Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқына Жолдауында осы күзде кезектен тыс президент сайлауын өткізуді ұсынғаны белгілі. Шынында да, әділетті Қазақстанды құру жолында түбегейлі және жан-жақты реформаларды табысты жүзеге асыру жолында халықтың жаңа сенім мандаты қажет.
Мемлекет басшысы Президент өкілеттігі мерзімдерінің санын және ұзақтығын қайта қарау қажет екенін айта келіп, 7 жылдық бір мерзіммен шектеуді ұсынды.
«Бұл бастаманың негізі қандай? Бір жағынан, 7 жыл – кез келген ауқымды бағдарламаны жүзеге асыру үшін жеткілікті кезең. Екінші жағынан, Президент мандатын бір мерзіммен шектеу Мемлекет басшысының жалпыұлттық дамудың стратегиялық міндеттерін шешуге барынша жұмылуын қамтамасыз етеді», деген болатын Қасым-Жомарт Тоқаев.
Қазір қоғам Президент бастамасын түрлі деңгейде талқылап жатыр. Дәл осындай мазмұнды талқылаудың бірі М.Нәрікбаев атындағы KAZGUU университетінде өтті. Белгілі сарапшылар Қазақстандағы президенттік институтты реформалау туралы пікірлерімен бөлісті.
Заң ғылымдарының докторы, университет профессоры, Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының экс-судьясы Сергей Ударцевтің айтуынша, Президент ұсынып отырған конституциялық жаңалық билікті монополизациялау қаупін айтарлықтай азайтады.
– Президентті бір мерзімге ғана сайлау нормасын енгізу маңызды. Мемлекет басшысының өзі атап өткендей, біз билікті жасақтаудың және оның қызметін қамтамасыз етудің өркениетті қағидаттарын бекітуге тиіспіз. Жаңа президенттік жүйе саяси тұрақтылықты нығайтып, қоғамдық құрылыстың қазақстандық үлгісін орнықтырады деген сенім бар. Президентті бір мерзімге ғана сайлау нормасы сайлаудан кейін Парламенттің қарауына ұсынылмақ. Парламент оң шешім қабылдаса, Отанымызда жаңа саяси дәуір басталады, – деді Сергей Ударцев.
Оның айтуынша, Қасым-Жомарт Тоқаев ұсынған бастама – демократиялық дәстүрлері қалыптасқан, құқықтық және саяси мәдениеті қалыптасқан, дамыған елдерде кездесетін тәжірибе. Мәселен, Президентті екінші мәрте қайта сайлау құқығынсыз бір мерзімге бекіту Албания (5 жыл), Армения (7 жыл), Израиль (7 жыл), Оңтүстік Корея (5 жыл), Колумбия, Мексика (6 жыл), Моңғолия (6 жыл) секілді елдерде қолданылады.
– Венеция комиссиясының баяндамасында (2018) «Демократиялық жүйені сақтау үшін президенттік өкілеттік мерзімін шектеу арқылы халық өз өкілін таңдау құқығын өз еркімен шектейді» делінген. Венеция комиссиясының пікірінше, «адамның қайта сайлануға жеке құқығы жоқ. Конституцияда қарастырылған тағы бір мерзімге сайлану мүмкіндігі – саяси өмірге қатысу құқығының, атап айтқанда, лауазымға сайлану құқығының бір түрі немесе шектелуі». Сондықтан Конституцияда қайта сайлану мүмкіндігін белгілеу немесе президенттің өкілеттік мерзімін бір мерзімге шектеу адам құқығын бұзбайды, – деді С.Ударцев.
Заң ғылымдарының докторы, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты жанындағы ғылыми-консультативтік кеңестің мүшесі Роман Мельник аталған тақырыпты Қазақстан Конституциясы арқылы ашуға тырысты.
– Қазақстан Конституциясының 40-бабына сәйкес, Президент мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайды. Президенттің өкілеттік мерзімі, оларды өзгерту – саясаттың бір бөлігі. Көбінесе әлемдік масштабта белгілі бір мемлекеттің саяси векторындағы өзгерістер басқа елдер үшін үлгі болады. Саясат әрқашан қазіргі мемлекеттің денесінде «тірі» орган болып қала беруі керек. Президент өзінің өкілеттіктеріне сүйене отырып, жаңа саяси бағыт іздеуге, қажет болған жағдайда бұрын қабылданған шешімдерді жаңартуға құқылы және міндетті. Президент Конституцияға сәйкес елдегі кез келген саяси өзгерістерге бастама жасауға құқылы, – деді Р.Мельник.
Заң ғылымдарының докторы, Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ұсыныстар әзірлеу жөніндегі жұмыс тобының мүшесі Сара Идрышева Президент өкілеттігінің мерзімдерін өзгерту мәселелерінде Қазақстан Республикасының құқықтық саясаты халықаралық институттар мақұлдаған ережелерге толық сәйкес келетінін атап өтті. Сонымен қатар профессор Қазақстанда бұл өзгерістер Республиканың қазіргі Президенті ұсынған реформалар процесінде ұсынылатынын жеткізді.
– Біз мұндай жағдайда конституциялық құқық саласындағы беделді ұйым Венеция комиссиясына сүйенеміз. Қасым-Жомарт Тоқаев ұсынып отырған бастамалар дәл осы комиссияның ережелеріне қайшы келмейді. Бұл комиссияның ғана емес, жалпы халықаралық нормаларға сәйкес. Сондықтан біздің қоғамда бұған қатысты түсініспеушілік туындамауға тиіс, – дейді С.Идрышева.
Заң ғылымдарының кандидаты, Қазақстан Республикасы Жоғары Сот Кеңесінің мүшесі Жаннетта Калишева Президенттің қазіргі жағдайда саяси жаңғыру және саяси реформалар бағытын іске асырып жатқанына назар аударды.
– Меніңше, Мемлекет басшысы сайлауға баруға дайын екенін және президенттікке кандидаттар арасындағы бәсекелестіктен қорықпайтынын көрсетті. Жетіжылдық мерзім Мемлекет басшысы белгілеген мемлекеттік басқару, әлеуметтік-экономикалық және саяси мәселелерді шешу реформаларын теңестіруге мүмкіндік береді. Тек президенттікке кандидаттар арасындағы дұрыс және адал бәсекелестік, әкімшілік ресурстарды пайдаланбау, сайлаушылардың сенімі, өкілеттіктерді сапалы орындау саяси реформалар мен қайта құруларға жаңаша серпін береді, – деді Ж.Калишева.
Еске сала кетейік, елімізде биыл Президент сайлауы, келесі жылы Мәжіліс және мәслихат депутаттарының сайлауы өтеді. Содан кейін Үкімет құрамы жасақталады. Соның нәтижесінде, 2023 жылдың ортасында Президент, Парламент, Үкімет сияқты негізгі саяси институттардың бәрі қайта жаңғырып, жаңарады.