Тәуелсіз елдің дара жолы

Мемлекеттер басшыларының шешімі мен әрекеті сол елдің халықаралық қоғамдастық ал­дын­дағы сыртқы бейнесін айқын­дайтын бірден-бір қадам екені анық. Әсіресе жаңадан егемен­дігіне қол жеткізген мемлекет үшін өзін жақсы қырынан таныс­ты­ру аса маңызды. Ал­ғашқы оң­тайлы шешімдердің мемле­кет­тің болашағына, өзгелермен қарым-қаты­насына тікелей жақсы әсер ететіні бар. Осы орайда Қазақ­станның қазіргі беде­лі мен тәуел­сіздіктің алғашқы жыл­дары қабылданған шешімдерінің ара­сын­­дағы байланысты бірден бай­қауға болады. Мұндай мүм­кін­дік бір-ақ рет беріледі. Ал оны қалай пайдалану – елдің тізгі­нін ұстаған азаматтардың енші­сінде. Қазақстанның Орталық Азия аймағы мен посткеңестік кеңіс­тіктегі, халықаралық аренадағы ор­нын айқындаған тарихи шешім­дердің бірі – Елбасының әлемдегі төртінші ірі ядролық қарудан бас тартуы болғаны хақ. Бұл қадамның дұрыстығын тарих та растап отыр.

АҚШ-тың беделді The Times немесе Johnson city press, Chicago Tribune, The News Journal, Los Angeles Times секілді басылымдарында 90-жылдардың басында жарияланған материалдарға көз жүгіртсек, КСРО ыдырағанда тәуелсіздік алған елдердің арсена­лында қалған ядролық қарудың көле­мі мен оның қаупі ту­ралы көпте­ген материалға кезігесіз. Сол кез­дегі күрделі жағдайда тәуел­сіз­дігін жаңадан алған елдердің бұл қаруды қалай қолданатыны толғантып, сескенген Батыс жағдайды жіті қадағалап отыр­ды. Associated Press авторлары 1992 жылы 14 маусымда Johnson city press газетінде жария­лаған материалда Украи­на мен Қа­зақстанның иелігіндегі ядро­лық қару Батысты ғана емес, Ресейді де алаң­дататынын жазған. Сондай-ақ Қазақ­станның Президенті Нұрсұлтан Назар­баев­тың Ва­шинг­тоннан Ресей, Қытай не­ме­се АҚШ-тың ядролық шабуылына қар­сы кепілдік сұрағаны айтылған. Мұн­дай талапты Украина тарапы да қойған екен.

The Atlantic басылымы халық­аралық назар Солтүстік Корея мен Иран­дағы ядролық бағдар­ламаларға бағыт­талған­дықтан, аз талқыланатын Азия елі – Қазақ­стан ядролық қарусыз әлем құру мәсе­ле­сінде көшбасшыға айналғанын жазады. Бұған 2013 жылы елде Иранның ядролық мәселесіне қа­тысты өткен халықаралық келіссөздер де дәлел бола алады. Қа­зақ­станның ядролық қару­ға қарсы күрес сала­сындағы көшбасшылық рөлі одан бас тарту туралы шешіммен айқындалады. Еліміз ұлттық қауіп­сіздікке, адамзат пен бүгінгі өрке­ниетке төн­ген басты қауіппен кү­рес­те халықаралық ұйымдармен бір­лесе отырып, өз мысалында яд­ро­лық қарусыз әлем құру идея­сын белсенді түрде насихаттап келеді.

2017 жылы The Hill басылымында жа­рия­ланған мақалада автор Ариэль Коэн Қа­зақстанның ядролық қарудан бас тар­туы символдық қадам ғана емес, елдің брен­діне айналғанын мәлімдеген. Ра­сында Қазақстан тәуелсіздік алған жылдардан бас­тап өзінің сыртқы саясатында бейбітшілік пен татулықты ту ететінін көрсетіп келеді. Ядролық қарудан азат әлем құру мақсатына зор үлесін қосып келеді.

Жоғарыда жарияланған материалда Солтүстік Корея мен Иранның ұста­ны­мына балама ретінде Қазақстанның үлгісі келтірілген екен. «Пхеньян мен Теге­ран сабақ алып, ядролық қару­ды бейбіт мақсатта қолдануды қарас­тыруы керек. Оны жүзеге асы­руға болады. Екі жарым он­жыл­­дықтан астам уақыт бойы Ресей мен Қытайға көршілес елдің Пре­зиденті үлгі көрсетіп келеді. Қазақстан Президенті Нұр­сұлтан Назарбаев Кеңес Одағы ыды­рағаннан кейін иелігінде қал­ған ядролық қарудан бас тарту туралы шешім қабылдап, ядролық қаруды таратпау мен қарусыздану жолын ұстануды жалғастырып келеді», делінген мақалада.

Сондай-ақ Кеңес Одағы ыды­ра­ғаннан кейінгі саяси және эко­но­микалық тұрақ­сыз­­дықта Қа­зақ­стан басшылығының ауқым­­ды ядролық арсеналды бас­қару мәсе­лесі күр­делі болғаны айтылған. Болашағы белгі­сіз тарихи ке­зеңде Н.Назарбаев саяси және экономикалық шығындарды тара­зы­лап, ақырында ядролық қарусыз бола­шақты таңдап, тәуекелге бел бууды шешкен-ді.

Басылым Н.Назарбаев ядролық қару­сыз­дануды қабылдап қана қоймай, оны өз елінің брендінің бір бөлігіне айнал­дыр­ғанын жа­зады. «Қазақстанның жаңа ха­лық­аралық бейнесі қауіпсіз әрі жауапты ядролық саясатпен тікелей байланысты болды», деп жазды The Hill.

Байқағанымыздай, Елбасының бұл тарихи шешімі Қазақстанның халықаралық саясаттағы орнын айқындап қана қоймай, оның бі­тімгершілік қызметіне негіз болды.

Шетелдік басылымдардың бет­терінде қазақ даласындағы ядро­­лық қарудың қаралы ізін, алапат қасіреттің құрбаны бол­ғандар­дың ауыр тағдырын си­пат­та­ған материалдар да жиі кез­десіп жатады. Беделді басы­лым­­дар­дың бірі The Nature-де жария­­лан­ған «Кеңес Одағының ядро­лық күнәсі Қазақстанда тірші­лігін жал­ғастыруда» тақыры­бындағы ғылыми мақалада поли­гонның зардабы әлі күнге дейін жойылмағанын көрсететін көлемді материал жарияланған. Осы секілді оқиғалар Қазақстанның ядролық қарудан бас тарту туралы шешіміне тереңірек үңілуге мүмкіндік бе­реді. Бұл бір ғана өңірдің не ұлт­­тың тағдыры емес, адамзаттың қасі­реті екенін көрсететін осы мы­­сал Қазақстанның ядролық қару­сыз әлем құрудағы әрекетіне назар аудару керектігін тағы бір дәлел­дейді.

Біріккен Ұлттар Ұйымының 29 тамыз­ды Ядролық қаруға қарсы іс-қимыл­дың халықаралық күні деп бекітуі Қа­зақ­станның бастамасымен қабылданғаны белгілі. Атаулы күннің тарихына үңілген The Times журналы «БҰҰ жыл сайын Қа­зақ­стан Президенті Нұрсұлтан Назар­­баев­­тың полигонды жабу туралы шешіміне орай Ядролық қаруға қарсы іс-қимылдың халықаралық күнін атап өтеді» деп жазған.

1991 жылы 9 қыркүйекте The Times жур­налы аймақтағы ядро­лық қарудың болашағына алаң­даған Батыс елдері үшін Елба­сының Семей полигонын жа­бу туралы шешімі жақсы белгі еке­нін жаз­ған екен. «Семей сынақ алаңының 1991 жылы Кеңес Ода­ғының ыдырауы қар­саңында жабылуы символдық мәнге ие болды», деп жазды The Times журналы.

Әлемдегі ірі державалардың бірі – Кеңес Одағы ыдыраған тұс­та ядролық қарудың басым бөлігіне ие посткеңестік елдер­дің алдағы шешімі дүние жүзін алаң­датқаны түсінікті. Сол кезде Семей полигонының жабылуы зұл­­мат қарусыз бейбіт әлемнің алғашқы үміт-сәулесі болды. Осылайша, Елбасы Нұр­­сұлтан Назарбаевтың тарихи шешімі тәуел­­сіз Қазақ­станның болашағымен қатар, ха­лықаралық аренадағы беделі мен ор­нын айқындап берді деуге толық негіз бар.