабайда ақ бояумен жартасқа,

Жазылған бір алғыстар бар марғасқа:

«Емделуге әйелдерін жіберген,

Жүз рахмет алыстағы жолдасқа».

 

Сол жартаста көл үстінде түнерген,

Бикештер де үздірмейді күдерден:

«Көп рахмет келіншек пен қыздарға, –

Деп жазыпты, жігіттерін жіберген».

 

Тоқ баламен ойнай алмай аш бала,

Мұңлы көзден сіркірейді жас қана,

Сонау сөздің кім болса да салмағын,

Көтере алмас,

Көтерер тек тас қана.

Әсіре бояу әшекейсіз осынау қарапайым жолдарға қанша қалың ой, қаншалық зіл салмақ жатыр десеңізші. Шындық қорғасыннан да ауыр, өттен де ащы. Де­малыста болғанымызда санталай оқыған сөздер ғой бұл. Алайда оның астарында ашы да ауыр шындық жатқанын кім елеген. Зердесі зерлі ақын тәлім алар ой туғызып отыр.

Атажұрттың айтулы жерлерін, өзен-көлдерін, тарихи орындарын, танымал тұлғаларын жырлаудың санаулы шеберлерінің бірі де Еркеш. Қазақтың Қаратауы мен Алатауының, Алтайы мен Ұлытауының, Қарқаралысы мен Баянауылының бейнесін бар болмыс-бітімімен бедерлеп, сырлы сөзбен сом суретін санаға сіңірді. Есіле аққан Есіл, созылып жатқан Нұра, мұхитқа құяр Ертіс, жеті өзенді Жетісу да қаламынан қағыс қалған жоқ. Бір ғажабы, қай жерді жырласа да оны тарихи тұлғаларымен астастырып, бедерін айшықтап, беделін аспандата түседі. Сырымбетті ғалым Шоқан, Қоскөлді сері Ақан, Бурабайды сал Біржан, Жалғызтауды Үкілі Ыбырай арқылы кемелдендіріп, еңсесін көтеріп отырады. Сөйтіп туған жердің ғана емес, ұлы бабаларының да тұтас бейнесін жасап, тұғырын бекіте, биіктете түсуге күш салады. Тастарына табанын тілдіріп, балалықтың бал күндерін өткізген Ақан мен Айыртау, Ақсораң мен Имантау жайындағы жырлары өзінше бір сағыныш сорабы.

Туған жерін аялаған бұл қазақ,

Айдар тағып, ат қойыпты тым ғажап.

Жарты аспандай шалқып жатқан даласын,

Қорғау үшін шексе-дағы қилы азап.

 

Туған жердің әрбір аты, атауы,

Оған деген мейірімнің отауы.

Өзен-көлім – махаббатым мәңгілік,

Туған далам – Махаббаттың отаны.

Міне, бұл бәрімізге ортақ ақ ниет, адал пікір. Әттең, осы туған жер тақырыбы бүгінде сәннен шығып, өлең өрнегіне ілінбей жүргені өкінішті.

Көгілдір Көкше, көгілдір шәйі пердеңді аш,

Қасқая түсші Оқжетпесім менің нар маңғаз,

Ұйқыда жатқан оян сен, Жекебатыр,

Тас болып қатқан ақ бурам тұрып маң-маң бас, деп туған тауының баурайын түгел дүр көтеретін Көк­­шетаудың Еркеші, көркем сөздің серкесі ата-мекеніндегі меншікті тілші қызметін он екі жыл мінсіз атқарып, өмірінің соңғы он жылында сол «СҚ»-ның (Еге­мен Қазақстан) Қарағанды облысындағы өкілетті өкі­лі болып істеді. Қазақ қаламгерлерінің арасында ал­ғашқылардың бірі боп КСРО Журналистер одағы сый­лығының лауреаты атанған Еркеш ағаның жаңа орында тың тынысы ашылғандай, шабыты шамырқана түсті.

«Түсіп кеттім шахтаға,

Түбінде барар жер ғой деп,

Түнекті түрген қап-қара,

Жеңген де мендей ер ғой деп»

беріп кеткен ол жеті қат жер тамырын соқтырып жатқан құрыш қолды кен­шілерді көріп, өндіріс ошақтарының жүрегін іркіліссіз соқтырып, жұрттың үй-жайын жылытып тұрған «тасты отқа айналдырар» көмір осылардың маңдай терімен табылатынына көз жеткізді.

Аспаны қызыл арай таң алдындай арайлап тұрған Магниткаға да барып, Мартен пешінің аузында ақ жалынмен алысып, болат балқытып, құрыш құйып жүрген қазақ жігіттерін көріп, еңбегіне тәнті болды. Күні кеше ауылда ат құлағында ойнап жүрген жастардың бүгінде алау отты ауыздықтап, алапат жалынмен жұлқысып жүрген өжеттігін айтсайшы. Солардың осынау ер­лік еңбегін жалпақ жұртқа жедел жеткізу үшін ол қала­мын көсілте сілтеп, өлеңді де, очеркті де өндірте жаз­ды. Әлбетте, ақынға қара сөзден өлең оңай емес пе, негізінен оларды жырға арқау етті. Бұрын түрлі тақы­рыпта тоғыз поэма жазған ол кеншілер жайында дас­танға бергісіз «Алау», «Оттың тууы», «Болат судай тасиды» тәрізді толғаулар туғызып, «Аңыз аға» атты диалог-дастан жазып, аз жылда өндіріс тақырыбында үш кітап шығарып, ілгеріде жарық көрген оншақты жыр жинағын жаңа туындылармен толықтырды. Осы арада Социалистік Еңбек ері Алтынбек Дәрібаевпен ашық-жарқын әңгіме түрінде өлеңмен жазылған «Аңыз аға» еңбегіне аз-кем тоқтай кеткен артық болмас. Онда Алтынбектің аузымен айтылатын мынандай жолдар бар:

Арғын мен жеке жырла Төлегенді,

Сөз қозғау бастық жайлы керек енді.

Еңбекқор сонау біздің Нұрсұлтандай,

Көргем жоқ бұл өңірде ерен ерді.

 

Ол келді... жалғыз келмей отыз келді,

Отыз келді... дүбірлетіп отыз белді,

Отыздың отызы да отыз жалын,

Үрледі отыз отқа отыз желді.

 

Ол келді отыз дүркін еселі боп,

Отыздың мұртсыз ғана көсемі боп,

Отызы отыз түрлі өнер төгіп,

Отызы отыз түрлі көшелі боп.

 

Ол істі горновойдан бастап еді,

Өнерін төгіп-төгіп тастап еді,

Көндіріп от барысын дегеніне,

Ойпыр-ай, ақ жалынды жасқап еді.

Білді ол күйерін де, жанарын да,

Ерекше жалын ойнап жанарында,

Партия солдаты боп кете барды,

Жалынның оты алаулап талабында.

Бұл бүгінде ұлт көшбасшысы болып, отыз жыл бойы елді ұрыс-керіссіз, ың-шыңсыз соны соқпақпен нұрлы болашаққа бастап келе жатқан Нұрсұлтан Назарбаев. Елбасымызды табаны күректей қырық төрт жыл бұрын алғаш жырға қосқан біздің Еркеш Ибраһим екенін қазір екінің бірі біле де бермейтін шығар. Мұны дарынды тұлғаның кемеңгерлігі дейміз бе, көрегендігі дейміз бе – қайсысы болса да шындықтан шалғай кетпес, сірә. Оған мына жолдар да айғақ болады.

Жүрегімнің жылынып отыменен,

Ішімде де екінші жатыр әлем.

Ішімде де бар менің, бір сиқыр нұр,

Балқып жүре береді ақық өлең.

 

Досым, мұны дұрыс-ақ түсінгенің,

Ұшқанын да соңыра құсым менің,

Сынық ине өмірден әкетпеспін,

Тек ішімде кетеді ау ішімдегім.

Сақи тартқан, салиқалы ақыл иесі сарабдал ақын­ның ішінде көп дүние, құнды да бұлды дүние кеткені анық. Оны отыз жыл бір терінің пұшпағын бірге илескен мен жақсы білемін. Ұзын жолдың үстінде танысып, әдебиет айдынында табысып, баспасөз деген биік мінберде бірімізге-біріміз кезек-мезек бастық болып, балаң жігіт күнімізден бірге істеп, ағалы-інілідей болып кеткен едік. Ешқашан әй-шәй дескен, жүз шайысқан жеріміз жоқ. Ол – ақылшы аға, мен – ілтипатты іні болдық. Отау тігіп, шаңырақ құруымның да басы-қасында өзі жүрді. Содан бастап отбасымызбен алғаусыз араласып, балаларымыз бірге өсті. Ол мені өмір-бақи Сарбас демей, ата-анам еркелеткендей Сар­кен деп кетті. Алматыға жұмыс бабымен және өз шаруасымен келген сайын Жазушылар одағында болып, баспаларды аралап, қаламдастармен бірер күн дуылдасып әбден шаршағанда біздің үйге келіп бір-ақ тыныстап, жағасы жайлау боп жатар еді.

Ең соңғы рет сексен алтыншы жылдың мамырында меншікті тілшілердің жиынына келгенде, бойын ырду-дырдуан аулақ салғысы келді ме, әріптестеріне жоламай бірден біздікіне түсті. Қазылып қатты жү­деген екен. Жан-жары Ақылдан қапияда көз жазып, кәме­летке толмай, отау құрып үлгермеген үш баланың қам-қарекеті, отанасыз қалған отбасының тауқыметі өз мойнына түсіп, күнкөріс күйбеңі діңкелетіп, ден­саулығына қатты әсер еткені белгілі. Кейінгі кезде жастай жабысқан бүйрек дерті қайта меңдеп, ауруы асқынып, әлсін-әлі ауруханаға түсіп, жиі жатып қап жүрген-ді. Осы жолы жұмысын тапсырып, қызметтен кетуге бел байлап келіпті. «Мә, мынаны ертең редакторат­та жұртқа өзің оқып бер. Ақырына дейін оқуға менің демім жетпейді» деп өтінішін маған ұсынды. Үш бетке маржандай мөлдіретіп өлеңмен өзі жазған қолжазбаны көңілім бұзылып, әрең оқып шықтым да: «Ереке, қатардан кетіп қайтесіз? Қуып, қу­далап жатқан әзір ешкім жоқ. Жұмысыңыз да қал­пынша» деп едім, «Ортақ іске көлеңке түспеуі керек, мен бәрі­бір бұрынғыдай бола алмаймын. Оның үстіне күллі тіл­­шілердің жұмысына жауап беретін саған «аға­сын ауыр­­са да ұстап отыр» деген сөз ермесін» деп бір-ақ қайыр­­ды.

Ертеңіне ертелетіп машинкаға он-он бес дана ғып бастырдым да, алқа мүшелері мен көңіл жетер жігіттерге бір-бірден үлестіріп, жиналыстың басын­да көзім буланып, үнім булығып өлең-өтінішті жинал­ғандарға оқып бердім. Әріптестеріміз күрсініп, кейбірі кө­зіне жас алды. «СҚ»-ға өтініш» деп жазылған он жеті шумақ өлеңнің мына бір үзіндісі-ақ көп жайды аңғар­тар:

Бәйтерегім,

Мәуелеген еменім!

Қайда жүрсем жатсынбаған сен едің.

Өзің болып саңқылдады дауысым.

Өзің болып тамылжыды өлеңім.

 

Өзің болып жақсылармен жанастым,

Талай күртік қарды күреп жол аштым,

Бір түн бойы жаттым қардың астында,

Ақ боранда екі күндей адастым.

 

Солай саған хабар беріп жотадан,

Сөйтіп менің шығып жатты мақалам.

Өлеңдер де туды боран астында,

Очерк те туды аязда қақаған...

 

Енді шырқап шыға алмаймын шығанға,

Ере алмаймын мынау ұлы ұранға,

Дауысың бар, өздерің жоқ сықылды,

Екі көзім қадалады тұманға.

 

Артық-кемім болса менің, кешіңдер,

Үзеңгіден аяғымды шешіңдер,

О, туғандар, осылайша бір тілші,

Бәйтеректей омырылды дерсіңдер,

... Омырылды дерсіңдер».

Иә, отты жырдың Оқжетпесі, серке сөздің Ер­көкшесі осылай омырылып, ерен ақын Еркеш Ибраһим ұжымымен қош айтысқан еді. Араға бес ай салып пәни жалғанмен де қоштасты. Соған дейін қатарда ұстауға болатын еді-ау. Оған бірақ өзінен гөрі ортақ мүддені жоғары қоятын ірі тұлғаның өзі көнбеді. Біз тұрғыластардың тәлімі де, тәрбиесі де осы ғой.

 

Сарбас АҚТАЕВ,

«Egemen Qazaqstan» газетінің ардагері