Тарих һәм тілдік дерек (Президент мақаласын тілтанушы көзімен оқығандағы ойлар)

Сонымен бірге оқып отырып, бір жағы, мақала мәтінінің тілі арқылы бейсаналы түрде адамға жеткізілетін астырт мағынаны, автордың ішкі интенциясын көрсету керек екен деп ойласақ, екінші жағынан, әр тарауында айтылған мазмұнды қазіргі отандық тілтанымға қатысты мәселелермен байланыстыруға тырысып бақтық. Сөйтіп, мақала мәтіні шағын лингвос­татис­тикалық зерттеу объектісіне айналды, ал оның мазмұны отандық тіл білімінде біраз жағдайды қайта қарауға, көптеген мәселенің шешімін іздеуге ойтүрткі болды.

Мақала мәтінінің лингвостатистикасы

Мақала 1 332 сөздің 3 595 сөзқолда­­ныс түрленімінен тұрады. Осы 1 332 сөз­дің 560-ы зат, ұғым, түсінік аты бол­са, 301-і іс-қимылды, 243-і сын­ды, 71-і қимылдың сипатын білді­ре­тін, қалғаны көмекшілік қызметтегі сөз­дер. Осы сөздердің 754-і тек бір рет қол­данылған сөздер. Әдетте қоғам үшін жаңа өзектіленген ұғым, түсі­нік аттары осы сөздер қатарында көп бо­лады, мақаладағы пандемия, вирус, тех­нология, плюрализм, «soft power» (жұм­сақ күш) сияқты сөздер мұның айғағы. Зат есімдер мен қимыл аттарының басқа типтегі сөздерден көп болуы, жиілігі 1-ге тең сөздер санының жиілігі жоғары сөздерден бірнеше есе көп болуы, сол сияқты ең жоғары жиілікке мазмұны солғын көмекші сөздердің ие болуы – жалпы кез келген тілге тән әмбебап заңдылық көрінісі.

Сондықтан мақала мәтінінде де жиілік бойынша тізім басын «бол» көмекші етістігі бастап тұр. Көмекші қыз­меттегі сөздерді ескермей, толық мағы­налы ең жиі қолданылған сөз­дерді жинадық. Қоғамдық санада идео­логиялық, базалық концептілердің қайсысы өзектіленіп отырғанын осындай жиілігі жоғары атауыш сөздер аңғартады. Мұндай пікірді алғаш айтқан философ ғалымдардың бірі М.Эпштейн жиілік сөздікті әлемнің тілдік бейнесі ретінде зерттеу құралына айналдыруды ұсынады. Ғалыммен келісе отырып, оның «сөздердің жиіліктік реті – бұл ұғымдардың жалпыхалықтық, стихиялық-демократиялық жүйесі» деген анықтамасының дәлдігіне тағы бір көз жеткіздік.

Президент мақаласындағы ең жиі сөздерден жасалған инфографика жоғарыда ұсынылып отыр.

Әдетте авторлық мәтіндегі бұл сөз­дер жалпы сол тілдегі басқа да мәтін­дер жиынтығының жиілігінде «көш бастап» тұрған сөздермен үйлес болатыны анықталған. Қазақ тіліндегі ең үлкен жиілік сөздікті Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты 2016 жылы әзірлеген болатын, онда 7 миллионнан астам сөзқолданыстан тұратын қазақ мәтіндері қамтылды. Енді осы сөздіктегі және Президент ма­қа­ласындағы толық мағыналы ең жиі сөз­дерді салыстырсақ, екеуінде де жо­ғары жиілікті сөздер мынадай болып шықты: қазақ, ел, жер, тіл, мемлекеттік, халық, білім. Бұл дерек қазақ ұлтының қазіргі санасындағы базалық ұғымдардың Мемлекет басшысы мақаласында да өзекті екенін көрсетті.

Бір қызығы, Президент мәтінінде «біз» есімдігі «мен» есімдігінен үш есе көп қолданылған. Бұл оның өз оқырманымен – халқымен өзін бір санайтынын көрсетсе керек. Сол сияқты қазақ сөзінің 20, ал қазақстандық сөзінің небары 2 рет қолданылуы ұлттық бірегейліктің қазақ халқының этносимовлизміне берік орныққан ахуалын Мемлекет басшысының терең сезінгенінің дәлелі іспетті. Ел, халық, жер, тәуелсіздік, тіл, Қазақстан – бұл сөздер мақала авторының ғана емес, барша қазақ елінің көкейінде жүрген қастерлі, өзекті, асыл ұғымдар. Олар жиі қолданылу арқылы да оқырманға ерекше әсер етеді.

Мақала мәтінінде қолданылған жалқы есімдердің \ жиынтық саны да қызық ақпарат бере алады: барлығы 49 жалқы есімнің 35-і қазақтың жер-су аты, 7-і шет жер-су аты, 5-і кісі есімі, 2-і тарихи оқиға аты. Қазақ жер-су аттарының географиясы кең, құд­ды бір Қазақ даласын аралап өткен­дей боласың. Бұл ақпарат жиі кездес­кен «жер» сөзінің құндылығын арт­тыра түседі, оның нақтылауышы сияқ­ты, әрбір қазақ санасында аяулы сана­латын туған жердің небір көрікті мекен­дерінің аттарын санамалап, көз ал­дына елестеткізеді. Қолданылған кісі есім­дерінің де оқырман санасында тітір­кендіретін ассоциациялары мен білім­дерінің қуаты жоғары: Абай, Әлихан Бөкейханов, Томирис, Құрманжан датқа, Кейкі батыр – бәрі де ұлты үшін жан аямаған тұлға аттары. Тарихи оқиға аттары да тек ұлттық маркерлі семан­тика арқалаған бірлікке жатады: Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама, Желтоқсан оқиғасы.

Кейбір сөздерің о бастағы мағынасы­ның өзінде тіл иелмені санасын­да оң эмоциялар мен түсініктерді тітіркен­діретін жағымды мазмұн немесе дұрыс мән, оң бояу болады және осыларға қа­рама-қарсы мағынасы теріс мар­кер­лі, жағымсыз сипатты сөз түр­лері де бола­ды. Мақалада қолданыл­ған 1 332 cөз­дің ішінен мағынасы осын­дай оң, бояуы жағымды және жағым­сыз бояу­лы сөздерді санап көрдік. Ағайын, азат­­тық, азамат, ақыл, арқау, арман, ар­тық­шылық, атажұрт, ата-баба, әділдік, әлеует, байып, бастама, бауыр, береке-бірлік, бостандық, дана­лық, дарын, еңбек, еңсе, жан-жүрек, жанашырлық, жарасым, жасампаздық, жаннат, игілік, келісім, кие, көкіреккөз, қазына, қасиет, қуаныш, маңдайалды, мереке, мемлекетшілдік, мұра, наурыз, ниет, отансүйгіштік, өрен, парасат, перзент, сүйіспеншілік, табанды­лық, тәрбие, тәуелсіздік, тиімді­лік, тұрақтылық, ұлағат, ұстам­ды­лық, халық, іргетас сияқты жағымды бояулы, «дұрыс» мағыналы сөз саны 206 болса, ақымақтық, алаңдаушылық, арандатушылық, анархия, ашаршылық, вирус, дағдарыс, даңғаза, жүгенсіздік, зұлмат, кемшілік, кесір, күмән, қазақ, қақ­т­ығыс, қатер, қуғын-сүргін, науқан, нәубет, олқылық, өкініш, пандемия, ұраншылдық, тығырық, шектеу сияқты жағымcыз бояулы, «теріс» мағыналы сөз саны оң мағыналы сөздерден бес есе аз, небары 45 болып шықты.

Айтылған статистикалық деректер­дің барлығы мәтіннің мазмұнын жасауға қатысатын, бірақ өзара байланысқанда ғана ойды білдіре алатын, жеке тұрған­да еш мәні жоқ бөлек-бөлек жатқан фор­­малардың – дербес сөздердің жиын­тығы­нан тұратын жалаң сырт ақпарат сияқты көрінеді. Шын мәнінде, бұл формалар өзара байланысып, автордың ойын білдірумен қатар өздері жеке-жеке әсер ету арқылы да оқырман санасына негізгі ойға қосалқы берілетін маңызды ақ­параттарды жеткізеді, оқырман сана­сындағы әрбір жеке сөзге қатысты ұғым, түсінік, ассоциацияларды тітіркендіру ар­қылы тұтасқан мәтіндегі жүйелі ой же­лі­сіне сол ойды күшейтетін, нақтылай түсетін, оны тіпті жетілдіріп, құлпыртатын да қосалқы ақпарат үстейді. Бір қызығы, мұндай ақпарат кейде мәтіндегі негізгі ойдан да әсерлі болады, себебі ол адамның түпсанасына тікелей жол тарта алатын қасиетке ие.

Тәуелсіздіктің отыз жылы және қазақ тілтанымы

Мақалада талданған қазіргі жағдай, көтерілген көп мәселе тәуелсіздік ал­ғаннан кейін көз алдымызда дамыған қазақ тілтанымының жаңа кезеңдегі тарихын, бүгінгі ахуалын, болашағын, қоғам талаптарына жауап беріп жатқан, жауап бере алмай жатқан тұстарын еске салды.

Біздің бағалауымызша, «Бағдар мен белес» тарауында талданған отыз жылдық тәуелсіздігіміздің әр онжыл­дығы­ның өзіне тән тарихи, саяси, мәдени-әлеуметтік сипаты дәл көрсетіліп, бұлай кезеңдестірілуі бірінші рет. Бұл және де тәуелсіз Қазақтандағы тілтанымдық ғылыми орталық Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының даму кезеңдерімен сәйкес келеді: жаңа Қазақстанның іргетасы қаланған алғашқы онжылдықта Институт ұлттық тіл ғылымының негізін салушы Ахмет Байтұрсынұлының есімін алып, өзіне тіл білімін дамытумен қатар мем­ле­кет­тік тілдің ғылыми-лингвистика­­лық базасын қалыптастыру миссия­­сын жүктеген болатын. Қазақ елінің керегесін кеңейту екінші онжыл­дықта мемлекеттік тілдің ғылыми-лингвистикалық базасы жетіл­діріліп кеңейтілді, отандық тіл ғылы­мының қалыптасуына, тіл мәселесіне ұлттық мүдде тұрғысынан қарайтын ғылы­ми кадрларды тәрбиелеп, аяқтан­дыруға күш жұмсалды, ал үшінші он­жыл­дық қоғамның қазақ тіліне деген жыл санап өсіп келе жатқан сұра­нысын қанағаттандыратын іргелі және қолданбалы зерттеулерге ерекше назар аударылды, соның ішінде ұлттық тілдің дамуы мен болашағы үшін аса маңыздысы – латын графи­касы негізін­дегі жаңа әліпбиге көшу жалпыхалықтық тілтанымдық рефор­масы деуге болады.

Президент айтқан «Ұлттың жаңа болмысының» және «экономикалық өсім игілігін әрбір азаматы сезіне алатын әділетті қоғам мен тиімді мемлекет құру­дың» рухани негіздерін тілден ізде­ген, тауып көрсеткен тілтанушылар аз бол­мады: академик Әбдуәли Қайдар, Рабиға Сыздық, профессор Нұргелді Уәли, Рүстем Шойбеков, Жамал Ман­кеева сияқты басқа да ғалымдардың зеттеулері осындай деректерге толы. Бұл зерттеу нәтижелерін халыққа жеткізу, насихатын арттыру, тілтанушылар мен қоғам арасындағы диалогты жақсарту кезек күттірмейтін мәселе болмақ.

Мемлекет басшысы мақалада көтерген тың мәселелері өте көп, соның ішінде тіл ғылымының қатысынсыз шешуі толық бола алмайтындарына тоқ­тала кетейік: ол, ең алдымен, тарихы­мыз­ды қайта толық жазу тапсыр­масы. Себебі тілдік дерексіз қоғамның тари­хын дәл сипаттап шығу мүмкін емес, өйткені халықтың қандай да бір уақыт кесіндісіндегі өмірінің рухани сипаты, идеологиясы, ахлағы мен құн­ды­лықтар жүйесі мықты сақталатын әмбебап «артефактілер желісі» – тіл, оның жүйесі мен бірліктері. Сон­дық­тан тарихшыларымыз бен тілтану­шы­ларымыз бірлесіп жүргізген зерттеулер төл тарихымызды толық жазып шығуға зор мүмкіндік берері сөзсіз. Сонымен бірге қазақ тілінің тарихына арналған академиялық сипаттағы тың ғылыми еңбек аса қажет, мұндай еңбекті, қар­жы­лық қолдау болса, Институт еліміз­дегі басқа да ғылыми орталық мамандары­мен бірлесіп әзірлеуге дайын.

Екіншіден, балалар әдебиетінің қазіргі заманғы отандық туындыларын жасау, шетелдік балалар әдебиеті үлгілерін қазақ тіліне аударумен қоса, классикалық әдеби шығарма мәтіндерін әр жастағы бала қабылдауына лайықтап, осыған қоса публицистикалық, әсіресе ғылыми стильдегі мәтіндерді де бала танымына бейімдеу, осы мәтіндердің кеңауқымды, аннотацияланған элек­т­ронды корпусын, базасын жасау ісіне қолдау көрсетілуі керек. Озық елдер тәжірибесінде солай, Шекспирді бала алдымен адаптацияланған мәтіні арқылы, кейіннен барып түпұсқада оқиды. Бұл қазіргі қазақ оқулығы кон­тен­тін жоғары деңгейге көтеруге зор мүмкіндік берер еді.

Үшіншіден, Президенттің «мемле­кеттік тілді білу – Қазақстанның әрбір аза­матының парызы. Міндеті деп те айтуға болады» деген үндеуін жүзе­ге асыру үшін мемлекеттік тілдің нор­мативтік базасына міндеттеуші тетіктерді анық көрсететін түзетулер мен толықтырулар енгізу аса қажет деп санаймыз. Тіпті мемлекеттік тіл туралы арнайы заң қабылдаудың да уақыты келді. Себебі Елбасының тілге қатысты ұзақ жылғы либералды сипаттағы сарабдал саясаты бүгінде өз жемісін беріп отыр, Қазақстандағы басқа этнос өкілдері де қазіргі кезде мемлекеттік тілге деген қажеттілікті арттыратын, міндетті айқын көрсететін нақты заңнаманы талап етеді. Мұның барлығы әлеуметтік тілтанымдық зерт­теулер нәтижелеріне арқа сүйегенде ғана тиімді негіз болатыны белгілі. Осы бағытта Институт мамандары социо­линг­вистикалық зерттеулер жүргізіп отыр.

Төртіншіден, Президент көтерген экология мәселесін шешу үшін ұлттық экологиялық сананы жаңғырту, оны жаңа білімдер жүйесімен байыту аса қажет. Бұл мәселенің бастауы тіл ғылы­мындағы лингвоэкологиялық зерттеу­лермен де тығыз байланысты. Қоршаған ортаның тазалығы сана тазалығынан, тіл тазалығынан басталады. Сонымен бірге ұлтымыздың болмысына біт­кен табиғатты аялау қасиетінің ана тілімізде сақталған ертегілер, аңыз­дар, тыйымдар, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, т.б. «көріністерін» бала­бақша, мектеп, ЖОО-ның оқулық маз­мұ­нына жүйелі түрде енгізуді қолға алу керек. Бесіншіден, Қазақстанның ономас­тикалық кеңістігіндегі дәстүрлі атауларды жаңғырту ісін кешенді түрде жалғастыру және ұлттық тарихи ономастикалық атауларды насихаттау, жұртқа түсіндіру жұмыстарын қар­қынды жүргізу еліміздің тұтастығы үшін аса қажет стратегиялық маңызды мәселе болып қала бермек.

Қорыта айтқанда, Мемлекет бас­шысы мақаласында алға тартқан мәселе көп, оларды шешу үшін тілтанушылар қоғам­мен тығыз байланысқа шығып, сөзден іске кірісу керек деген ой түйдік.

Анар ФАЗЫЛЖАН,

Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры