Отандық байланыс: Табыс артса да сапа жақсарған жоқ

Ұлттық коммуникациялар және цифр­ландыру қауымдастығы ұсынған мәліметке сүйенсек, өткен жылы отандық байланыс операторлары 1,12 трлн тең­геден астам табыс тапқан. Нарық алғаш рет триллиондық межені бағындырды. Көрсеткіш 2020 жылмен салыстырғанда 12,9 пайызға өскен. 2020 жылы байланыс операторларының табысы 884,5 млрд теңгені құраған болатын.

Бұл ретте операторлар интернет желі­сіне қатысты қызметтер көрсету арқылы 405,1 млрд теңге түсірген. Өсім 2020 жылғы деңгейден 20,1 пайызға жоғары. Одан кейінгі табыстың көп көлемі ұялы байланыс қызметтеріне тиесілі – 251,1 млрд теңге. Көрсеткіш 2020 жылмен са­лыс­тырғанда 7,2 пайызға жақсарған.

Әдеттегідей байланыс қызметтерінің жалпы көлеміндегі қомақты үлесті интернет (40,1 пайыз) пен мобильді байланыс (25 пайыз) иеленіп отыр. Үш­тікті өзге де телекоммуникациялық қыз­меттер (20,3 пайыз) түйіндеген. Байқап отыр­ғандарыңыздай, елдегі телекоммуникация нарығының 85 пайыздан астамы біз атаған үлкен үштіктің иелігінде. Ал қалған бағыттардың үлесі шамалы.

Айталық, телекоммуникациялық сымды және сымсыз желілер арқылы дерек­терді беру қызметтерінің үлесі – 5 пайыз. Кабельдік инфрақұрылым, сым­сыз желілер және спутник арқылы бағдарламаларды тарату қызметтерінің үлесі 4,3 пайызға тең. Жергілікті телефон байланысының үлесі 3,4 пайызды, ал қалааралық және халықаралық телефон байланысы қызметтерінің үлесі 1,9 пайызды құраған.

Соңғы екі қызметтің, яғни қалааралық және халықаралық телефон байланысының көлемі жыл өткен сайын азайып келеді. Былтыр олардың құны 18,7 млрд теңгені құрады. Көрсеткіш 2020 жылғы деңгейден 12,2 пайызға төмен.

2021 жылғы желтоқсандағы жағдай бойынша телекоммуникациялық сер­вис­тердің деңгейі келесідей картинаны көз алдымызға ұсынып отыр: Қазақ­стандағы тіркелген телефон желілерінің саны – 2,997 млн бірлік, ұялы байланыс або­ненттері – 24,32 млн бірлік, интернетке қолжетімділігі бар ұялы байланыс або­ненттері – 16,87 млн бірлік, тіркелген интернет абоненттері – 2,76 млн бірлік.

Облыстар тұрғысынан қарасақ, барлық өңірде байланыс операторларының табыс көлемі мен пайыздық көрсеткіштерінде оң динамика байқалады. Мәселен, байланыс операторлары Алматы (595,4 млрд теңге) және Нұр-Сұлтан (221,6 млрд теңге) қалаларында, сондай-ақ Қарағанды облысында (23,1 млрд теңге) жақсы табыс тапқан. Операторлар қызметі аз көрсетілген үш өңірдің қатарында Шым­кент қаласы (7,7 млрд теңге), Қызылорда (7 млрд теңге) және Түркістан (6,9 млрд теңге) облыстары бар.

Бірақ көп-көрім көрсеткіштер өңір­лердегі жағдайдың жақсы екенін біл­дірмейді. Өйткені ел халқы әлі де болса сапалы әрі жоғары жылдамдықты интернетке қол жеткізуде қиындықтар мен кедергілерге тап болып отыр. Тіпті кейбір елді мекендер мұндай игіліктен жұрдай. Рас, Қазақстандағы ұялы байланыс абоненттерінің саны аз көлемде болса да өсіп отыр. Алайда ұялы байланыс абоненттерінің 100 адамға шаққандағы тығыздығы 129-дан 128-ге төмендеген.

Сол секілді тіркелген интернет абонент­терінің тығыздығы бойынша прогресс байқалмай отыр. Жоғары жылдамдықты кең жолақты интернетті пайдалану көрсеткіші де төмен. Қазақстан бойынша 100 адамның 15-інде ғана тіркелген интернет бар. Ал интернетке қолжетімділігі бар ұялы байланыс абоненттерінің тығыздығы 4,7 пайызға өскен. Бірақ мұны отандық операторлардың абоненттерден түсірген табысымен салыстыруға келмейді. Ауылдық жерлердегі жағдай тіпті нашар. Тіркелген интернет абоненттерінің тығыздығы бойынша 100 адамның тек 8-і ғана сапалы қызметке қол жеткізіп отыр. Демек, бұл мәселені шешуге мемлекеттік мекемелер мен жеке құрылымдар әлі де болса жете мән бермей отыр.

Ұлттық статистика бюросының де­рек­­теріне сүйенсек, бүгінде 627,9 мың ауыл тұрғыны тіркелген интернетке ие, ал 557,3 мың ауыл тұрғыны тіркелген сым­­ды интернетке қол жеткізген. Бұл көр­­сет­кіштер бойын­ша Алматы (146,6 мың ауыл тұрғынының 130,5 мыңы қол жет­кізген) Шы­ғыс Қазақстан (55,2 мың ауыл тұр­ғы­нының 45,3 мыңы) және Ақмола (55,1 мың ауыл тұрғынының 51,3 мыңы) облыстары көш бастап тұр. Аут­сайдерлер қатарында Ақ­төбе (28,5 мың ауыл тұрғынының 24,2 мыңы қол жет­кізген), Батыс Қазақстан (20,5 мың ауыл тұрғынының 17,1 мыңы) және Маң­ғыстау (14,8 мың ауыл тұрғынының 13,6 мыңы) облыстары бар.

«Солтүстік Қазақстан облысында тіркелген сымды интернет бойынша дерек мүлдем жоқ. Жерүстіне тіркелген сымсыз байланыс желілерін пайдалана отырып, сымсыз кең жолақты интернет желісіне деген қолжетімділіктің жағдайы тіпті нашар. Мұндай байланыс тіркелген өңірлердегі цифрлар көңіл көншітпей отыр. Ал Ақмола, Батыс Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда, Маңғыстау және Түркістан облыстарында статистика органдары мұндай интернеттің бар-жоғын мүлдем тіркемеген. Ауылдық жерлерде 100 адамға шаққандағы тіркелген интернет абоненттерінің тығыздығы бойынша көрсеткіш төмен. Жоғары жылдамдықты кең жолақты интернетке деген қолжетімділік те осы қатарда. Тұ­тастай алғанда, барлық облыс бойынша тығыздық 100 адамға шаққанда 3-тен 16-ға дейінгі аралықты ғана құрайды. Бұл ауыл халқы сапалы интернет қызметтерін алуда айтарлықтай қиындықтарға тап болып отырғанын, республикадағы қала мен ауыл халқына жасалған жағдайдың тең еместігін көрсетеді», делінген Ұлттық коммуникациялар және цифрландыру қауымдастығының мәлімдемесінде.

Ауылдық жерлердегі деректерді теле­коммуникациялық қызметтерді пайда­ланудың нақты көрінісіне сәйкес келетінін яки сәйкес келмейтінін дөп басып айту қиын. Жалпы, ауылдағы жағдайға халық тығыздығының төмендігі, тиісінше төлем қабілеттілігінің нашарлығы мен 4G/LTE байланыс қызметтерін дамыту үшін экономикалық негіздеменің болмауы себеп. Мәселен, біздегі 6 341 ауылдың 5 163-інде интернет бар. 768 ауылдағы интернеттің сапасы төмен. 1 178 ауылда мүлдем интернет жоқ.

Қазақстандықтарды сапалы интернетпен қамтуға Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі жауапты. Министрлік  2018-2020 жылдары екі жобаны жүзеге асырды.

Біріншісі – талшықты-оптикалық байланыс желілері технологиясы бойынша Қазақстанның ауылдық елді мекендерін кеңжолақты интернетпен қамтамасыз ету жобасы. Мемлекет-жекеменшік әріптестігі аясындағы жоба бойынша 20 мың шақырымнан астам талшықты-оптикалық байланыс желісі салынды. Ол 1 257 ауылдағы 3 718 мемлекеттік орган мен бюджеттік ұйымды қамтыды.

Екіншісі – халқының саны 250 тұр­ғынды немесе одан көп адамды құрай­тын ауылдық елді мекендерді ұтқыр кең жолақты интернетпен қамтамасыз ету жобасы. Бұл жоба аясында 2020 жылы 928 ауылдық елді мекен қамтылды. Жоба шеңберінде байланыс операторларына инфрақұрылымды дамытуды ынталандыру және ауылдарды интернетпен қамтамасыз ету мақсатында салық жеңілдіктері беріледі.

Салық кодексіне енгізілген түзетулерге сәйкес байланыс операторларына 2021-2024 жылдарға интернет сапасын жақсарту бойынша міндеттемелер жүктелді. Бү­гінде біршама жұмыс атқарылды. Атап айтқанда, 286 ауылдың 284-інде FWA технологиясы 3G/4G-ге ауыстырылды. 120 елді мекеннің 68-інде спутниктік трансмиссия радиорелелік байланыс желілері мен талшықты-оптикалық байланыс желілеріне ауыстырылды. 362 ауылдың 191-інде мобильді кең жолақты интернет қызметтерінің сапасы жақсарды.

Жоғарыда айтқанымыздай, 1 178 елді мекеннің 127 мың тұрғыны кең жолақты интернеттен тыс қалып отыр. Оның ішінде 561 ауылға интернет тарту жұмыстарын 2024 жылға дейін салықтық жеңілдіктер аясында «Востоктелеком» ЖШС жүргізуі керек. 2021 жылы бұл компания 55 ауыл­ды қамтуы керек еді, бірақ 22 ауылға ғана интернет келді. Биылғы жоспар – 286 ауыл­ды қамту. 2023 жылы 172 елді мекенге, 2024 жылы 48 елді мекенге интернет тарту жоспарланып отыр. 

Ал қалған 617 ауылдық елді мекен­ді (ондағы халық саны 54 мың) геос­та­цио­нарлық емес спутниктік орби­талық жүйелер есебінен қамтамасыз ету мәселесі пысықталуда. Халық үшін кең жолақты интернетті қамтамасыз ету мақсатында OneWeb, Starlink және SES компанияларымен геостационарлы емес кең жолақты жүйелерді өрістету бойынша жұмыс жүр­гізілуде.

Ауылда тіркелген интернет абонент­терінің тығыздығы небәрі 8 пайызды құ­райды. Ал қалада интернетке қол­жетімділігі бар ұялы байланыс абонент­терінің тығыздығы шамамен 87 пайызға тең. Яғни айырмашылық жер мен көктей. Есеп комитетінің деректеріне сүйенсек, ауылдық жерлердегі халық тұтынатын интернет байланыс қызметтерінің көлемі 2019 жылдан бері тұрақты түрде төмендеп келеді. Сол секілді 2016 жылдан бастап интернет желісіне қолжетімділігі бар ауыл тұрғындарының үлесі де тұрақты түрде қысқаруда.

Теориялық тұрғыдан қарағанда, ауыл төлем қабілеттілігіне байланысты кейбір шектеулерге қарамастан, отандық теледидар картасындағы жаңа өсу нүктесі саналады. Сондықтан министрлік байланыс қызметтерін көрсетуге лицензия алу кезінде әкімшілік кедергілерді жеңілдету бойынша жұмыс жүргізуде. Радиожиілік спектрінде, оның ішінде шағын радиожиіліктерді бөлуде тәртіп енгізілуде, коммуналдық-тұрмыстық секторға және кабельдік кәрізге қолже­тімділіктің шектеулілігін алып тас­тау бойын­ша мәселелер шешілуде. Қа­уымдастық мамандарының пікірінше, бұл жұмысты, оның ішінде жаңа байланыс операторларына жағдай жасау жөніндегі жұмысты жеделдету қажет.