Стрестік активтер жыры: Мемлекет пен мүдделі топтар арасындағы тартыста кім жеңеді?

Президент пәрмені

«Жалпы көлемі 6,3 трлн тең­гені эко­но­микаға бағыттаған дағ­дарысқа қар­сы шараларды жүзеге асыру нәти­жесінде артық ақша массасы пайда болды. Бірақ бұл қаражат жетпей жатқан салалар да бар. Банктер, әсіресе ауылдық жерлерде шағын жобаларға қаржы салмайды» дей келе, ендігі кезекте микроқаржылық ұйым­дар әлеуетін көтеруге көңіл бөлу, Ұлттық банк пен Қар­жы нарығын реттеу және дамы­ту агенттігі бірлесе отырып ше­шім­дер пакетін даяр ету керегін тапсырды. Президенттің арнайылап тоқталған тағы бір мәселесі – стрестік активтер жайы.

«Стрестік активтер деңгейін төмен­дету бойынша жұмыс жүргізу үлкен ма­ңызға ие. Біз мемлекет банкирлерге кө­­мек­­теспеуі керек деген шешім қа­­был­­да­дық. Бұғатталған активтерді эко­­но­­ми­калық айналымға оралту керек, бірақ тек нарықтық негізде. Бұл үшін заңнамалық база қажет. Үкімет агент­тікпен бірлесе отырып жыл соңына дейін заң жобасын Парламентке енгізсін», деді Қ.Тоқаев.

Президент бұл мәселені биыл 21 қаңтарда тағы бір еске салып, стрестік активтердің цифрлы платформасы мен инфра­құры­лымын құруды, оны сатып алатын және сататын қосалқы нарық қалыптастыруды, оларды иелену үшін салық ынталандыруымен қоса жағдай жасауды тапсырды.

Шынайы картина қандай?

Стрестік активтер дегеніміз не? Бұл – төлеу мерзімі 90 және одан да көп күннен асып кет­кен несие қарыздары, қар­жы­лық жағдайдың нашарлауына байланысты қай­та құрылымдалған қа­рыз­­дар, банк­тердің стрестік актив­тер­ді бас­қаруды жүзеге асы­ратын еншілес ұйым­дары­ның балансындағы активтер, сондай-ақ өндіріп алын­ған мүлік. Қазір мұндай проб­лема­лық қаражат көлемі 2,5 трлн теңге деңгейінде.

Қарапайым халықтың тілі­мен айтар болсақ, бұл – «уытты» активтер. Эко­номист Қайыр­бек Арыстанбеков стрес­тік актив­тердің елімізде 2008 жыл­дан бас­тап қалыптасқанын, қар­жылық-өнеркәсіптік топтар мен транс­­ұлттық компаниялардың бір мүд­деге жұмыс істеуі соңында күрмеуі қиын осы проблемаға алып келгенін айтты.

– Бізде белгілі бір топтар коммер­­циялық банк пен ірі, орта кәсіп­орындарды бірдей бас­­қарады. Сосын өзіне қарас­ты банктен өзіне қарасты кәсіп­орынға несие береді. Екеуін де бір қожайын басқарған соң кәсіп­орын көп жағдайда несиесінен құтылмайды. Нәтижесінде, банк­тің шығыны, жұмыс істе­мей­тін активі көбейеді. Сондай шығын­дарды осы күнге дейін мем­лекет сатып алып келді (төлен­беген несиенің орнын толтыру, оны қайта құрылымдау, қайта қар­жыландыру үшін мемлекет банкке тағы да ақша береді – ред). Мем­лекет құрған стрестік актив­­тер қорына Ұлттық қордан, мем­лекеттік бюджеттен ақша бөлін­ді. 2014 жылдың өзінде 250 млрд теңге стресті активтерді сатып алуға жұм­салыпты, – дейді экономист.

 Агенттік не ұсынады?

Сарапшы сөзінен тамырын тым тереңге жіберген сыбай­лас­тық салдарынан мемлекеттің қанша қаржысы көкке ұшқанын, ауыр экономикалық соққы алғанымызды көруге болады. Болар іс болды, енді оны қа­лайда төмендеткен ләзім. Қаржы нары­ғын реттеу және дамыту агент­тігінің мәліметінше, бірқатар бастама заңда көрініс табады.

«Атап айтқанда, жеке инвес­тор­лар­дың қатысуы үшін стрестік активтерді сатып алушылардың тізімін кеңейту ұсы­нылады. Заң жобасында стрестік ак­тив­терді сенімді басқаруды жүзеге асы­­ратын сервистік компания­лар құру көз­делген. Қарыз алу­шылардың құқық­тарын қор­ғау үшін қарыз алушылар­мен өзара қарым-қатынас бойын­ша барлық қолданыстағы заң­на­малық шектеу жаңа инвес­тор­­лар мен сервистік компа­ния­ларға қолданылатын болады. Сонымен қатар заң жобасы банктерді өнді­рілген мүлікті экономикалық айна­лымға тартуға ынталандыруға бағыт­талған. Бұл үшін мұндай мүліктің банк­тердің балансында болуының 3 жыл­­­дық мерзімін белгілеу ұсыны­ла­­ды. Тағы бір басым міндет – стрес­тік актив­тер нарығына арнал­ған толы­қ­­қанды инфра­құры­лым қалып­­­тастыру. Бұл стрес­­тік актив­­тер­ді еркін сатып алу-сату үшін алаң құруды және нарық­қа қатысу­­шылар үшін ақпараттың ашық­­тығын қамтамасыз етуді қам­ти­­ды. Қазір­гі уақытта нарық­тың жеке ойыншы­лары стрестік актив­­терді сату бойынша жер­гі­лікті плат­формалар арқылы жұ­мыс іс­тейді», деп мәлімдейді агенттік.

Олардың хабарлауынша, құрылатын бірыңғай платформа сатушы мен инвестор арасындағы «ақпараттық асимметрияны» еңсеруге ықпал ететін және сатылатын стрестік активтер жөнінде жал­п­ыға қолжетімді ақпарат көзі бол­мақ. Платформа нарықтағы сұра­ныс пен ұсыныс арасындағы қазіргі баға алшақтығын азайту­ға және стрестік актив­терді са­тып алуға мүдделі инвес­тор­лар базасын кеңейтуге, стрестік ак­тив­терді сатып алу мен сатудың қайта­лама нарығын құруға мүмкіндік бермек.

«Бірінші кезекте, платформа жекелеген кредиттер мен активтер туралы ақпаратты, сондай-ақ бенчмаркинг мақсаттары үшін мәмілелер бағалары жөніндегі деректерді қоса алғанда, дерек­терді шоғырландырушы болуға тиіс. Сонымен қатар платформа транзакция процесін стандарттай алады. Бұл транзакция шығыстарының төмен­деуіне әкеліп, стрестік активтер нарығына әлеуетті инвес­тор­лардың кіруіне кедер­гілерді жою­ды қамтамасыз етеді. Агент­тік Ұлттық банкпен және Үкі­мет­пен бірлесіп, стрестік активтер­ді сатып алу және сату бойынша барлық мүд­делі инвестор мен проблемалық кредиттерді ұс­таушылар үшін ашық қол­же­тімділікті қамтамасыз ете­тін бірың­­ғай платформа құру мәселесін пысық­тайды», делінген хабарламада.

 Мүдделер қақтығысы

Бұл бір қарағанда қаржы сек­торы­ның әдеттегі мәселесі секіл­ді көрінуі мүмкін. Бірақ Мем­лекет басшысының кәсіпкер­лерге қарата Қазақстанда табылған табыс Қазақстанда жұмсалуы керек деуі стрестік активтер мәсе­ле­сінің тым тереңде екенін ұғындырады.

«Шетелдік инвестиция үшін күрес күшейіп тұрған қазіргі жағдайда біздің ішкі резервке арқа сүйеуімізге тура келеді. Әңгіме отандық компа­ния­лар­­дың қаражаты туралы болып отыр. Егер сіз келеше­гіңіз­ді Қазақ­стан­мен байланыс­тыр­саңыз, онда өз ақшаңызды біздің елге инвес­тициялауыңыз керек. Сіздің Қазақ­стан алдын­дағы әлеуметтік және саяси жауап­кершілігіңіз осыдан білінеді. «Осында ақша тауып, басқа жақта жұмсаймын» деген ұстанымға енді орын жоқ», деді Қ.Тоқаев бизнес өкілдерімен кездесуінде. 

Президенттің айтуынша, бұл тарап­тағы жұмыс екі бағытта жүргізіледі. Бірі – капиталды елге қайтару немесе капиталдың елге қайтуын ынталандыру. Екіншісі – қаржының офшорға кетуіне кедергілер қою.

«Мұндай механизм әлемнің көп елінде қолданылады, бізге де алға жылжу керек. Осы жұмыс­қа банк­терді қалай тарта­тыны­мыз­ды түсіну маңызды. Ақша нарық­тағы спекуляцияға емес, нақ­ты эко­­но­микаға кетуге тиіс. Біз­дің бан­кирлер «нақты бизнес-жо­ба­лар­ды несиелеу» дейтін өз­дері­нің ті­келей әрі басты функция­сын орын­дауды бастауы үшін қа­да­ға­лауда нені түзеген жөн? Әри­не, өте қиын мәселе, бірақ оны шеше­тін кез келді. Эконо­ми­ка­дағы тың өзгерістерді тежеп тұр­ған да бас­ты бөгет осы», деді Президент.

Талай жылғы сайранның да бір сұрауы болуы керек еді, Пре­зи­дент сол мәселені ашық қозға­ды. Бір оқпен екі қоян алудың ләззатына батқандардың ендігі ке­зекте мемлекет қаржы­сына мел­дектеп то­йып, шығын­далса сауық­тыр деп Ұлттық қорға тағы ала­қан жа­йып, арбаны да сындырмай, өгізді де өлтірмей жүре беруіне анық тосқауыл қойылуға тиіс.