Түркістанның жасы нақтылануы тиіс

Тарихы терең Түркістан қаласына 3000 жыл болғандығын деректер ар­қылы  жұртшылыққа жеткізуді мақсат еткен дөңгелек үстел барысында тарих ғылымдарының докторы, ҰҒА академигі, Әлкей Марғұлан атындағы археология институтының бас директоры Бауыржан Байтанаев  Түркістанның  1500 жылдығын атап өткен кездегі мәліметтер кеңестік дәуір деректері екенін айтып өтті. «Ол кезде елі­мізде жүргізілген іргелі зерттеулер болған жоқ. Ежелгі Түркістан ур­банизациясының өзіндік терең тарихы бар. Демек, біздің дәуірімізге дейінгі XV ғасырда тайпалар осы территорияда өмір сүрген. Түркістан аумағындағы археологиялық ке­шендерді зерттей отырып, біз екі ежелгі қорымды ашамыз. Мұнда та­былған көне жерлеу рәсімдері мен атри­бут­тар біздің дәуірімізге дейінгі XV ғасырға жататыны сөзсіз. Бұл жәді­герлер мұнда өмір сүрген тайпалар мәйіттерді осында жерлегенін және осы қаланың аумағында өмір сүр­генін көрсетеді», деді Б.Байтанаев.

Алайда археолог, тарих ғылым­дарының докторы Мұхтар Қожа Түркістанға 3000 жыл деуге ғы­лы­ми негіз жоқ екенін айтады.  «Қалалардың жасы археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде анықталады. Бұл Түркістанға да қатысты. Өткен ғасырдың сек­сенінші жылдары Әзірет Сұлтан кесенесіне жақын жердегі  Күл­төбеде қазба жұмыстары жүргізіл­ген. Нәтижесінде қаланың ең тө­менгі мәдени қабатының бесінші, алтыншы ғасырларға жататыны анықталды. Осыған сүйене отырып, ғалымдар қаланың жасы 1500 жыл деген қорытынды бер­ді. Археолог, ғалым Мадияр Елеуов­тің жетекшілігімен 2000 жыл­дары Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ археологтары Күлтөбенің бір бөлігіне стратиграфиялық шурф салды. Оның нәтижесі қала жасының 2 мың жыл екенін көр­сетті. Бұл кезде Түркістанның 1500 жылдығына дайындық жү­ріп жатқан. Күл­төбедегі қазба жұмыстарын көп жыл бойы белгілі археолог, марқұм Ер­болат Смағұлов жүргізген. Ол бертінде қа­ланың табанында жатқан ең төменгі мәдени қабаттың осыдан 2200 жыл бұрынғыға тән екендігін анықтады. Мұның бәрі де нақты айғақтық жәдігерлермен нақтыланған. Қаланың жасын одан әріге ұзартатындай мәдени қабат табылған жоқ», дейді Мұхтар Қожа. «Ақиқат пікірталастан туады» демекші, ғалымның киелі қаланың жасына қатысты бұдан басқа да айтар өз уәжі  мен дәлелді деректері жоқ емес. Бауыржан Байтанаев Түр­­кістанның айналасынан қола дәуіріне тән қорымдардың табыл­ғанын алға тартады. Ал Мұхтар Қожа қорым қала емес, ғылыми тұжырым нақты негізге, айғаққа сүйене отырып жасалатынын, Түр­кістанның жасы 2200 жыл дегенге материалдар барын айтады.  Бұл пікірін Мұхтар Қожа шетелдік ға­лымдардың қатысуымен өткен жиында да жеткізіпті. «2000 жылдары осы аймаққа белгілі жазушы, түр­кі әлемінің мақтанышы Шыңғыс Айт­матов келді. Мұражаймен та­нысып болған соң ол менен ма­мандығымды сұрады. Менің архео­лог екендігімді білген соң Қыр­ғызстанның оңтүстігіндегі Ош қа­ласына 3 мың жыл деген тұ­жы­рымға қалай қарайтынымды сұ­рады. Мен  Ош қаласындағы архео­логиялық қазба жұмыстарына қатысқанымды, қала ортасында 3 мың жылға қатысты мәдени қабаттардың, елді мекен орны барын айттым. Міне, Түркістанның да 3 мың жылдық тарихы барын көрсететін, өзгелердің көзін жет­кізетін осындай дәлделдер болуы қажет. Сол дәуірге тән елді мекен орны табылуы тиіс. Ал  егер ертең ЮНЕСКО бізден 3000 жылды дәлелдерлік материал сұраса, не көр­сетеміз?  Қолымызда ештеңе жоқ», дейді археолог ғалым.

Мұхтар Қожа бұған дейін ғылыми еңбектерінде Түркістанның ескі атауы Ясы екендігін, ал тарих­тағы Шауғар қаласының орны қазір­гі Қарашықта жатқанын  жазған болатын. Мысалы, 2000 жылы қала­ның мерейтойы кезінде шыққан «Ясы-Түркістан тарихы» атты кітабында тарихи деректерде Ясы ХІІІ ғасырдан белгілі болғанын, сол кезде армян патшасы Гетумның жүрген жолы туралы жазылған қолжазбада Сауран мен Отырардың арасында «Асон» деген қаланың бары келтірілгенін, тарихшылар Асон осы Ясы деген қорытындыға келгенін жазады. Бірақ Ясы ХІІ ғасырда да болған және солай аталған. Мұны сол дәуірде өмір сүрген Ясауи бабамыздың аты-жөні – лақабы дәлелдеп тұр. Сондай-ақ ғалым Түркістанның түркі әле­мінің орталығы болғандығын айғақ­тайтын дәлелдер жөнінде де өз пікірін білдірді.

Күлтөбенің орталық бөлігін қаз­ған кезде археолог Ерболат  Сма­ғұлов көне түркі жазуы  бар қыш ыдыс тапқан. Бұл жазулар ІХ ғасырдың қабатынан шыққан. Бұған дейін Ескі Сауранның орны – Қаратөбеден осындай көне түркі жазуы бар құмыра шыққан еді. Яғни ІХ ғасырда арабтар жаулап, ислам діні таралды деген күннің өзінде Түркістанның төңірегінде ха­лық түркі жазуын қолданған. Мұқтар Қожа бұл Түркістанның бүкіл түркі мәдениетінің орталығы болғандығының бір ғана дәлелі екенін айтады. Түркі халықтарына Қожа Ахмет Ясауи ортақ тұлға. Түркі халықтарының ислам дінін қабылдауына Ясауи идеясының ықпалы зор болған. Ол исламды өзін­дік тілді, ұлттық болмысты сақтай отырып қабылдауға күш салған. Ясауидің еңбектерінде Құдай, Ал­ла сөздерінің орнына Тәңірі деген сөз­дердің қолданылғаны да содан. Зерттеушілердің айтуынша, Ясауи­дің сопылық зікірлерінде көне түркілік дәстүрлер байқалады. «Түркістан атауы VII ғасырда пайда болған. Ол түркілер мекені, елі дегенді білдіреді. Алғашқыда оның шекарасы Әмударияға дейін жеткен. Батыстан арабтардың, мұсылмандардың жаулап алу жо­рық­тарынан кейін   оның аумағы тарылып, XIV  ғасырда Сырдың орта ағысы ғана Түркістан деген атауды сақтап қалған. Басында Түркістан атауы қаланың емес, аймақтың аты болған. Уақыт өте келе XVI-XVII ғасырларда Ясы қаласының аты Түркістанға айналды. Жер шарында Түркістан біреу ғана. Мұндай жер атауы  бізден басқа бірде-бір түркі мемлекеттерінде кездеспейді.  XVIII ғасырда Түркістанда Қазақ хандарының отырғаны, елшілерді қабылдағаны, хан сайлауы өткені белгілі. Ал Қытай шабуылына қар­сы мұсылман елдерінің басшылары одақ құруды талқылайтын күл­лі қазақ бас қосқан жиынның  осы Түркістанда өткені тарихи деректерде көрсетіледі. Қазақ тарихы үшін аса қымбат қала», дейді Мұхтар Қожа.  

Бүгінде Түркістанда тарихи нысандарды қалпына келтіру жұмыс­тары қазір қызу жүруде. Қала өз­герген. Ал тарихи дүниелердің түп­нұсқалығын сақтауда бірқатар  өзекті мәселе бар. Бұл орайда ғалым асығыстықтың, науқаншылдықтың барын айтады. Жөндеу жұмыстары кезінде бір нәрсені қосып, жаңалық енгізгісі келетіндер де жоқ емес. «Мен 2000 жылдары Отырарда рес­таврация жұмыстарын жүргізген жапон ғалымдарымен араластым. Олар кез келген нысанның тари­хи мәнін жоғалтпай, сол қал­пында сақтап қалуға тырысады. Жа­пон­дардан осы жағына келгенде үй­ре­нетін нәрсе көп. Туристерге де жа­санды нәрседен түпнұсқа қызық емес пе?! Ал бізде біраз нәр­селерді артық қыламыз деп тыртық қылып жатады. Басқаны былай қойғанда басты байлығымыз Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің айналасын­да көгалдандыру, абаттандыру жұмыстары жүргізілмеуі керек еді. Мұны уақтысында Өзбекәлі Жәні­бековтің өзі айтып кеткен. Себебі көгал болған жер суарылады. Ал мұның бәрі де ылғалдың кө­беюіне, жер астындағы су деңгейі көтерілуіне  алып келеді.  Ал ылғал дегеніңіз ғимараттың нағыз жауы. Ескерткіштің қабырғаларына тұз көте­ріліп қышты, ғимарат бөлік­терін бұза бастайды. Онсыз да 2000 жылы реставрациялау жүргізу кезінде терең фундамент құйып, кесенеге гидроизоляция жасалмаған. Ауылда қарапайым үй салғанда іргетастың астына қарақағаз төсей­ді. Мұнда ол да жасалмаған. Ас­тын­дағы ылғалды осы цемент ір­гетас сорып, кесененің іргесіндегі қабырғалардан тұз шығып тұр. Отырар қалашығына қатысты да ойланатын мәселелер бар. Заң бойынша тарихи ескерткіштердің орнына құрылыс жұмыстарын жүргізуге болмайды. Ал Отырар қалашығында қақпа, 200-300 метр­лік қорғандарды шлакблокпен қалап, сыртын сылап тастаған. Күллі қаланың тарихи пошымын бұзып тұр. Ол жерде ешқашан қорған болмаған», дейді ғалым. Сондай-ақ Мұхтар Қожа  Археология инс­титутының қызметкерлері  тұ­рақ­ты жалақымен қамтамасыз етіл­мегеніне қынжылысын жасырмады. Түймедей дүниелерді түйедей етіп көрсету, арзан сенсация қуу ғылымға, әсіресе, археологияға еш­­қандай да абырой әпермейді деп есептейді.

Түркістанға 3000 жыл екенін айтушы түркістандық археолог-ғалымдар да баршылық. «Түркіс­танның жасы 1972-1974 жылдардан бері талқыланып келеді. Қа­ла­ның жасын анықтауға бір шурф жеткіліксіз. Мысалы, Қазан қаласына татар ғалымдары 24 жерден шурф салып зерттеген. Был­тыр күзде Күлтөбеде қазба жұ­мыстары жүргізіліп, үшінші шурф нәтижесінде бірқатар жәдігер табылды», деген археолог Марат Тұяқбаев өңірде жүргізілген қазба жұмыстары, тарихи мәліметтер, табылған құнды жәдігерлер Түр­кістанға 3000 жыл деуге негіз бола алатынын айтады. Сондай-ақ көп­шілік арасында Түркістанның жасына қатысты неге дөңгеленген дата, яғни  3000 жыл айтылады, неге 2800 немесе 2775 жыл емес деген сұрақтың туындауы да заңды. Яғни Түркістанның жасы нақтылауды қажет етеді. Қалай болған күнде де бұл мәселенің тоқетерін тарихшы, археолог мамандардың еншісіне қалдырайық.

Түркістан облысы