Әлеуметтік ғылымның әлеуеті

Бірақ бәрі бірігіп тұтас әлеу­метті, түптеп келгенде адамды зерттейді. Демек қоғамдағы түйткілді мәселелердің артында әлеуметтік ғылымның әлеуеті тұр. Ал біздегі әлеуметтік ғылымның әлеуеті қандай? Даму қарқыны қай деңгейде, ілгерілетуге не кедергі? Тәуел­сіздік алып, бөр­кімізді аспанға аттық. Еркіндік кез келген елге емін-еркін кіріп-шығу мүм­кіндігін сыйлады. Әрине, білім қуған жастарға, жаңа нәр­сені үйренуді мақсат еткен талапкерлерге септігін тигізді. Де­ген­мен шеттен келетін шектен тыс жағымсыз әдеттер мен жат мәдениет жайын ұмытып кеттік. Керегін алып, зиянын тастауға келгенде әлсіздік байқалды. Бір жыныстылар, жауапкершілікті сезінбей он шақты әйел алып, қалаған уақытында талақ тастай­тындар, жалған діннің жете­гіндегі жиһадшылар – соның бір көрінісі.

Осындай тәрбиеміз бен мәдениетімізге кереғар қы­лық­тардың туу себебін, бол­дыр­мау жолдарын зерттеумен әлеу­меттік сала ғалымдары айналысады. Егер елдегі әлеуметтік ғы­лымның әлеуеті жоғары болса, қоғамдағы қи­ындықтар, тіпті алауыз­дық ту­дыр­ған мәселелерді шешу (да­мыған елдердегідей) атал­ған сала ғалымдарының зерт­теу­­леріне негізделіп жасалар еді. Ал әлеуметтік ғылымның әлеуетін арттыру үшін қайтпек керек? Мәдениеттану ғылымның PhD, Сүлеймен Демирель университетінің профессоры Молдияр Ергебектің ойынша, әлеуметтік ғылым дамуы үшін сала ғалымдары әлеу­меттік-ғылыми зерттеулердің адам өміріне маңызын жалпақ жұртқа жеңіл жеткізіп, түсіндіруі керек.

 «Осыдан 10 жыл бұрын әлеу­меттік ғылымның әлеуеті төмен еді. Қоғамдағы болып жатқан оқи­ғаларға дұрыс бағытта мән-мағына, түсінік беретін әлеуметтік ғылымдар өкілдері өте аз болды. Қазір әлеуметтік ғылымның маңызды салаларына жастар көп­теп келіп жатыр. Әсіресе, бір оқи­ғаға қатысты объективті пікір біл­діріп, басқа оқиғалармен са­лыс­­тыра отырып баға беріп жүр. Енді әлеуметтік ғылымның ішін­дегі әлеуметтану саласына кел­сек, әлеуметтанушылар – қоғам­дық пікірдің көшбасшылары. Сон­дықтан оларға, жалпы, әлеу­меттік ғылым өкілдеріне үлкен жауапкершілік жүктеледі. Алай­да, өкініштісі сол, еліміздегі әлеуметтік ғылым өкілдері ме­диаға өте сирек шығады. Өздері­нің әлеуметтік медиалары (желілер­дегі парақшалары) арқылы қо­ғам­мен байланыс орнатуға тыры­сады. Бірақ бұл жеткіліксіз. Олар қоғаммен тығыз байланыста болуы керек, мұндайда медианы кеңінен қолданып, өз зерттеулері жөнінде ашық, объективті айта білгені жөн. Сонда ғана жаратылыстану ғылымдары ғана емес, әлеуметтік ғылымдарда қоғам санасынан ма­ңызды орын ала бастайды», дейді М.Ергебек.

Иә, ғалымдар тарапынан бел­­­сенділік байқалса, әнші­лер мен ­бло­­герлер социолог, по­ли­­то­лог, психолог болып кет­пес еді. Дегенмен мә­се­ле тек ға­­лым­дарда ма? Мәдениет­та­ну­­шы М.Ергебектің айтуынша, қа­ра­пайым халық іргелі зерт­теу­лер­­дің маңызын біле бермейді. Шын мәнінде іргелі зерттеулер адам­дардың санасын жетілдіріп, сыни ойлауын қалыптастырады, қоғамдағы қарым-қаты­насты ны­ғай­тады. Міне, дәл осы үш себепті негізге алып-ақ ір­гелі зерттеулерге тек теория деп қа­рамай, көбірек қаржы қарастыру қажет.

«Бұл үшін шешім қабылдау­шы мем­лекеттік органдарда ғалым­дар отыруы керек. Ғылымды сонымен айналысқан адам ғана же­те түсінеді. Бізде онсыз да адам­мен, қоғаммен байланысты ғылыммен айналысатын ғалымдар әлеуметтен жырақ жүр. Ал зерт­теулерді орындалды деген белгі үшін жүргізетін органдардың өкіл­дері ғалымдар мен әлеумет ара­сындағы қашықтықты одан әрі алшақтатып жіберуі мүмкін. Жоғарыда ғалымдар отырса, бір­қатар түйткілдің түйінін тарқатуға болады. Айталық, елімізде діни қатынас мәселелері өзекті. Ал Қазақстанда осы құбылысты зерттеп, талдап, мәселенің мәні­сін анықтайтын дін социологтері жоқ­тың қасы. Дінтанушылар көп, дін социологтері саусақ­пен санарлық. Дін социологтері – дін­танушылар емес, дінге және қоғамдағы діни оқиғаларға объек­тивті баға беретін мамандар. Дін социологиясы деген бө­лім Қазақстанда бар ма, жоқ па, біл­медім. Шетелдерде, мысалы, Түркияда мұндай мамандар даяр­ланады», дейді профессор М.Ергебек.

Расында да әлеуметтік ғы­лымның әлеуетін арттыру сол ғылым­ның ма­ңыз­ды салаларына көңіл бөлуден, дамытудан басталады. Және шешім шығарушы органдарда ғалым­дар отырса, қоғамдық көзқарастар­ға қатысты зерттеулерге жөнді ба­қы­лау болар ма еді. Әйтпесе әлеуметтанушылар алатын са­уалдамалар қаншалықты сапалы жасалып жатқаны белгісіз. Ал сол сауалдамалар мемлекеттік бағ­дарламалар, стратегиялық жос­парлар, халыққа ортақ ма­ңызды шешімдер қабылдауға не­гіз болады. Осыны ойласаңыз, әлеу­меттік ғылымның маңызына нақ­ты тереңдей түсесіз. Енді сон­дай салмақты зерттеулер сапалы болуы үшін не істемек керек? Әлеуметтанушы, ғалым, әлеу­меттану ғылымының PhD док­торы Серік Бейсембай халық­тың салығына, мемлекеттің қар­жысына жүр­гізілетін зерттеулер көпшілікке жария түрде, ашық болғанда ғана сапаға қол жет­кізетінімізді айтады.

«Әлеуметтану ғылымы қо­ғам­ның қандай екенін айқын­дайды. Әлеу­мет­танудың «шына­йылық­пен байланыс орна­тушы ғылым» дейтін кең тараған екінші бір атауы бар. Негізгі білім көзін адамдармен сөйлесу, олардың жан дүниесін, әрекеті мен көзқарасын зерттеу арқылы алатындықтан, әлеуметтану ғылымы «қоғамның жүрек соғысын» қалпына кел­тіріп отыра алатын әлеуетке ие. Біздегі мемлекеттік органдар әлеу­меттік зерттеулерді жүргізеді, әр ми­нистрлікте бұған қаржы бө­лінеді, мұны жоққа шығаруға болмайды. Бірақ әлеу­меттік зерттеулер шешім шығару жү­йесінің бір бөлігі ретінде қалыптасты деп айта алмаймыз. Шешім көбіне жоғарыдан қа­былданады, төмендегілер орын­дайды. Содан кейін барып қо­ғамның реакциясын қарайды, әлеу­­меттің ойы кейде ескеріледі, кө­біне шешім өзгеріссіз қалады. Екін­шіден, мемлекеттік тапсы­рыс­пен жүргізілетін әлеуметтік са­­уа­л­­­дамалардың сапасы – өте өзек­ті мәселе. Мұндай зерттеулер­мен әдетте тек қана тендермен күн кө­ретін, ешкім білмейтін компа­ниялар айналысады. Олар жыл сайын бір зерттеуді қайталап жүргізе беруі мүмкін. Ал бұл зерттеудің артында қандай ғалымдар тұр, қай әдістемемен жүргізілді, жиналған ақпаратқа қаншалықты сенуге болады? Ешқандай жауап ала алмаймыз. Біздегі анкеталар қағаз түрінде алынатындықтан, оны фальсификациялаудың қаупі тым жоғары. Негізі осындай зерт­теулерге тапсырыс беретін мем­лекеттік органдардың міндеті – сауалдамалар сапалы болуы үшін оның ашықтығын қамтамасыз ету. Егер сауалдаманы жүргізу, оның әдістемесі, техникасы, бар­лық нәтиже халыққа ашық, қол­жетімді болса, тапсырыс алған ком­паниялар жұмыстың сапасына мән береді. Өйткені бір адамды алдауың мүмкін, бірақ бүтін бір қоғамды алдай алмайсың ғой», дейді С.Бейсембай.

Иә, «арбаның алдыңғы дөң­ге­легі қалай қарай жүрсе, соңғы­сы солай қарай жүреді» дегендей, жүйе дұрыс болуы керек-ақ. Десек те жүйені жасайтын да адам емес пе? Жоғарыдан – төменге, күрделіден – қарапайымға емес, төменнен – жоғарыға, қа­ра­пайымнан – күрделіге қағи­да­сымен жүру уақыт талабына айналып бара жатқандай. Әлеу­меттік ғылымның бір саласы сана­ла­тын саясаттану ғылымының PhD док­торы Жәні­бек Арын да жо­ғарыға жалтақтамай, сап­аға жұ­мыс істейтін жазылмаған заңды­лықтарды қалыптастыру керек екенін жеткізді.

«Елімізде саясаттанушыларға сенім­сіздікпен қарайды. Мұның себебі неде? Меніңше, біздегі сая­саткерлер нақты бір бағыт немесе тақырып төңірегінде сөйлемейді. Өздерін әмбебап көреді, барлық саяси тақырыпта пікір білдіре береді. Бір күні саяси жүйе жай­лы, екінші күні Ауғанстан тақы­рыбында, үшінші күні пандемия проблемаларын талқылауға қа­тысып отырады. Олар – нақты бір тақы­рыпты терең меңгерген ма­мандар емес. Ондайда сапа бол­май­ды. Содан сенім азаяды. Англияда докто­рантура оқығанда Орталық Азия елдерін зерттедім. Осы құр­лықтағы да­мыған елдердің әлеу­меттік ғылым өкілдері ара­сын­да репутация деген ұғым қа­лып­тасқан. Олар өздерінің репутация­сына қатты қарайды. Соның негізінде шақырған жер­дің бәріне барып, кез келген тақы­рыпта сөй­лей салып, беделін түсір­мейді. Білмейтінін білем деуге бармайды. Ондайда олардың репутациясы, яғни ғылымдағы беделі түседі. Себебі ол тереңдемеген та­қы­рыпты талқылауда қате ой айт­са, оны білетін келесі біреу ке­йін елге теріс екенін дәлелдеп тұ­рады. Бұл оған керек пе? Әри­не, жоқ. Міне, дәл осындай жа­зыл­маған заңдылық бізде де қа­лып­тасса, мамандардың да әлеуеті ар­тады, қоғамның да ғалымдарға деген көзқарасы жақсарады. Бұл үшін жоғарыдан бір жаңа заң шы­ғарылуын күтіп отырудың қажеті жоқ. Шындап келгенде, әлеуметтік ғылымның әлеуетін сол салаларда зерттеу жүргізіп жүр­­ген ғалымдар ғана көтереді», дейді Ж.Арын.