Қазақстанның автомобиль саласы үшін өткен жылғы елеулі оқиғалардың бірі – өтел (утиль) алым мөлшерінің өзгеруі. 2022 жылдың 14 мамырында алым мөлшерлемелері қайта қаралып, екі есе азайту жөніндегі бұйрық күшіне енген болатын.
Әлемдегі қандай да бір жолмен келген алым-салықтың мәні ‒ бір жағынан экологиялық қауіпсіздікті қорғау болса, екінші жағынан жергілікті өндірісті қолдау. Бүгінде нарыққа автокөліктің негізгі жеткізілімдерін қамтамасыз ететін отандық автомобиль өндірушілерді қолдау автопаркті дамытудың маңызды тұсы болып саналады. Сонымен бірге автоөндіріс – республикадағы машина жасау мен нақты сектордың драйвері саналады.
Жалпы алғанда, автопаркті жаңартуға, сондай-ақ халықтың жаңа автокөлік сатып алу мүмкіндігіне мемлекеттен жеңілдетілген автокредит беру жүйесі оң ықпалын тигізуде. Өтел алымын (автокөлікті тіркеуге қатысты, сондай-ақ басқа да алымдар) төмендету автопарктің жаңаруына ықпал етпейді, керісінше, ішкі нарыққа көршілес елдерден, жалпы шетелден автоқоқыстардың ағылуына әкеледі.
Егер заңнамаға өзгерістер енгізілгенге дейінгі және одан кейінгі динамикаға назар аударатын болсақ, онда қазақстандық автомобильдердің нарықтағы үлесінің өзгермегені, шамамен 61% деңгейінде қалғаны аңғарылады. Ал өндірістің өсуі жеделдей түсіп, 2022 жылғы қаңтар-сәуірдің қорытындысы бойынша бір жыл бұрынғы кезеңге қарағанда 19,2%-ға теңелді, мамыр-желтоқсан айларының қорытындысы бойынша бірден 31,6%-ға жетті. Импорт керісінше, кәдеге жарату алымы төмендегенге дейін де, одан кейін де азайып отыр.
Еnergyprom.kz мониторингтік компаниясы ұсынған мәліметтер бойынша, өткен жылы Қазақстанның ішкі нарығында 159,8 мың жаңа жеңіл автокөлік сатылды, бұл алдыңғы жылмен салыстырғанда 8,4%-ға артық. Бұл ретте экспортқа 10,2 мың көлік жіберілді. Қолда бар ресурстардың 60,8%-ын (бір жыл бұрынғы 50,9%-ға қарсы) отандық өндірушілер қамтамасыз етті. Бұл 103,3 мың автокөлік, яғни бір жыл бұрынғыға қарағанда 20,8%-ға артық. Импорт 14,6%-ға, 66,6 мың автокөлікке дейін қысқарды (ресурстардың тек 39,2%-ы, өткен жылдың жартысына жуығы).
Еліміздегі тіркелген жеңіл автокөліктер қанша дегенге келсек, Ұлттық статистикалық бюросы өткен жылдың ақпанынан бастап мәліметті беру жүйесін өзгерткендіктен, ақпаратты сол сәттен бастап салыстырған жөн. Егер көктемнің басынан мамырға дейін кәдеге жарату алымы қысқартылған кезде автопарктің негізгі өзгерісі жаңа автомобильдер санының (үш жылға дейін қолданылған) 22,2 мыңға ұлғаюы есебінен орын алса, осыдан кейін мамыр мен желтоқсан аралығында автопарк 86 мың автокөлікке ұлғайды. Алайда олардың ішіндегі жаңаларының саны – небәрі 28,2 мың, тағы 33,7 мыңы жүрілгенінен он жылдан асқан автомобильдерді құрады, оның ішінде 22,8 мыңы – жиырма жылдық ескі машиналар.
Өтел алымның төмендетілуі қалай әсер етсе де, республика автоөнеркәсібі оң қарқында дамып келеді. Мысалы, 2022 жылғы қаңтар-мамыр аралығында шығарылған автокөлік құралдарының жалпы саны бір жыл бұрынғы 26 мыңға (плюс 18%) қарсы 30,7 мың бірлікті, ал тікелей жеңіл автомобильдер бір жыл бұрынғы 22,9 мыңға қарсы (плюс 19,2%) 27,3 мыңды құрады. Мамыр-желтоқсан айларының аралығында автокөлік құралдарының өндірісі, жалпы алғанда 83,2 мың бірлікке, жеңіл машиналар 76 мың бірлікке жетті.
Ел жолдарындағы апаттарға назар аударсақ, өткен жылдың қаңтар-сәуір айларында апат саны жылдық өсімді 2,9%-ға көрсетсе, онда мамырдан желтоқсанға дейінгі аралықта бір жыл бұрынғы ұқсас кезеңге қарағанда бірден 7,7%-ға көбейген. Нәтижесінде, 2022 жылдың қорытындысы бойынша жол-көлік оқиғаларының саны 6,4%-ға өсті, бұл соңғы жылдардағы ең үлкен өсім. Динамика осы апаттан зардап шеккендердің санымен де байқалады.
Осылайша, «ӨКМ Операторының» таратылуы және өтел алымдарын басқарудың «Жасыл даму» мемлекеттік компаниясына берілуі бұл жүйеге ашықтықты қосатын шара болса, қалған мәселелер – мысалы, алымдардың өзгеруі салдарынан еліміздің жолдарында автоқоқыстың көбеюі, экология мен халықтың қауіпсіздігі мәселесі өзекті болып қалып отыр.