Өзімізге тән демократиялық ұстанымды білдірейік

Тек маған аудандық маңызы бар қалалардың, ауылдардың, кенттердің, ауылдық округтердің әкімдерін сайлау мәселесі коронавирус пандемиясымен күрестің көлеңкесінде қалып қойғандай көрінеді.

Сайлау туралы алғаш рет 2000 жыл­дардың ортасында айтылды, тіпті кейбір аймақтарда қанатқақты жоба ретінде сайлау өткізілді. Бірақ ол жоба бірнеше себеппен жұмыс істемеді. Біріншіден, бұған ешкім дайын болмады, Үкімет те, мәслихат депутаттары да, халық та. Екіншіден, ол кезде әлемде экономикалық, қаржылық дағдарыс басталып кетті. Одан да басқа проблемалар жеткілікті болды. Менің ойымша, Тұңғыш Президент – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев сол кезде осы мәселе бойынша байыппен ойланып, оның оң және теріс жақтарын таразылаған. Бірақ ел дамыды, онымен бірге азаматтық қоғам да ілгеріледі. Міне, енді бұл мәселе пісіп-жетілген кезде, оны 2020 жылы Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің Қазақстан халқына Жолдауында бастама етіп көтерді. Мәселе Ұлттық қоғам­дық сенім кеңесінің отырысында да талқыланды. Депутаттар өз кезегінде құқық­тық базаны дайындап, сайлау туралы заңнамаға тиісті өзгерістер ен­гізді.

Қазір жұртшылық осы тақырыпқа қатысты ой-пікірлерін білдіріп жатыр. Кейбір саясаттанушылар, сарап­шылар, оппозиция өкілдері бұған шүбәлана қарайды. Алайда, менің ойымша, сайлау өткізу қажет және бұл – қазақстандықтардың демократиялық таңдауы екені сөзсіз. Сайлау әрқашан өркениетті саяси бәсекелестік пен мемлекеттік басқарудың тиімді институты болып қала бермек.

Ауыл әкіміне 25 жасқа толған, мемлекеттік қызмет туралы заңнамаға сәйкес біліктілік талаптарына сай келе­тін Қазақстан азаматтары үміткер бола алатынын еске салған жөн. Сай­лауға келесі үміткерлер қатыса алады:

- өз мүшелерін ұсынған саяси партия атынан;

- дауыс беру құқығы бар сайлау­шылардың жалпы санының кемінде 1%-ының қолын жинау арқылы өзін өзі ұсынғандар.

Бір адам аудандық маңызы бар қаланың, ауылдың, кенттің, ауылдық округтің әкімі болып екі реттен артық сайлана алмайтынын атап өткен жөн.

Сайлау 40 күн бұрын жарияланады, ал сайлау қазіргі әкімнің толық мерзімі аяқталғанға дейін 10 күн бұрын өтеді. Сайлау өткізілгеннен кейін үш күн ішін­де қорытынды шығарылады.

Сайлау өткізілгеннен кейін жеті күн ішінде аумақтық сайлау комиссиясы сайланған әкімді тіркейді, содан кейін ол өз жұмысына кіріседі. Мұның бәрі – толықтай демократиялық әдістер.

Бірақ, әрине, сайлау рәсімін өткі­зуге, оның ашықтығына, әділдігіне бай­ланысты күмән туындайтыны анық. Мысалы, ауыл тұрғындары өздерінің туыстарын қолдауы, жоғары тұрған әкімдер сайлауға әсер етуі мүмкін, қосымша бюллетеньдерді тастау да болуы ғажап емес. Біздің менталитетімізді ескерсек, мұндай күмәнді бекерге шы­ғару қиын.

Бірақ кез келген жағдайды бас­тан өткеруіміз қажет. Бұдан  Еуропа елдері мен Америка да, басқалары да өтті. Бізге құқық қолдану тәжірибесін, сайлау үрдісінің барлық тетіктерін пысықтау қажет. Ең бастысы, осының бәрінен кейін талдау және дұрыс қорытынды жасау маңызды. Халықты да, сайланған әкімдерді де ұзақ та шыдамдылықпен оқыту қажет.

Менің ойымша, сайланған әкімдер­ге сайлауалды бағдарламасын орындауы тұрғысынан айтарлықтай қолай­лы жағдайлар жасалған. Қазірдің өзінде қабылданған мемлекеттік бағдар­ламалар кәсіп бастауға да, әлеуметтік міндет­терді шешуге де мүмкіндік береді. Әрине, қордаланған мәселелер бар, жаңа­лары да туындайды. Бірақ бұл ретте алға қойылған міндеттерді әкімді сайлаған жергілікті тұрғындардың өзде­ріне сүйене отырып, шешу маңызды. Осы орайда келесі өте маңызды мәсе­леге назар аударғым келеді. Ол – бюджет. Мен ауылда тұратын халық­тың, онда тіркелген бизнес субъек­тіле­рінің барлық салықтық және салық­тық емес төлемі осы ауылдық округтер мен қа­лалардың бюджетіне түсуін қол­­дай­мын. Бұдан басқа, жоғары тұр­ған бюджеттен міндетті трансферт­т­ер мен бюджеттік кредиттер болуы тиіс. Міне, әкім қаржы ресурстарына ие болған кезде ғана тиімділік, даму және мәселелерді шешу жолға қойылады. Сонымен қатар әкімдердің де, оларды сайлаған тұрғындардың да жауапкершілігі пайда болады.

Келесі мәселе – сайланған әкім есепті қалай жүргізу керектігін, олар­ды кімге және қашан ұсыну керек­тігін нақты түсінуі керек. Оны бүкіл бюрократиядан, керексіз қағаз­бас­тылықтан арылту қажет. Осының салдарынан көптеген маңызды мәселені шешуге қол тимей жатады. Мен енді жағдай өзгереді деп сенемін.

Өзін өзі ұсыну институты туралы пікірімді ортаға салғым келеді, өйткені ол басқа сайлауда жоқ. Менің ойымша, адамның өз ауылы, кенті үшін пайдалы боламын деген ниеті болса, бұл тамаша мүмкіндік деп білемін. Ең бастысы, бұл мансапқорлыққа айналмауы тиіс. Өзін өзі ұсынушыға саяси партиялармен бәсекелес болу қиын болады, бірақ егер нақты іс-қимыл жоспары, мәселені шешу жолы және сайлаушылардың қолдауы (қол жинау) болса, өзін өзі ұсынушылардың айы оңынан тумақ.

Әрине, аудандық маңызы бар қала­лардың, ауылдардың, кенттердің, ауыл­дық округтердің әкімдерін сайлау туралы көп сөйлесуге болады. Әркімнің айтатыны бар, біреу сынап, біреу өз күдігін білдіреді. Бірақ біз үшін ең бастысы – осы маңызды саяси іс-шараны ойдағыдай өткізу.

«Бірлік бар жерде тірлік бар» деп қазақ бекер айтпаған. Ендеше, бәріміз осы сайлауға қолдау көр­се­те отырып, көрегендігімізді, ұйым­шыл­дығымызды, елімізге деген сүйіс­пеншілігімізді, тек өзімізге тән демо­кратиялық ұстанымы­мызды біл­ді­рейік, ағайын. Бұл іс-шара ел Тәуел­сіз­дігінің 30 жылдығы қар­саңындағы үл­кен жетістігіміз болады деп ойлаймын.

Серік САНАУБАЕВ,

«Қарағанды облысы кәсіпкерлері ассоциациясы» қоғамдық бірлестігінің атқарушы директоры