Төрегелді Шарманов: Ұрпағымыздың рухы қалғымасын

– Төрегелді Шарманұлы, әдетте өзіңізбен өрбіген сұхбат­тарда ден­саулық саласының бары мен жоғы, ұлттық та­ғам­­­танудың өзекті мәсе­ле­лері қамты­лып жатады. Бұл жай­­ларға сәл кейі­нірек тоқ­талып, әңгіме ауа­нын  жас мем­леке­тіміздің өт­кені мен бү­гіні, тәуел­сіздіктің қадір-қа­сие­­ті деген тақы­рыптан бас­та­сақ. Тәуелсіз­дік дегенде көз ал­дыңызға не ке­леді?

– Тәуелсіздік – біз үшін ең қастерлі құндылық. Ғасырлап күткен арманның, ұлы күрестердің жемісі. Сондықтан оның ауқымын бір ауыз сөзге сыйдыру тым қиын. Тарихқа көз тастасақ, тағдырдың қилы соқпағынан халқымыз аз қасірет шеккен жоқ. Ашаршылық алапатын, соғыс зобалаңын, отар­шылдық езгісін бастан өткерді. Жұбан ақын айтқандай, «мың өліп, мың тірілген» халықпыз. Ең бастысы, еңсеміз езіліп, рухымыз қалғыған жоқ. Жаратқан ием нұрын төгіп, тәуелсіздіктің ақ таңына жеттік. Байрағымыз желбіреп, әнұранымыз шырқалып,  халықаралық қауымдастықтан өз орнымызды алдық. Жастарымыз өз елінде, өз жерінде арманға қа­нат қағып, алаңсыз өсіп жатыр.

Тәуелсіздік экономика мен сая­сатта ғана емес, жеке адамдардың да өміріне өзгеріс, жақсылық, табыс, жетістік әкелді. Болашаққа деген сенім мен үміттің нәтижесінде бүгінде еліміздің керегесі кең, тере­зесі тең. Тіліміз, санамыз, мә­дениетіміз бодандық құрсауынан босап, тәуелсіз дамуға бет алды, төл ана тіліміз мемлекеттік мәр­тебеге ие болды. Жоғалған тарихымызды түгендеп, өшкеніміз жағылып, өткеніміз танылып жатыр. Мұның бәрі егемендіктің арқасы.

Бүгінгі аласапыран заманда халқымыз өткеннен қалған тарихи өнегені, отансүйгіштікті, ұлтына деген махаббатты жо­ғалт­­пай, әрі қарай жастардың па­триоттық сезіміне енгізуге ерекше көңіл бөлуі керек деп ойлаймын. Тәуелсіздіктің тұғырын сақтап қалу – үлкен аманат, ұлы борыш. Оны сақтауға халқын сүйген әрбір адам үлес қоса алады. Әркім өз ісіне, мамандығына адал болса, адамгершілік қағидаттарынан аттамай түзу жүрсе, табанды еңбек етсе, егемендіктің еңселенуіне қосқан үлесі сол. Осы бір қас­терлі құндылықтың қадір-қа­сиетін жас ұрпақ жан-тәнімен сезінсе, жүрегімен түйсінсе, қадамымыз нық, болашағымыз жарқын болмақ. Тәуелсіздіктің маңыздылығы мен тарихы жайында айта берсек, әңгіменің шегіне жетпеспіз. Қо­рыта айт­қанда, Тәуелсіздік – біздің алтын тұғырымыз, баға жетпес бай­лығымыз!

– Сонау қылышынан қан тамған кеңестік кезеңде ден­сау­лық сақтау саласын бас­қарғаныңызды білеміз. Ел еге­мендігін жаңа алған елең-алаң тұс­та тәй-тәй басқан еліміздің маңыз­ды құрылымында еңбек ет­тіңіз. Сондағы бетпе-бет келген қиын­дық­тар туралы айтып өтсеңіз?

– Өзің айтып отырған қиын кезеңде қай салада болсын, ауыртпалықтар аз болған жоқ. Тоқсаныншы жылдардағы тоқы­рау, өз алдына отау тіккен жас мем­лекет үшін ауыр сынағымен келді. Киім-кешек жетіспеушілігі, тамақ тапшылығы алқымнан алған ағайын жұмыссыз қалып жатты. Өндіріс ошақтары өрісін тарылтып, ауыл мен қаланың арасында сабылған жұрт күнкөрістің қамы үшін базар жағалады. Ел­басы Нұрсұлтан Назарбаев осы кезде тығырықтан шығу­дың тиімді тетіктерін алға ұстап, мем­лекетімізді бұл сынақтан аман алып шықты. Жаңа жұмыс орындары құрылып, экономикамыздың тамырына қан жүгіре бастады. Мектептер мен балабақшалар бой түзеп, оқу-ағарту ісіне, ғылым-білімге көңіл бөлінді. Біз секілді ғалымдар да аянып қалмай, өз саламызды алға сүйреуге хал-қадерімізше үлесімізді қостық. Осы кезде бидай ұнын темірмен, ас тұзын йодпен байытуға арналған жо­ба ойлап табуға тура келді. Сол жобаны қолға алу арқылы халық денсаулығын қалыпта ұстау, тағам құнарын арттыру мақсатында үлкен қадамдар жа­садық. Йод тапшылығы туындаса, өскелең ұрпақтың ойлау қабілеті қалыс қалып, аға буын анемиядан айықпас еді. Біз бұған жол бер­геніміз жоқ. Мемлекет билігі аталған жобаларды жүйелі жүзеге асыруым үшін маған сенім артып, көп қолдау көрсетті. Сол үшін алғыс білдіремін.

Жаңа өзің айтқан қылышынан қан тамған кеңестік кезеңде  алды­мызға қойылған рухани тос­қа­уылдар аз емес еді. Сол кездегі бір оқиғаны тілге тиек етейін. Кеңес Одағы кезінде маған ұлт­шыл деген айып та тағылып, қу­даланған болатынмын. Ақтөбе медицина институтына ректор болып келгенiмде ең бiрiншi назарымды аударған нәрсе қазақтан қабылданған студенттердiң қа­тары 37 пайыз­ды ғана құрайды екен. Бұл мәселенi тездетiп жолға қойып, 63,5 пайызға көтердiм. Қазақ оқы­тушыларын көптеп алдырттым. Бұл қазақ студенттерiнiң де еңсе түзеуiне әжептәуiр сеп болған еді. Есесiне, облыстық партия комитетi мен басқа да құзырлы орындар тарапынан қудалауға түстiм. Одан бөлек, Денсаулық сақтау министрі кезінде, 1978 жылы Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының халықаралық тарихи Алматы конференциясын аса жоғары деңгейде өткізген едік, сол кездері де қиын­дықтарға тап болдым. Қандай қиын­­дықтар болсын, мені әрдайым халық қолдады, маған үлкен сенім білдірді. Қиындықпен қапталдасып жүрсем де, ұлтым үшін күресу – зор бақыт. Ендігі белес құр тоқсаннан асып, жүзге жету емес, ең биік мақ­сатым – қазағымның бағы өрлеп, тәуелсіздігіміз тұғырлы, еге­мендігіміз еңселі болуына белсене атсалысу, халқым үшін пайдамды тигізу. Ал шын мәнінде дәрігер болу менің бала арманымнан туындаған мақсат еді. Бұл арнаға түсуімнің өзіндік себебі де бар.

– Ол қандай себеп еді,  толық­тырып айтып өтсеңіз?

– Бала күнімде өзімнен бес жас кіші қарындасым Қайынжамалмен тел қозыдай тең өстік. Біз туған жер қасиетті Ұлытау баурайындағы ең бір көрікті мекен еді. Бір жолы қарындасыма суық тиіп ауырып қалды. Оны емдейтін жібі түзу дәрігер табылмай, біз одан қапыда көз жазып қалдық. Бұл жағдай менің бала жүрегіме ауыр соққы болып тиді. Сол кезде өз-өзіме «Қайтсем де дәрігер болам»  деп серт бердім. Сондағым енді ешкім өлмесе екен деген балаң тілек еді. Кейіннен сәби жүректен шыққан осы бір қиял бүршік жарып, денсаулық саласына өмірімді арнауға бел будым. Тоқсанның төріне шықсам да, еңбектен, ғылымнан қол үзбей келе жатқаным да сондықтан.

– Адам санасында материал­дық игіліктер алға озды десек те, қазіргі әлемді дүрліктірген пандемия жағдайы тұтас адам­затқа денсаулықтан артық құн­дылық жоқ екенін көрсетіп берді. Індетпен күресте қандай қа­дамдарға барғанымыз абзал?

– Иә, әлем түбегейлі өзгерді. Қым-қуыт тіршіліктің соңына түскен адамзат баласы кейбір табиғатында бар қарапайым дүние­лерден алыстап, қасиет қалы­бынан ажырап бара жатқандай еді. Адамдардан мейірім кетіп, жа­нашырлық азайып, табиғатты аялаудан, өмірді сезінуден қалды. Ең сорақысы, жұмыр басты пенделер ақшаны алдыңғы орынға қойып, ол бәрін шешеді дегенді берік ұстанымға айналдырды. Жас пен кәрі, бай мен кедей деп жікке бөлмеген жаман індет жаһан жұртшылығына бұл қағиданың қате екенін ұғындырғанын көзіміз көріп отыр. Коронавирус қаншама асыл азаматтарымызды келместің кемесіне мінгізіп, әкетіп жатыр. Бұл қауіпті індеттің жаңа толқындары туындауда.

Халыққа айтарым, саулық сақтықта екенін естен шы­­ғар­майық. Біз тапқанына той жасап, қуанышын елмен бөлісуге асы­ғатын тойшыл халықпыз. Де­ген­мен мына күрделі әрі қауіпті кезеңде тойшылдығымызды, дара­қылығымызды тоқтату керек. Тойшылдығымыз, думан­шыл­дығымыз басымызға таяқ болып тиіп жатыр. Соны ұғынып, бұл әде­тімізден өзімізді алшақ ұстайтын кез келді. Көріп отырғанымыздай, бүгінгінің талабы – жылдам әрекет ету, өзгерістерге бейім бола білу. Тіпті қарапайым жүрген же­­­ріңде жеке гигиенаны сақтау, көп­шілік жерде маска тағып жүру, әлеу­меттік қашықтықты ұстануды қа­таң түрде әдетке айналдыруымыз керек. Өткен жылы мерейтойымды атап өту жөніндегі ұсыныстан бас тартып, түбегейлі қарсылығымды білдірдім. Мен үшін халқымның сау болғаны анағұрлым маңызды. Отандастарымның денсаулығын қауіп-қатерге тігу – үлкен қылмыс. Көңілге бай қазағымның «сақ жүрсең, сау жүресің» деуі қазір өзекті болып отыр. Бір-бірімізге қамқорлық танытып, өзім­шіл­дікке бой ұрмауымыз қажет. Тө­ңі­регіміз түгел болсын десек, ай­наламыздағы адамдардың аман-саулығына жауапкершілікпен қа­раға­нымыз  жөн.

Мен тоқсанға толған өмірімнің көбін қазақ елінің гүлденуіне, тұрғындардың дұрыс тамақтанып, саулықта болуына арнап, сондай-ақ ұлттық құндылықтарды дә­ріптеу жолында өмірімнің ең қымбат және қиын кезеңдерін өткеріппін. Алдағы уақытта да елімнің амандығын тілеймін. Біз – небір жаугершілік заманды, ашаршылық нәубетін, соғыс жылдарындағы ауыр тұрмыс дейсіз бе, небір қиындықты көрген және жеңген рухы берік ха­лық­пыз. Мұны да жеңеміз! Қазір бізде мүмкіндік көп. Технология дамыған, білімді, білікті мамандар бар. Заман өзгерген. Сол үшін ертеңге деген сенімнен адаспауымыз керек.

– Кейіпкеріміздің көңіл тере­зесіне үңіліп көргіміз келеді. Көңіліңізде қан­дай алаң бар, өмірде өкінетін тұста­рыңыз көп пе?

– Ет пен сүйектен жаралған пен­де болғасын, өкініш пен қуа­ныш, сүйініш пен күйініш қапталдасып қатар жүреді емес пе?! Оның қайбірін айтамыз?! Бір білетінім – мен шын мәнінде бақытты адаммын. Мені осы уа­қытқа дейін алға жетелеп келе жатқан халқымның ықыласы. Әлі де еңбектен қол үзгенім жоқ. Бағындырған белесімнің бәрін халқымнан алған бата-алғыстың арқасы деп білем, сондай-ақ әке-шешемнің берген еркін, қазақы тәрбиесінің жемісі деп есептеймін. Халқымның мені әрдайым қол­паштап, аялап қорғаштауы, ізгі ілтипаттарын білдіруі, ақыл-кеңес сұрап, ақсақалдық тәлім-тәрбиені қа­жетсінуі – басыма қонған үл­кен бақ. Мені Шарманов етіп мәр­тебемді биіктетіп, мерейімді өсіріп отырған халық, сондықтан да мен әрбір қиын кезеңді халқыммен бірге өткеруді азаматтық борышым деп санаймын. Сондықтан жеке басымыздан гөрі халықтық мәселелер бізді көбірек тол­ған­дырады.

«Көңі­ліңізде қандай алаң бар?» деген сауалыңа жауап берер болсам, қазіргі қоғамның бір індеті – жем­қорлық. Бұл келеңсіздікті түп-тамырымен жоюымыз керек. Қазіргі жемқорлықтың құлқыны өте кең. Негізінде, бұл жаман әдет қазаққа тән емес еді. Өз басым біраз кезеңді басымнан өткердім. Кеңестік кезеңде біреудің бір артық нәрсесін көрсе, ол талқыға салынатын, тексерілетін, жауапқа тартылатын. Ол кезде қазақ баласы пара беруге де, пара алуға да епсіз болатын. Қазір өлім мен өмірдің арасында арпалысып жатқан адамнан пара сұрайтын халге жеттік. Бұған қатысты біреулер жалақысының аздығын, отбасын асыраудың машақатын айтып ақталады. Бірақ жалақысы қомақты, отбасын асы­рауға толық қабілетті, қолынан іс ке­летін жоғарыда отырғандардың да осы «дертке» ұшырағаны жасырын емес. Сайып келгенде, бәрінің тонайтыны – қара халық. Сол қара халықтың парақорға жем болып жатқанын көргенде «қандай заманға тап болдық?!» деп баз кешетінім де рас. Егер біз болашақта ұлт болып ұйысқымыз келсе, алдымен осы індеттен арылуды ойластырғанымыз жөн. Жемқорлықпен қоғам болып күресуіміз керек.

– Халқымыз қашаннан қа­дір тұтқан Қамбарата баласы жылқы малының артық­шылығы, осы бір түлік етінің, сүтінің денсаулыққа ұшан-теңіз пайдасы туралы айтудан жалық­пай келесіз. Қазіргі қиын кезеңде де бұл жөнінде айтып өту артық етпес деп ойлаймыз?

– «Жылқыдан асқан мал бар ма? Биенің сүті сары бал, Қымыздан асқан дәм бар ма?» дегенді кешегі жырауларымыз тегін айтқан жоқ. Бүгінде жылқы еті мен сүтінің пайдасы ғылыми тұрғыдан зерттелді. Бұл өте – қасиетті, құнды тағамдар. Мұны талай жерде айтып та жүр­міз. Ал қой еті ше? Кешкі аста жеген қой еті ертесіне кешке дейін әрең қорытылатынын білеміз бе? Сондай-ақ сиыр еті де келесі күн­нің таңында ғана қорытылады. Сол себепті жылқы етіне тағар мінім жоқ. Себебі кешкі аста желін­ген жылқы еті ұйқыға жат­қаныңызша-ақ қорытылып кетеді. Сіңімділігі және ағзаға пайдалылығы жағынан қазақтың қазысымен иық тіресе алатын тағам түрі әлі жоқ. Қымыздың жайы тым бөлек. Кешкі астан кейін ішілген қымыз бойға қуат, дертке шипа. Жалпы, бие сүтінің ұлтымыздың әлеуетіне қосатын үлесі орасан, оған біздің Қазақ тағамтану академиясының көп жылдар бойы жүргізген ғылыми зерттеулері дәлел. Осы ғылыми-зерттеу жұмыстарының барысында біз бие сүтінің терең сырларына бойлап, осы уақытқа дейін құпия болып келген тұстарын зерттеп, тың жаңалықтар ашып, бие сүтінің негізінде тарихта тұңғыш рет жаңа өнімдерді өмірге әкелдік. Бұл істің ел ауқымында өріс алуы үшін асыл шикізат – бие сүтінің көлемі мол болуы шарт. Демек еліміздегі жылқы шаруашылығын өркендетіп, қанат жайғызу арқылы ауылдағы іскер азаматтардың, мемлекеттің қолдауымен бие сүтін өндіру ісі, сонымен қатар бие сүтінен өндіретін өнімдеріміздің көлемі айтарлықтай дәрежеге жетеді деген сенімдемін. Ал етке қа­тысты мына қағиданы ұмыт­пағанымыз абзал. Ет жеу осы екен деп шектеусіз, таңдаусыз кез келген етті пайдалана беру ден­­сау­лығымызды нашарлатпаса, нығайтпайды.

– Дені сау ұрпақ – ұлт бола­шағы дейміз. Ұрпақ саулығын сақтау үшін, ұзақ өмір сүру үшін қандай өмір салтын ұстануымыз керек?

– Қазір көпшілігіміздің қарт­тық туралы түсінігіміз толып жатқан ауру-сырқаулармен байланысты болып келеді. Кәрілікті емдемеу керек, тек оның алдын алуға болады. Өркениетті қоғам зейнеткерлерге «отбасы мен мемле­кетке салмақ салып отырған қау­­қарсыз қариялар» деп емес, «қоғамды алға сүйрейтін, ақыл-ойы то­лысқан мықты қозғаушы күш» деп қарайды. Бүгінгінің адамдары «денім сау, жұмысым табыс­ты, өмірім ұзақ белсенді болғай» деген сөзді жиі айтатын болды. Қазіргі ғылыми жетістіктер де ауруды емдеуде емес, оның алдын алуға негізделуде. Оған қоса, бюджеттің елеулі бір бөлі­­гі алғашқы санитарлық-меди­циналық аурулардың алдын алу мекемелеріне бағытталып жат­қаны қуантады. Бірақ жас кезі­нен бастап адамдардың дұрыс тамақтануға дағдылануы аз рөл атқармайды. Дү­ние жүзі бойынша адамдардың мезгіл­сіз көз жұмып жатқанының 60 пайы­зының негізгі себебі – дұрыс тамақ­тан­­­­баудан. Осы­ған байланысты Дү­ние­жүзілік денсаулық сақтау ұйымы бүгінде дұрыс тамақтану мәселесін ден­саулық сақтау са­ласының басым бағыттарының қатарына шығарды. Қазір бізге шетелден неше түрлі азық-түлік ағылып келіп жатқан тұста тамақтану мәдениетімізді арттыру басты орында тұр. Егер әр адам денсаулығына өзінде бар капитал деп қараса, ол адам бірінші кезекте дұрыс тамақтануға дағ­дылануы керек. Сонда ғана қа­зақ ерте қартаймайды. Оның алып бара жатқан құпиясы жоқ. Дұрыс тамақтануды жүйелеп алсақ, қартаймаудың ең негіз­гі басымдығы осы. Әрбір қазақ мұ­ны сезінсе, денсаулығымыз мығым, елді­гіміз жоғары, ғұмыр жасымыз ұзақ болары даусыз. Айталық, мен өзім анамды ал­ты жасыма дейін емген адаммын. Бала­лармен ойнап жүріп, анамды көріп қал­сам, омырауы­на жабыса кететінмін. Бірге ой­наған достарым бұл үшін мені әжуалағанда, «сендерге көр­сетемін» деп жұдырығымды түй­сем, жым болатын. Анамның ақ сүтінің арқасында мен шымыр әрі күшті болып өстім. Әр нәрсені қа­лып­тап берген халқымыз уызға жарымаған деген сөзді тегін айтпаса керек. Баланы емшектен ерте шығармай, мейірі қанғанша емізу денсаулығының мықты болуына зор ықпал ететінін түсінуіміз керек.

– Тәуелсіздік тойына қандай тілек айтар едіңіз?

– Әрине, тілегімнің ең тәттісін аяулы халқыма арнаймын. За­манымыз тыныш, ел іргесі берік болғай! Егемен елімізді сұқ көзден, суық сөзден сақтасын. Адам­зат­ты тығырыққа тіреген пандемия тезірек аяқталып, халқымыз қалып­ты өмірге қадам басса дей­мін. Бір­лік бар жерде береке де, мереке де бар. Асқан асу, аттаған белес бәрі-бәрі ел үшін, ұрпақ үшін! Президентіміз Қасым-Жо­март Кемелұлы «Тәуелсіздік бәрі­нен қымбат» мақаласында: «Біздің мақсатымыз – келер ұрпаққа Қа­зақ­стан­ды тұғыры мығым, экономикасы қуатты, рухы асқақ мемлекет ретінде табы­стау және елдік істерді шашау шығармай лайықты жалғастыратын жасампаз ұрпақ тәрбиелеу», деген еді. Сол ел мен жердің иесі сана­ла­тын жастарымыздың рухы қал­ғы­масын, сағы сынбасын!

– Әңгімеңізге рахмет.

Әңгімелескен

Арман ОКТЯБРЬ,

«Egemen Qazaqstan»

АЛМАТЫ