Конституциялық сотты қалпына келтіру мемлекет тарихындағы маңызды қадамдардың бірі болып саналады. Өйткені ел Президенті Қ.Тоқаевтың таяудағы тарихи Жолдауында жария еткен саяси реформалар шеңберінде Конституциялық сотты қалпына келтіруге қатысты шешімі ерекше мәнге ие.
Қазақстанда Конституциялық сот 1992-1995 жылдары жұмыс істеді. «ҚР Конституциялық соты туралы» арнайы заңға сәйкес Конституциялық сот Конституцияны қорғау бойынша сот билігінің жоғарғы органы болып табылды, Конституцияның конституциялық заңдылығы мен үстемдігін қамтамасыз етті, барлық мемлекеттік органдар актілерінің конституциялылығы, оның лауазымды адамдарының әрекеті туралы шешім қабылдады. Сондай-ақ осы органдардың құқық қолдану практикасына баға берді, яғни азаматтардың және басқа да субъектілердің бұзылған конституциялық құқықтарын қорғады.
Сенімдірек болу үшін Конституциялық сот өкілеттіктерінің бірнеше тізбесін атап көрсеткім келеді. Конституциялық сот Қазақстан Республикасының Конституциясына, заңдарына және Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі мен оның органдары қабылдаған өзге де актілерге, Президенттің жарлықтары мен өзге де актілеріне, Министрлер кабинетінің қаулыларына, Қазақстан Республикасы министрліктерінің, мемлекеттік комитеттері мен ведомстволарының нормативтік актілеріне сәйкестігі туралы істерді қарады. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының Бас прокуроры қабылдайтын нормативтік сипаттағы актілердің, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты пленумдарының басшы түсіндірмелерінің көшірмелері қоса беріледі.
Қазақстан Республикасының Конституциялық соты Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің ұсынуы бойынша Президенттің, Министрлер кабинеті мүшелерінің, Жоғарғы сот Төрағасының, Жоғары Төрелік сот Төрағасының, Қазақстан Республикасының Бас прокурорының, сондай-ақ Қазақстан Республикасының дипломатиялық және өзге де өкілдерінің өз өкілеттіктерін мерзімінен бұрын тоқтату туралы мәселе қозғалған жағдайда, Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарын сақтауы туралы қорытынды бере алады.
Қазақстан Республикасының Конституциялық соты азаматтардың конституциялық құқықтарын қозғайтын құқық қолдану практикасының конституциялылығы туралы істерді қарады. Қазақстан Республикасы Конституциялық сотының осы баптың бірінші және үшінші бөліктерінде көрсетілген мәселелер бойынша өз бастамасы бойынша іс жүргізуді қозғауға құқығы болды.
Конституциялық сот шешімдерінің Қазақстанның бүкіл аумағындағы ең жоғары заңдық күші туралы ерекше атап өткен жөн. Конституциялық соттың заңдардың және өзге де нормативтік актілердің тұтастай немесе бір бөлігінің Конституцияға сәйкестігін белгілейтін шешімі олардың Қазақстан Республикасының аумағында қолданылуының күшін жойды, сондай-ақ конституциялық емес деп танылған актіге негізделген басқа да нормативтік актілер қолданылуының күшін жойды.
Соттардың және өзге де құқық қолдану органдарының конституциялық емес деп танылған нормативтік актіге негізделген шешімдері орындалуға жатпайды. Конституциялық соттың нормативтік актіні немесе оның бір бөлігін конституциялық емес деп тану туралы шешімі олардың жариялануына кедергі келтірді.
Осы заңның 10-бабының 2-тармағында аталған адамдардың Қазақстан Республикасының Конституциясын сақтамауы туралы Конституциялық соттың шешімі олардың атқаратын лауазымдарына сәйкестігі туралы мәселені қарау үшін негіз болды.
Сондықтан егер біз мемлекеттік құрылыстың өркениетті, прогрессивті және демократиялық қағидаттарына көшкіміз келсе, құқықтық қатынастардың барлық субъектілерінің конституциялық құқықтарын, әсіресе отандастарымыздың табиғи және азаматтық құқықтарын қамтамасыз етуді жоспарлап отырмыз, Конституциялық сотты аталған өкілеттіктермен қалпына келтіру, Мемлекет басшысының біздің қоғамдық өміріміздегі маңызды қадамы.
Бұл ретте – азаматтарға, сондай-ақ Республикалық қоғамдық ұйымдарға Конституциялық сотқа тікелей талап қою құқығын беру міндетті. Сондай-ақ Конституциялық сотқа Конституцияның қатаң сақталуы, сондай-ақ Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік мүдделерін басшылыққа алатын жоғары білікті мемлекеттік заңгерлер сайлануы өте маңызды.
Егер Конституциялық соттың жұмысын дұрыс ұйымдастырып, оның тәуелсіздігін және биліктің басқа тармақтарының қызметіне араласпауын қамтамасыз етсе, онда біз конституциялық заңдылықты қорғау жөніндегі сенімді мемлекеттік орган құра аламыз. Ең бірінші кезекте бұл орган азаматтарымыздың конституциялық құқықтарының сенімді кепілі болуға тиіс.
Сабыр ҚАСЫМОВ,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері,
Конституциялық соттың бұрынғы судьясы