Едіге деген ер еді...

Конференцияға онлайн режімде қатысқан Сенат депутаты, заң ғы­лым­­дарының докторы Мұхтар Құл-Мұхаммед, түркі халықтарының ба­­тырлық эпостарын зерттеуші неміс про­фессоры Карл Райхл, У.Алиев атындағы Қарашай-Шеркеш мем­ле­кет­тік университетінің профессоры, филология ғылымдарының докторы Нәсіпхан Сүйінова, жазушы, драматург Әнес Сарай едігетанудың жаңа бағыттары бойынша ұсыныстарын біл­дірді. Облыс әкімі Оңдасын Ора­залин Ноғайлы дәуірінің мұра­ла­рын зерттеу мақсатында жергілікті өлкетанушылар мен тарихшылар жүргізетін этнографиялық экспедициялар қорытындыны «қандай жағдай болса да, ғылыми негізге келтіріп, дә­лел­ді түрде айту керектігін» ес­керт­ті. Сондай-ақ ел арасынан Но­ғайлы ба­тырларына қатысты шежірелерді жү­йелеу, мұрағат материалдарымен жұмыс, ел ішінде айтылатын белгісіз жырларды жинақтау, Ноғайлы дәуі­рі­нің қа­һар­мандық дастандарын жатқа айтудан мек­теп оқушылары арасында сайыстар өткізу жөніндегі ұсыныстар мақұлданды. Со­нымен едігетанудың қазіргі бағыты қандай болуы керек?

 100 батырды түгендеуге болады

«Таныстырылып отырған «Ер Едіге – Ноғайлы дәуірінің жыры» аль­бо­мы Едіге – Нұраддын – Кейқуат – Мұсахан – Орақ-Мамай – Жаң­быр­шы­ұлы Телағыс бөлімдері бойынша жүйеленіп, еліміздің ең атақты жыршы-жыраулары орында­­­­уында өзара реттілікпен орналастырылған. Дастанға арқау болған кейіпкерлердің бәрі де Едіге бидің балалары, немере-шө­берелері. Ноғай Ордасының би­леу­ші­сі – Едіге би мен оның нұ­рад­діндері мен кейқуаттарына деген халықтың құр­­меті көптеген мифтік сарындармен, фольклорлық жүйелермен әсірелеуші үл­кен дастандарға айналса да, бәрінің түп қазығы – Ноғай Ордасының ұлыс биі мен оның ұрпақтарына ке­ліп тіреледі», деді Мұхтар Құл-Мұ­хаммед. Түркі ха­лық­тарының ең қадірлі, ең құрметті, ең көп тараған дас­танының қазақ халқында 20-дан астам нұсқасы сақталған. Қара­қал­пақ, татар, башқұрт, ноғай жырларын бірік­тірген кезде «Ер Едіге» бастаған Но­­ғайлы дастандарының саны 70-80-нен асып кетеді.

Күрлеуіт қыпшақ жырлауындағы «Едіге» дастанын қазақта тұңғыш рет хатқа түсірген Шоқан Уәлиханов болса, одан кейін Томск университетін бітірген жас ғалым Қаныш Сәтбаев 1927 жылы жырды жеке жинақ етіп бас­тырды.

 Сенатор Ақтөбе альбомында Ноғайлы дастандары «Едіге» мен «Қырымның қырық батырымен» шектеліп қалмай, Қазанның қа­­раша бектері – Нәрік, Шора батырлармен жалғасқан жырлар легі де ұтымды орналастырылғанын атай отырып, осы жұмыстардың әрі қарай жалғасқаны дұрыс деген пікір айтты. Оның пікірінше, келешекте Ер Едіге мен оның тікелей ұрпақтарына байланысты жырларды бір музыкалық жинаққа, Қырымның қырық батырының құрамында есім­де­рі аталатын жеке-дара батырлар тура­лы жырларды дербес жинақ етіп құ­растыратын уақыт жетті. Осылайша, бәрін жүйелеген уақытта Ноғайлы дәуірінің жүздеген батырының өмір тарихына ар­нал­ған энциклопедиялық дастандарымыз шыға келеді.

Ноғайлы жырларының мектебі

Ноғайлы жыраулары мектебі мен оның зерттелуіне қатысты тұ­жы­рым­дар да айтылды. Мемле­кет­тік сый­­лық­тың лауреаты, жазушы Әнес Са­рай сөзінің басын қазақ дастандарын жазбалау жұ­мысы Ш­оқан Уәли­ха­­­новтан басталатынын, «Ноғайлы – қа­зақ халқының алтын ғасыры» еді деп ба­ғалаған Шо­қан­ның Ноғайлының тарихын, поэ­зиясын, жыраулық өнерін, күй-дастандарын өте жақсы білгенін айтты. «Исі қазақта тұңғыш рет Шоқан 1841 жылы Аманқарағай округінің ақыны, қыпшақ Жұмағұлдан «Едіге» мен басқа да жыр-дастандарды жазып алып, орыс тіліне аударып бастырды. Ноғайлының қоғамдық-саяси өміріндегі дүмпулері әсерінен халық арасында жеке-дара пайда болған генеалогиялық «Алпамыс», «Ер Қосай», «Ер Көкше» эпостары – шежірелік дастандар», деді. Зерттеуші осыдан кейін қазақ арасында Ноғайлы жырларын өлтірмей аман алып қалғанымен қоймай, өміршең еткен мектептерге тоқталды. «Мұның ең басында – Абыл, Нұрым, Қашаған, Қалнияз, Қарасай бастаған Маңғыстау мектебі тұр. Екіншісі – Әлім жырауларының мектебі. Бұл , Үкі жыраудан басталып, Жаскелең – Бекберген – Бақы –Терлікбай – Бітеген – Нұрпейіс сияқты жыраулар кіреді. Осы топтың ішіндегі Нұрпейіс жырлаған «Қобыланды» жыры – эпостық поэзия шыңдарының бірі деп бағалауға болады. Үшінші топ – Марабай бастаған таманың жеті жырауы. Марабай «Ер Тарғынды» клас­сикалық деңгейде жырлады. Төртіншісі –Жиембет жырау ұрпақ­та­ры», деп сөзін түйіндеді Әнес Сарай.

Ноғай «Эдигесі»

Умар Алиев атындағы Қарашай-Черкес мемлекеттік университетінің қарашай-балқар және ноғай филология­сы кафедрасының профессоры, филология ғылымдарының докторы Нәсіпхан Сүйі­нова КСРО-ның түр­кі­тілдес ха­лық­та­рының ортақ ру­ха­ни мұрасының зерт­телуіне жан-жақ­ты тоқталды. Ноғай­дың батырлар жырының ең сыйлысы – «Эдиге жы­ры» ХІV-ХVІІ ғасырлар арасында, Алтын Орда мемлекетінің күні ба­тып бара жатқанда, Ноғай ордасы мемлекетінің саяси қалыптасуы ке­зінде пайда болған эпостың қайта орал­­­­уына байланысты ноғай ға­лым­да­рының атқарған жұмыстарын баян­да­ды. Қазақ ғалымдарымен тығыз байланыста жұмыс істейтін ноғай ғалымы былай деді:

 «1991 жылы Дағыстанның Терек­лі мектеп ауылында тұңғыш рет Ноғай Ордасы мен «Эдиге» эпо­сын­ың 600 жылдығы атап өтілді. Осында «Ноғай Ордасы дамуының та­рихи-геог­ра­фиялық аспектілері» тақы­ры­бында өткен ғылыми конференцияда фольклортанушы-ға­лым Әшім Сиқалиев 1957 жылы Кубань­дағы Тоқтамыс ауылында Ысқақ Құмықовтан жазып алған «Эдиге батыр» жырының ноғай нұсқасы шыр­қалды. 2016 жылы Мәс­кеу­де­гі «Наука» баспасынан «Эдиге. Ногайская эпическая поэма» жыр жинағы жарық көрді. Бұған Эдиге жырының ноғай халқының арасында сақталған 12 нұсқасы енгізілді. Осы топтаманы ағыл­шын ғалымы А.Ходзь­ко 1830 жылы Астрахань ноғай­ларының арасынан жазып алып, 1842 жылы Лондонда ағылшын және парсы тілдерінде жариялаған «Эдиге» дастанынан басталады. Бұдан басқа Семеновтың Қырым даласы но­ғайларынан, М.Османовтың Каспий бойы ноғайларынан, И.Березиннің құмық ноғайларынан жазып алған нұсқаларымен бірге, Кавказ соғысы кезінде Түркияға қоныс аудар­ған ерлі-зайыпты Эмире мен Махмұдтан түрік ғалымы Шағатай жазып алған нұсқасы, Румыниядағы Добруджа өлкесінде тұра­тын ноғай арасынан жазылған дастандар кір­ді.

Жыры бар да, жыршысы жоқ

Қаһармандық дастандардың негізгі желілері жыршы-жырауларымыз ұр­пақтан-ұрпаққа аманаттап келген соң сақталып, әр өңірдің өзіндік саз-ма­қамына ие мектептері қалыптасты.Біздің жырауларымыздың дәурені жүріп тұрған орта ғасырларда Еуро­па­ның жыраулары – трубадурлар да өз елінде танымал еді. Олар біздің ортағасырлық айбатты да рухты жырау­ларымыздың замандастары болатын. «Алайда Еуропа классикалық музыканың құрбаны болып кетті де, дәстүрлі өнерін өлтіріп жіберді. Француз жұртында соңғы трубадур осыдан 150 жыл бұрын өмірден өтті. Оның жырларын бүгінде француздар мен неміс халқында ешкім жырламайды. Ұмытылды. Еуропа мұрағаттарында «көше музыканттары» деп айдар таққан трубадур жыр­ла­рының мәтіндері сақталса да, оны жырлайтын жыршысы жоқ. Өйткені қалай жырлауды білмейді. Олар соңғы кездері трубадурларының жоғалған іздерін табу мақсатында Орта Азия елдеріндегі жыраулық өнерді зерттеуге кірісті», деп сөзін бастаған Қазақ ұлттық өнер университетінің профессоры, жырау Алмасбек Алматов Ақ­төбе облысының да қазір жырау­ла­рымен мақтанатын жағдайда еместігін ашық айтты. Себебі Ақтөбе облы­сын­да­ғы музыка колледжі, өңірлік университетте кәсіби дәстүрлі музыканы орындаушы мамандар даярланбайды. «Кешегі заманда жыраулар мектебінің ұясы болған Ақтөбе өңірінде бұл дәстүр үзіліп қалғандай. Осы шараға Едігені жырлайтын жырау іздегенде Ақтөбеден 3-4 жыршы ғана бел буып шықты. Мұның өзі дәстүрлі жы­рау­лық өнердің шын жағдайын көрсетеді. Мәсе­ле дәстүрлі орындаушы­лар дайындауда кәсіби мектептің жолға қойылмауында деп ойлаймын. Бұл жа­ғынан қазіргі заманғы жыршылар да­йындауға Қорқыт Ата атындағы Қы­зылорда өңірлік универ­си­те­тінің дәстүрлі жыр кафедрасы ықпал етіп отыр. Қазір өз магистранттарымыз бар, бакалавр, доктарантура  ашылды. Жа­қын­да ғана Түркияға «Көроғлы» жырын зерт­теуге маманданған бір магистрантымыз докторантураға оқуға барады», деді жы­рау.

Осы өңірде «Едігені» соңғы жырлаған жырау – Қайролла Иманғалиев. Ол Ойыл ауданының Саралжын ауылынан 1930 жылдары қарақалпақ еліне қоныс аударған. Бүгінде ҚР ҰҒА қорында «Едіге» дастанының Қайролла жырау­дан жазылып алынып, бірақ еш жерде жарияланбаған нұсқасы сақтаулы. Конфе­ренция қорытындысында Едіге ба­тырларының тұяғы қалған өңірде эт­но­графиялық экспедициялар ұйым­дас­ты­ру, музыкалық колледжде жыраулар дайындау, өңірлік университетте кәсіби жыраулар поэзиясы кафедрасын ашу мен өнертанушылар дайындау назарға алынатын болды. Бұл жұмыстар алдағы жылдың жұмыс жоспарына енгізілмек.

Ақтөбе облысы