«Тіл» жырымыз жалғасып жатыр

Осылай екеніне сонау 1967 жылы-ақ көзім жеткен еді. Шығармалары авторлық ой мен тілдің көркемдігімен баурайтын жазушы ағамыз Ғабдол Сланов «Қазақ әдебиеті» газетінің бас редакторы Нығмет Ғабдуллиннің тапсырысымен тіл туралы мақала жазды (мен редакцияның сын бөлімінде әдеби қызметкермін-ді).

Тіліміздің шұбарланып, әдеби тілі­міз­дің газет тіліне ұқсап бара жатқанына қатты қынжыла нақтылап көп дәлел кел­тірген қаламгер қазақ тілінің мамандары енжарлыққа бой алдырып, тіл туралы орынды, өрелі пікір айта алмай, жазу­шылардың соңында «тезек теріп жүр» сыңайында сын айтты. Сол-ақ екен, шын­дықтан шошынғыш «тіл мамандары» ҚКП Орталық Комитетіне арыз жау­дырсын. Сөзбен де қиқулады, дуылдатты, дауылдатты. Алайда Ғабдікеңді тұқырта алмады, шындықтың шаужайына жармасқандарынан дәнеңе шықпады.

...Ахаңның аталған еңбегін Мір­жа­­қып Дулатұлы дереу қуана құп­тап: – «...Айқаптың» 3-5 нөмірлерінде «А.Бай­­тұр­­­сын­ұлы қазақша жазуды тәртіп көр­се­ту­шілердің сынына салған, көп­шілік ұнатса, сол тәртіппен әліппе бастыр­мақшы екен. Жазуды тәртіпке салу деген оңай емес», депті «Жазу тәртібі» атты мақаласында.

Ал Мағжан Жұмабаев «Қазақ тілі» өлеңінде:

Ерлік, елдік, бірлік, қайрат,

бақ, ардың

Жауыз тағдыр жойды бәрін –

не бардың...

Алтын күннен бағасыз бір белгі боп,

Нұрлы жұлдыз – бабам тілі,

сен қалдың! –

десе, ол халқымыздың талапайға ұшы­раған тарих қазынасында жабыққан ана тілі ғана қалғанына күйіну еді!

Әлихан Бөкейханов елімізге автономиялы республика дәрежесі берілісімен «Алаш» партиясы бағдарламасының жо­ба­сы жайындағы жазбасында мемлекет­тігімізге жете мән беруді айта келіп, мысалы, жобаның «Билік һәм сот» бабында былай депті: «...Әр жұрттың билік пен соты тұрмыс ыңғайына қарай болу. Би һәм судья жергілікті жердің тілін білу. Аралас жерде соттың тергеу-тексеруі һәм хүкімі жергілікті жұрттың қай көбінің тілінде айтылуы... Қазақ көп жерде сот тілі қазақ тілі болуы. Присяжныйлар қазақ­тан алынуы». Ол жылдары бұдан артық­ты талап ету мүмкін болмағаны бел­гілі. Алайда осының өзі-ақ – батыл талап.

Республикада іс қағаздарының мемле­кеттік тілде – қазақ тілінде жүргізілуіне Сәкен Сейфуллин ерекше көңіл бөлген. «Кеңселерде істі қазақ тілінде жүргізу керек деген мәселені бұдан бұрын да газет бетінде қозғап едік. Әрбір советтер жиналысында да һәм биылғы болып өткен жалпыресейлік коммунистер партиясының 12-ші жиналысында да көп сөйленіп, «әрбір аймақта қай халық көп болса, сол аймақтың кеңселерінде іс жергілікті халықтың тілінде жүрсін» деп қарар шығарған. Ал екінші тілмен мұны былай деп айтқан: «Бұрын патша заманында кемдікте болған, қазір автономия алған уақ халықтардың жерлеріндегі мекемелердің істері сол уақ халықтардың ана тілінде жүрсін» деген. Ол ұйғарымды терістеген нұсқау-қаулы болған емес. «Жүгеріші көсем» Н.Хрущевқа дейін. Ал ол «жүгенсіз көкшолақ» (В.Молотовтың қойған аты): СССР, КПСС, ВЦСПС, ВЛКСМ... сияқты қысқарған сөздерді ұлт тілдеріне аудармау, баспасөздің негізі орыс тілі болуы, жергілікті баспасөз оның аудармасы деңгейінде болуы туралы қаулы шығарды.

1956 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің 2-хатшысы Журин қазақ газеттерін орысшаның аудармасына айналдыру «мәселесін ақылдасуға» арналған мәжілісті ашып, кіріспе сөз сөйлеп, «түсінік беріп» болған сәтте ақын Жұмағали Саинның не дегенін Әди Шәріпов естелігінде сүйіне айт­қан: «Мінбеге ақиық ақын Жұмағали Саин көтерілді. Ол: «Жолдас Журин! – деп хатшыға тік қарап, сәл уақыт үн­сіз тұрды да, – Біз тіліміздің келешегі үшін қанымызды төктік, оққа омырау тос­тық! Егер тілімізді жойсақ, онда бізге өмір сүрудің керегі жоқ! Қазақ газет-жур­налының орыс тілінен аударылғаны – менің ана тілімнің қолқасына қанжар сұққандық!.. Мен Журиннің ұсынысына үзілді-кесілді қарсымын! – деп нығыздап айтты да, шағын денесін тәкаппар ұстап, мінбеден асықпай түсті» (Әди Шәріпов, «Көргенім, көңілге түйгенім»).

«Партия айтты – бітті» заман. Ол тұста Шығыс Қазақстан облыстық «Ком­му­низм туы» (қазіргі «Дидар») газеті редак­циясының бөлім меңгерушісі болатын­мын. Біз орыстілді «Знамя коммунизма» газеті редакциясымен біріктіріліп, екеуіне Бас редакторлыққа облыстық партия коми­тетінің бөлім меңгерушісі Бабин келді. Екі газеттің редакторлары оған орынбасар болып, екі ұжымның жауапты хатшылары, бөлім меңгерушілері, әдеби қызметкерлері – бір қазақ, бір орыс – бір бөлмеде отыратын болдық. Әйткенмен қазақ тілін аздап болса да білетін, алды кең Бабин келген күні-ақ: «Жолдастар, құпиялап бір сөз айтайын, бірақ ол осы жерде қалсын, сыртқа шықпасын. Біз жоғарғылардың әмірлерін сырттай орындап, бір ұжымға айналып, бірігіп отыралық, ал іс жүзінде бұрынғыша шыға бересіңдер. Ресми материалдарды, ерекше мәнді ортақ мәселені көтерген мақалаларды ғана аударып басармыз, басқасы өз қалауларыңша болсын», деді. Ал «жүгерішінің» әмірі өзімен бірге кетті...

С.Сейфуллин ана тіліміз хақындағы пайымын, талабын 1923 жылы жазса да, арада, міне, 99 жыл өтсе де, Қазақстанға тәуелсіздік бұйырғалы 31 жыл болса да, халқымыздың бүгіні үшін ғана емес, ертеңі үшін де аса маңызды бұл мәселе әлі де оң шешімін таба қойған жоқ. Оң шешім тапқаны қайда, тіліміздің шұбарлануы жылдан-жылға асқынды. Мысалы, мен де бала кезімнен естіп өскен: бозбала, жігіт, жігітағасы; қыз, бойжеткен, келіншек сөз­деріміз орыс тілінің көлеңкесінде қалып: молодой человек, молодой мужчина; мо­лодая девушка, молодая женщина дей­тіннің ыңғайымен: жас жігіт, жас кісі; жас қыз, жас әйел деп жазылатын болды. Орысша: «Он пришел в себя» қазақша: «Ол өз-өзіне келді» болды. Ана тілінен хабары бар қазақ: «ол есін жиды» десе керек. «Любовь», «друг», «свой» – орыс тілінде ежелден жиі және жеңіл-желпі қолданылатын сөздер. Мәселен: «забота о товарище», «любовь к животным», «собака – друг человека», «я – сын своего отца». Соны үлгі тұтып: «жолдасыма деген қам­қорлық», «хайуанаттарға де­ген махаб­бат», «ит – адамның досы», «мен – өз әкемнің баласымын» деп жазу­ды шығардық. Тіліміздің ыңғайымен: «жол­да­сыма қамқорлық», «хайуанаттарды жақ­­­сы көру», «ит – адамның серігі», «мен – әкем­­нің ұлымын» десек, тіліміздің қай ере­жесі бұзылар еді? Атамыз қазақтың: «дос», «ма­хаббат, сүйіспеншілік» деген сөз­дерін адам­ға ғана қатысты айтқанын неге ­ұмыт­тық?

Біздің тіл – бай тілдердің бірі. Ал айрық­ша бай делінген орыс тілімен са­лыс­­тырсақ, мәселен, біздің: аға, іні, апай, қа­рындас сөздерімізге нақты балама жоқ: старший брат, младший брат, старшая сестра, младшая сестра дейді. Алайда біздің айтуымызда да, жазуы­мызда да орыс тілінің ыңғайы оңай бай­қа­лады. Келтірген мысалдарымды үстей түссем: «Байболов біздің құрметті құры­лысшыларымыздың бірі болып табылады; Жақанов ең озық егіншілердің бірі болып саналады; Жиырма бес жүздің төрттен бірін құрайды... дейміз. Бұлар – орыс­шадағы: считается, является, состав­ляеттің сөзбе-сөз аудармалары. Еліктеу де солықтау.

Газеттеріміздегі мақала атаулының ішіндегі шұбар сөйлем, шала-пұла сөй­лем, бөгде сөз шіркіндер – өз алдына бір «хикаят». Олар тақырыптан баста­лады. Иә, қайсыбір газеттеріміздің тақы­рыптарында: бренд, тренд, коммуникатив, драйвер, форум, контент, синдром, символ, аспект, имидж, мониторинг, антропонимика, толерант, аутизм, индикатор, ассоцияция, модель, этнодизайн, акция, моноқала, инновация, скаутинг, диагноз, электив, рейтинг, компания, корпорация, анимация, брифинг, мамография, корифей, модель, логистика, реформа, проблема... деген бөгде сөздер кездеседі. Замана әкелген бұл сөздерді қазақ тіліне тәржімелеу қажет. Біразы – қазақы көне кәсіпте ешқашан естілмеген сөздер, оларды жуықта қазақшалау мүмкін де емес шығар, алайда бірте-бірте сіңер балама іздеп, бір сөзді екі-үш сөзбен аударып беруді орынсыз болады демелік. Мәсе­лен, ағылшынның «скаутингі» – қазақша «мек­тептен тыс тәрбие», яғни жалпыға түсі­нікті болуын ойласақ, неге өзімізше осылай айтпасқа, жазбасқа? «Компания» мен «корпорация» – бізше «бірлестік». Ал «офис», «департамент», «митинг» делініп жүрген сөздер – біздің «кеңсе», «басқарма», «жиын».

Бөгде сөздерді өз тілімізге ыңғай­лау­­мен қатар өзіміздің байырғы сөз тір­­ке­сімізді, мақал-мәтелімізді «өзім­ші­­леуге» назар аударуымыз қажет. Ата-баба­­мыздың ар­дақты «отбасы» сө­зін «жан­ұяға» айналдырып жібердік. «Жан­ұя­ның» да көне сөзіміз екені рас. «Кеудемде жаным бар­да», «кеудемнен жаным шыққанша», «кеу­демде шыбын жаным шырылдап»... Демек «жанұямыз» – кеудеміз. Кешегі қазақ: «Борышқа белшесінен батты» десе, бүгінгі қазақ: «Байлыққа белшесінен батты» деп жүр. «Ішер асын жерге қояды» «Ішкен асын жерге қояды» болды. Ішер асы әлі алдында, қайда қойса да еркі, ал ішкен асы ше?.. Көне сөз тіркесіміздің бірі – «Ең­кейгенге еңкей, атаңнан қал­ған құл емес; шалқайғанға шалқай, алтыны­ңа алған пұл емес». Мұны «редакциялап»: «Ең­кейгенге – еңкей, шалқайғанға – шал­қай» деп жүрміз. Сондай-ақ газет-жур­налдың, теле-радионың тілшілері қай қазақ­пен болсын сұхбаттасқанында, мысалы: «Сәрсенбек Балабайұлы», «Гүлсім Дала­бекқызы»... деуден жаңылмай­ды. Орыс­тың: «Иван Василиевичі», Ната­ша Ивановнасы». Қазағының дәстүрлі: «Сәке», «Гүлеке» дейтінін ұмытқаны. «Үс­тел­басы әңгіме» деу «Дөңгелек үс­тел­­­дегі әңгіме» («За ­круглым столом») болды.

Ауруханаларда «Реанимация палатасы» бар. Латын тіліндегі бұл сөздің мағынасы – адамның әлсірей бастаған ағзасын тездетіп күшейту. Мұны әлде­кім «Жансақтау бөлмесі» деп аударып, ауруха­наларға таратылған. Дұрысы – «Жансая­лау бөлмесі». Яғни тамақтан тарыққанға айтылар жансақтауды ден­саулығы кенет мазалағанға телу – сөз мә­нін білмегеннің «білгіштігі». «Тұл­ға» сөзіміздің де мәні мүлдем бұрма­ла­нып кетті. Орыс тіліндегі «физи­ческое лицо» дегенді «тұлға» деп жүр­міз. Қазақ ұғымында қалыптасқан «Тұлға» – халыққа танылған қайраткер адамға көпшілік құрметтеп қойған ат. «Физическое лицо» – мәртебелі атақ емес, «бір кісі», «бір адам» деген ұғым.

Егемендіктің елең-алаңында «Қазақ тілі» қоғамы құрылып, облыстарда бө­лім­­шелері ашылып, ана тілімізді – мем­лекеттік тілімізді ардақтау мақса­ты­мен небір игі шара­ларды жүзеге асыр­­ды. Егер сол қо­ғамға билік тара­пы­нан тиянақты қол­дау болып, кө­мек көрсетіліп отырса, біз­де бүгінгі шүл­дір­байлар болмас еді. Бірақ 1994 жылы шығар­машылық одақ­тардың бә­рін мемлекеттік бюджеттен шет­теткеніндей, «Қазақ тілі» қоғамын да керек етпеді. Қоғам бүгінде аты ғана бар халде.

Сонымен «Тіл» жырымыз аяқталар емес. Сонау бір жылдары «Тіл туралы» заң шығарылды, екі-үш бағдарлама қабылданды, бірақ бәрі де мұрағатқа кетті. Өйткені билік оның іске асырылуын қадағалаған жоқ. Сол тұста сықақшы ағамыз Садықбек Адамбеков:

Басқа емес, үкіметтің үйінде

Ана тілім сол жетімек күйінде...

Қазақтар қазақша сөйлесе, таңданып,

Бастықтар қызараңдайды

шамданып,

Бас шайқайды паңданып... –

деп қыжырта күлген еді. Сол күлкі де жалғасуда.

Иә, Ахаңның (Ахмет Байтұрсын­ұлы­ның): «...Бірақ тілді жұмсай білетін адам табылуы қиын», дегені еске түсе береді.

...1995 жылы Парижде болғанымда Францияда баспасөздегі француз тілінің тазалығын қадағалайтын қатаң талапты Мемлекеттік дербес комитет жұмыс істейтінін көріп-білдім. Алматыға оралысымен «Қазақ әдебиеті», «Жас алаш» газеттеріне француздардан үлгі алуы­мыз керегі туралы мақала жаздым. Ақ­па­­рат министрлігіне хат жолдадым, бірақ ескерусіз қалды. Тым болмаса тіл маман­дарының (өздерінің мәжілісіндегі баян­дамасында мені «тіліміздің жана­шыры» деп бағалаған Сыздықова Рәбиға апайдан басқасы), жазушылар мен жу­р­налшылардың, министрліктегі шенеунік­тердің бір де бірі ләм-мим демеді. Баяғы немкеттілік! 30 жыл бойы ана тіліміздің ғана емес, барша тірлігіміздің берекесін кетірген немкеттілік!

Сөз соңы:

Көріп-білгендеріне таңданған, қазақ атты халықтың рухани болмысына адами қынжылыс сезімдерін ашық айтқандары. Бізде бұлайша қынжылыс шамалы.

Былтыр мен биыл баспасөзде қазақ тілінің хал-ахуалына қатысты пікір жиі жарияланып жатыр. «Әйту де бүйту керек», «алай да былай болуы керек» дейміз. Сол «керекті» отбасымыздан, өзімізден іздей бермейміз. Мәселен, мен осыдан 25-26 жыл бұрын немерелерімді жетектеп балабақшаға, мектепке барғанда балалардың орыс тілінде шүлдірлеп жүр­гендерін көретінмін. Бүгін де, шөбере­ле­рімді апарғанда да, көріп жүргенім – сол жағдай. Балабақшада ата-аналарға, тәрбиешілерге: «Қарағым-ау, бұл қалай, қазақ бола тұра өзара да, балақайлармен де неге орыс тілінде сөйлесесіңдер?» дей бастағанымда бірі: «Ескереміз, түзелеміз, дұрыс болады» деп жорта илана күлсе, бірі жақтырмай, бұртиып бұрылып кете­ді. Ал мектепте мұғалім: «Айтқаныңыз жөн ғой, бірақ көбі үйінде орыс тілінде сөйлейтіндер шығар, бізді де шаршатады, қайтеміз?» деп шын налиды. Жоғары оқу орындарымызда да осындай «тамаша» бар-ау...

Ғаббас ҚАБЫШҰЛЫ