Отыз жыл және ономастика

Мемлекеттік шекара сызығынан өткен адам тәуелсіз Қазақстан Респуб­ликасының табалдырығынан аттағанын айқын сезінуі керек. Бұл жерде көзге түсетін ең басты көрнекі құрал – жер-су, елді мекен атаулары болса керек.

«Бабалардан мұра болған қасиетті жеріміз – ең басты байлығымыз. Қазаққа осынау ұлан-ғайыр аумақты сырттан ешкім сыйға тартқан жоқ. Бүгінгі тарихымыз 1991 жылмен немесе 1936 жылмен өл­шен­бейді. Халқымыз Қазақ хандығы кезінде де, одан арғы Алтын Орда, Түрік қағанаты, Ғұн, Сақ дәуірінде де осы жерде өмір сүрген, өсіп-өнген. Қысқаша айтқанда, ұлттық тарихымыздың терең тамырлары көне заманның өзегінде жатыр», деген болатын Президент Қасым-Жомарт Тоқаев «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» мақаласында.

Әрине, тәуелсіздікті тұғырлы ету ша­ра­лары, соның ішінде ономастика са­ла­сын­дағы оң өзгерістер де аз болған жоқ.

– Егемендікке қол жеткізген 1991 жылдан бастап бүгінге дейін Батыс Қазақстан облысында идеологиялық тұр­ғыдан ескірген немесе мән-мағы­насын жоғалтқан 5 аудан, 95 елді мекен, 1726 көшенің атауы өзгертілді. Бұл өз­герістің бәрі жергілікті халық пен қо­ғамдық пікірді ескере отырып, Қазақ­стан Үкіметінің жанын­дағы республикалық ономастика комиссиясы және облыстық ономас­тика комиссиясының қорытындылары негізінде жасалды, – дейді Батыс Қазақ­стан облыстық тілдерді дамыту басқар­масы басшысының міндетін атқарушы Света Ғаниева.

Бұл жұмыстар барынша сапа­лы, ғылыми негізде жүруі үшін оған ға­лымдар, мамандар тартылған. Осы­лай­ша облыс аумағында топони­мика­лық зерттеулер жүргізу арқылы елді мекендер, географиялық нысандар туралы ақпараттарды жинау және жүйе­леу мақсатында «Батыс Қазақстан облы­сының кейбір аудандарының тарихи топонимикасы» атты жобасы жүзеге асы­рылып, кітап жарық көріпті.

Шыңғырлаудың үлгісі

Өңірде елді мекендердің тарихи атауын қайтару, идео­ло­гиялық тұр­ғыдан ескір­ген атауларды өз­герту ісін өте­ сәт­­ті жүргізген аудан­дар бар. Мы­салы, Тәуелсіздік алған­ға дейін Батыс Қазақ­стан облы­сы­ның Шыңғырлау ауда­ны халқының тең жарымы өзге ұлт өкілдері болған еді. Ресей Феде­ра­циясының Орынбор об­­лысымен шек­тесіп жатқан өңір­ге Столыпин реформасы кезінде қарашекпендер көп келген. Орыстандырудың тағы бір толқыны тың игеру тұсында болды. Сөйтіп, ке­зінде хан жайлаған қазақтың тарихи то­пырағы орыс­танған өңірге айналып кете жаз­даған. Бірақ Тәуелсіздік таңы ат­­қалы жағдай өзгерді. Халықтың санасы жаңғырды. Бүгінде аудан халқының 90%-ы – жергілікті ұлт өкілдері. Ке­зін­де Лебедовка, Константиновка, Ново­петров­ка, Полтавка, Лубенка аталған ел­ді мекен­дер түгелімен тари­хи атауын қайтарып алды. Бұл ауданда ұлттық та­нымды, тарихи сананы жаңғыртуға ар­налған жұмыс жүйелі жүргізілгенін көр­­сетеді. Содан да болар, 2018 жы­лы «өңірдің ономастикалық кел­бетін ұлт­тық танымға сәйкес­тендіру жұмысын бел­сен­ді жүр­­гізген «Үздік аудан әкімі» сый­­лығын Шыңғырлау ауда­ны­ның сол кез­дегі әкімі Альберт Еса­лиев алған болатын.

Бөрліде оң өзгеріс бар

Қазыналы Қарашығанағы бар Бөрлі ауданы да кезінде әбден орыстанған өңір­дің бірі болатын. Бүгінде ауылдардың кө­бі тарихи атауын қайта алды. Қазіргі таң­­да аудандағы 13 ауылдық округтің 10-ының атауы – мемлекеттік тіл­де. Олар­­дың ішінде Бумакөл, Ма­­сай­төбе, Жар­суат, Қарағанды, Кең­түбек, Бақты­арал сынды дәс­түрлі атаулар құлаққа жы­лы тиеді.

– Ономастикалық атауларды ретке келтіру және тарихи атау­ларды жаңарту мақсатында идеологиялық тұрғыдан ескірген атаулар мен қайталанатын атау­ларды тарихи жер-су атауларына алмастыру туралы Қазақстан Рес­пуб­ликасы Президентінің 2017 жыл­ғы 28 ақпанда берген тапсырмасы бар. Соған сәйкес, 2019 жылы халықтың пікірін ес­кере оты­рып ауылдық округ әкім­дерінің ұсы­нысы негізінде ауданда 1 ауылдық округ пен 3 ауыл атауын өзгертуге ше­шім ал­ғанбыз. Бұл ұсыныс рес­публикалық дең­гейде қолдау тап­ты. Сөйтіп, 2020 жылы Бөрлі ауда­нының Киров ауылы – Қара­ғанды, Тихонов ауылы – Қара­құдық, Александров ауы­лы – Дос­тық атауына өзгертілді. Алек­сандров ауылдық округі – Достық ауылдық округі деп аталатын болды, –дейді Бөрлі ауданы әкімінің орынбасары Алпамыс Көшкінбаев.

Бұдан бөлек, 2019 жылы Бу­ма­көл ауылдық округінің 5 көшесі, Бөрлі ауыл­дық округінің 5 көшесі, Ақсай қала­сы­ның 25 көшесі, Жарсуат ауылдық ок­ру­гіне қарасты Қарашығанақ ауы­лының 1 көшесі қайта аталған. Бөрлі ауданы бойынша жалпы білім беретін 3 орта мектеп те тәуел­сіз еліміздің тарихи тұл­ға­ларының есімін иеленіпті. Ал­памыс Жаңабайұлының айтуынша, алдағы уақытта Бөрлі ауда­нының Успен ауылдық округі атауын өзгерту жоспарланып отыр екен.

Теректіге тың серпін керек

Жайықтың сол жағалауын алып, жүз­деген шақырымға созылып жатқан Те­ректі ауданы да – тарихы терең өңір­дің бірі. Басқаны айтпағанда, Кіші жүз­дің билеушісі болған Айшуақ хан Әбіл­қайыр хан ұлы мен Жантөре хан Айшуақ хан ұлы зираттары дәл осы аудан­да жа­тыр.

Дегенмен, 15 ауылдық ок­ругі, 49 ел­ді мекені бар үлкен ауданға ономас­тика саласында тың серпіліс керек-ақ. 2010-2020 жылдар аралығында ауданда төрт-ақ ауылдың атауы өз­геріпті. Атап айтсақ, Подхоз ауылы – Ыждағат, Донецк ауылы – Тақсай, Социализм ауылы – Кемер, Новая жизнь – Жаңа өмір ауылы атанған. Соңғы жылдары түрленіп дамып, тұрғындары көбейіп келе жатқан аудан ор­та­лығының өзі әлі ХХ ғасыр ба­сындағы переселендердің қо­нысы – Федоровка атын иеле­ніп тұр. Одан бөлек, Покати­ловка, Долинный, Подстепное, Новопавловка, Приречное, Бог­дановка, Придорожное, Магис­тральное, Юбилейное, т.с.с. ауыл­дардың атауынан «тіл сынады». Бір тәуірі, елді мекендердің ішін­дегі көшелер бойынша біраз жұмыс жасалған. Тәуелсіздік жылдары Теректі ауданындағы елді мекен­дер­де 314 көшенің атауы өзгертіліпті. Жаңа атаулар­дың ішінен Абай, Сы­рым батыр, Бауыржан Момыш­ұлы, Алашор­да, Желтоқсан сынды жү­рекке жылы тиетін атауларды көріп, қуа­­нып қалдық.

–  Ономастика саласындағы жұ­мыс­тар біздің ауданда кезең-кезеңімен, жос­парлы түрде жүр­гізілуде. Бүгінгі таңда аудан бойынша 11 елді мекеннің атауын­ өзгерту жоспарланған. Ауыс­тырғалы отыр­ған елді мекен­дер­дің тарихи атауын анықтау бойынша жұмыс тобы құрылып, ар­найы зерттеу жұмыстары жүр­гізілді, – дейді аудан әкімінің орын­басары Армат Исанов.

Бәйтеректе де жұмыс көп

Батыс Қазақстан облысының солтүс­т­ік шекарасын бойлай ор­на­ласқан Бәй­терек ауданы – Ресеймен екі арадағы бас қақпа деуге болады. Өйткені екі ел ше­­ка­­расындағы ең үлкен кеден бе­кеті – осы аудан аумағында.

Аумағы 7,4 мың шаршы ша­қырым, 22 ауылдық округі, оның ішінде 68 елді мекені бар үлкен аудан 2018 жылға дейін Зе­ленов аталып келді. 2020 жы­­лы 5 елді мекеннің атауы ауыс­ты. Влади­ми­ровка – Ақсу, Озер­ный – Болашақ, Факел – Жа­лын, Красный свет – Ақ бидай, Чесноков – Алмалы болып өзг­ер­тілді. Алайда Бәйтерек ауданында ономастика саласында ат­қарылар жұмыс әлі көп. Өңірде бар­лығы 68 елді мекен болса, соның 19-ы ғана қазіргі заманға сай атауды иеленген.

– Осы жылдың басында аудан­дағы ономастика мәселесіне бай­ланысты арнайы жиналыс өтті. Жалпы бұл жұмыс күн тәр­ті­бінен түскен емес. Қазір түр­­лі дең­гейдегі әкімдердің халық­пен есеп­тік кездесуі кезінде де жер­гілікті ақ­сақалдар тарапы­нан «Тәуелсіздіктің 30 жыл­дық мерекесіне орай ауылдары­мыз­дың атауы­ егемендікке сай болуын қалаймыз» деген ұсы­ныстар түсуде. Әрине, барлық өзгеріс заңға сай жасалуы тиіс. Пан­де­мияға байланысты каран­тин талаптары алынса, бұл тарап­тағы жұмыстар да алдымен қолға алынары сөзсіз, – дейді Бәйтерек аудандық іш­кі саясат бөлімінің меңгерушісі Нұр­жан Дүзбатыр.

Тіл басқармасының тізімі

Жер планетасына «кіндігі» бай­лау­лы Ай сияқты, Орал қа­ласы­ның да айналасында ажы­рамас бірнеше «серігі» бар. Атау­лары да Желаево, Зача­ганск, Селекционный, Кругло­озер­ный болып келеді. Облыс орта­лығының өзі де қазақ тілінде – Орал, орысша – Уральск болып құбы­лады. Мұның өзі елімізде қа­был­данған заң талабына қайшы.

Өңірдегі ономастикалық жұ­мыс­ты үйлестіріп, заңға сәйкес өзгеруін Батыс Қазақстан облыс­тық тілдерді дамыту бас­қармасы қада­ғалайды. Біз бұл мекемеден идеологиялық тұрғыдан ес­кір­ген немесе мән-мағынасын жо­ғалт­қан елді мекен атауларын сұ­ратқан едік.

Ақжайық ауданында: Ча­паев (аудан орталығы), Буда­рин, Ко­ловертное;

Бәйтерек ауданында: Пе­ре­­мет­ный (аудан орталығы), Гор­бунов, Коже­в­ни­ков, Пав­лов, Погодаев, Астафьев, Котель­­ни­ков, Чапурин, Мичурин, Зе­ле­ное, Октябрь, Трекин, Володарское, Новенькое, Дарьинск, Озерное, Забро­дин, Поливное, Калинин, Колесов, Кар­пов, Таловая, Же­лезнов, Новенький, Гре­мя­чий, Янайкин, Скворкин, Бо­гатск, Щапов, Январцев, Петров, Чи­­нарев, Кирсанов, Балабанов, Чиров, Красный Урал, Чу­вашка, Чеботарев, Хамино, Ма­каров, Мирное, Садовое, Красно­ар­мей­ское, Спартак, Раздольный, Рубе­жин;

Бөрлі ауданында: Пугачев, Пепел, Совхоз №7, Приурал, Облавка, Утвин, Ди­митрово, Успен;

Теректі ауданында: Федо­ровка (аудан орталығы), Магис­тральное, Пой­ма, Богдановка, Придорожное, Долин­ный, Ново­павловка, Подстепное, Юби­лей­ный, Покатиловка, При­речное;

Орал қаласында: Ветелки, Белая казарма, Кордон, Ливкино, Маштаково, Новостройка, Ме­ловые горки, Рыбком­би­нат, Сере­бряково.

Бұл елді мекендерде негізінен жергі­лікті ұлт өкілдері тұрады. Көп жағдайда ха­лық өзгеріске әзір. Мұны жақында Ветел­ки ауылының азаматтарымен кез­дес­кенде байқадық.

Ақжайық облысы?

Қазақстан Президенті ­Қа­­сым-­Жо­­март­ Тоқаев «Тәуел­сіз­дік­ бә­рі­­нен қым­бат» ма­қа­ласында: «Қа­зақ­стан – бір­тұтас мем­лекет. Еліміз оң­түстік, солтүстік, батыс, шығыс деп бөлінбейді. Бұл – тек бағыт­ты білдіретін шартты атаулар. 2018 жылы Ел­басы­ның Жарлығымен Оңтүстік Қазақ­стан облысына Түркістан атауы бе­рілді. Тарихи әділдікті қал­пына кел­тірген орынды ше­шімді халық бірауыздан қолдап, өте жылы қабылдады. Өйткені мұн­дағы ше­жірелі шаһар ғана емес, тұ­тас өңір көне замандардан бері Түркістан деп атал­ған. Осы игі үрдісті еліміз бойынша жал­­ғастыруға болады. Біз мұн­дай қадам­­дарды байыппен жасаймыз» деген болатын.

Осы мақаладан кейін Батыс Қазақ­стан облысы тұрғындары да бір серпіліп қалды. Өйткені ел ішінде Батыс Қазақ­стан облысын бейресми түрде – Ақ- жайық өңірі деп атай береді. Бұл осы ел­ге күре тамырдай нәр беріп, облысты қақ жарып ағатын айналайын Ақжайық өзеніне құрмет. Баһадүр Әбілқайыр хан айтты дейтін: «Жайық өзені кеуіп қалғанша, тіпті ақыр заман келгенше қазақ халқы бұл жерден айырылмайды» деген сөз де талайдың есінде. Бірақ мұндай өзгеріс Мемлекет басшысы айтқандай, халықпен ақылдасып, байып­пен жасалатын дүние.

Батыс Қазақ­стан облысы