Жырақтағы жеті үй

Былтыр емес, алдыңғы жылы ба­рып қайтқан Мойылдыға жер аяғы кеңи сала, тағы мойын бұр­дық. 2000-жылдарға де­йін базары тарқай қоймаған ауыл­дың бүгінгі кейпі жүдеңкі, жадау. Терезесі үңірейген үй көп. Қожа­йын­дары есіктеріне қара құлып­ты ілер-ілместен көшіп кете берген. Кейбіреуі үйді түп орнымен бұзып әкетіскен. Кетіктеніп, іргетастары, сойдиған қашалары ғана қалған. Ауылдың кіребері­сін­дегі бетон аялдамаға авто­бус­тың тоқтамағанына да қай заман? Іші-сырты тезекке толып­ты. Мынау тұрған бір қабат­ты мектептің көк есігіне көлде­нең ағашты «ашылып кетпе­сін» дегендей мықтап тұрып ше­гелепті. Қайбір жылы осы мек­тепке бас сұққанда, жағамыз­ды ұстағанбыз.

Катонқарағай Оралханның, Қали­хан­ның, Дидахмет, Әлібектердің жері деп келген меймандардың көзіне жас іркілген. Қаңырап қалған сыныптардың ішінде оқулықтар, көрнекі құралдар тау болып үйіліп жатқанын көріп, жан дүниелері алай-дүлей болды, сөз таппай бас шай­қас­ты. Табан астында жатқан ақын-жазу­шы­ларымыздың портреттерін көріп, бі­лім бөлімінің салғырттығын баспасөз бе­тінде сынап-ақ тастағым келген. Бірақ мұншалықты рухани құлдырағанымызды әйгілемей-ақ қояйын деп, райымнан қайтқам. Десе де аудан басшыларына бір ауыз хабарласып, жинап алуларын өтін­ген­мін. Биыл тап-таза. Айтқанымызды аяқасты етпегеніне шүкір еттік.

Кезінде шұрқырасып, абыр-са­быр болып жатқан ауыл іші құ­лаққа ұрған танадай, жым-жырт. Айқыш-ұйқыш көшелері ми батпақ. Беткейлерде алақанат андыз қар жатыр әлі. Орта бойлы ты­ғыр­­шықтай сары жігіт ат шанамен төмендегі бастауға қарай сызып барады. Сол бастаудан мал суарады, өр жағынан үйге деп су алады. Фляг-флягімен әкеліп қойса, бір-екі күнге жетер. Ауылға ауыз су тартылмағанымен, электр жарығы бар. Оған да тәубе дейді. Ал енді, интернет пен ұялы байланыстың бұл жаққа бұйырмайтыны айдан анық. Елдің кешкі ермегі, теледидар, газет-журнал. Сол үшін де шығар, бұл ауылда да күн ұзақ. Ин­тер­нет иіріміне кіріп кетіп, ал­тын уақытың зу ете қалмайды. Жеті үйдің тұрғындары бір-бірімен ара­ла­сып-құраласады, мал қайыра жүріп, шүйіркелеседі. Мереке-мейрамдарда құт­ты болсын айтысып, кіріп-шығып жа­тады. Соғым басы деп бірі шақырса, Жаңа жыл, Наурыз деп екіншісі дастарқан жая­ды.

Жеті үйді жағалап жүретін емес, ауыл­дың кешегісі мен бү­гі­нін бес сауса­ғындай біле­ді-ау деген оймен, кіреберістегі Күл­тай апай мен Әділхан ағаның үйі­не барып тоқтадық. Ауласында жатқан кәнден балағыма жармаса ма деп аңдап басқан болып едім, әуп демеді. «Мені бұл жақтың итіне дейін таниды», деп әзілдеді бірге жүрген әкем. Иә, таныса танитындай. Өмір бойы ветеринар болып жұмыс істеген Қайнар Қысекиннің Катонқарағай ауданында араламаған ауы­лы жоқ. Мойылдының малын түгендеп, зейнетке шыққанша мұнда да сан рет келген шығар. Құдайы қонақ болып кіріп бардық. Өздері мал жақты жайғастырып, енді ғана таңғы шайға отырған секілді. Әй, қайткенмен ауылдағы ағайын қонақжай ғой. Құрақ ұшып қарсы алып, төрге оздырды. Күлтай апай зыр жүгіріп, жылы-жұмсағын алдымызға тос­ты. Шайы қай­нап, дас­тарқаны жайнаған соң:

– Журналист ұлың осы ма? – деді әкеме.

– Осы ұл. Кәмеңкеге не қызық іздеп кел­ді, білмеймін, – деді жақ­ты­рың­қы­ра­май.

– Сен жазда кел, балам. Жай­лау­ға шығамыз. Сұлулық сол жақта, – деді Күлтай апай жылы жымиып. – Өреге құрт жая­мыз, қазанға ет асамыз. Маусым, шілде – табиғаттың құлпырған шағы. Мынау Мойылдыда не бар? Ауылдың үшінші құлдырауы – бұл. Осымен болды, әбден тозды. Сұ­рып­талған отбасылар біз ғана. Отырған сегіз үйміз. Біреуі әне, буынып-түйініп көшіп барады. Сонымен жеті үй қал­дық.

Күлтай Қасайынованың бұл сөзінен ауылдың ертеңіне деген үміттің сөнгенін аңғардым. Сөн­бе­генде ше, өркениеттен қалыс қалған қияндағы ауылға жас­тар­дың көшіп бара қоюы са­наға сыймайды. Келмеске кет­кен кеңес тұсындағы Алтай кеңшарының төртінші бөлімшесі болған Кәмең­ке­нің көсегесі қайта көгерсе, Бұқ­тыр­ма теріс ақпай ма? Десе де жылт еткен бір үміт бар шығар; туризм Түркиядағыдай дөңгелеп кетсе, Мойылдының тұрған орны тұмса табиғат. Бұқтырманың бойы, тау арасы.

Ыстық шайды үрлеп ішіп, терезеге көз тастадым; Астана, Ал­ма­тыдағы достарыма арман болып жүрген Алтай тауы, міне тұр. Бауырында өссем де, биік­тігін байқамаған күндерім болмапты. Әр төбесі баурайды да тұрады. Сондықтан да шығар, Алтайдан ұзап кеткім жоқ. Бөктерден Бұқтырма ағады. Ат­тыға өткел бермес өзеннің бұ­рын­ғыдай адуыны жоқ екен қазір. Таудағы сірескен қардың көбесі сөгілсе, қап-қара болып тасиды. Сол тасығаннан қыркүйек, қазанға дейін буырқанады. Күздің күні қайта тартылып, мөп-мөлдір күйге түседі. Балықтың қармаққа ілінетіні де сол шақ. Оны қойшы, жеті үйді бауырына басқан бұл биіктер әне-міне жетімсіреп қалайын деп тұр. Қағаз бетінде «ауылдар құрып барады» деп ойбайлаймыз, байбалам саламыз. Бірақ өзіміз көшіп барсақ, кім тұсау? Шынтуайтына келгенде, комфортта туғандай комфорттан шыққымыз келмейді. Алтай дейтін жұмақ мекенде ала жаздай шөп шауып, отын-суымызды жеткізіп, тозақ тіршілік кешкіміз кел­мейтіні және рас. Ал тұрғылықты ха­лық­тың тіршілігі, расымен, ерлік, ба­тыр­лық. Кейде «мынау ғажапты қалай тастап көшесің?» деген сырттағы досыңа «бір жыл тұрып көрші» деп айтқың-ақ келеді. Рас, Катонқарағайда тынбай еңбек етпесең, күн көруің оңай емес.

– Келетіндеріңді кеше айтсаң­дар ғой, ет асып қояр едім, – деді Күлтай апай тағы да ыңғайсыздана.

– Әурелемейік, одан да әңгі­меңізді тыңдайық, – деп сыр суыртпақтағым келді. Білеміз, Күлтай Қасайынова ертеде депутат болып, сонау Мәскеудің төрінде түкпірдегі ауылдың проблемасын көтеріп, шешімін тапқызған. Сондағы күйіп тұрған мәселе – ауылға автодүкеннің келіп тұруы мен тағаның шегесі екен.

– Мәс­кеуде өтіп жатқан үл­кен жиын­дар­дың бірінде «Ком­со­мольская правда» газеті­­нің тілшісі сұхбат алайын деп қонақүйге қо­ңы­рау шалды. Орысша біл­мей­мін деп құтылғым келді. Қоярда-қоймай бөлмеме келіпті. Кіре сала сұрақтарын жау­дыра бас­тады. Есімде қалғаны, «немен айналысасыз?» дейді. «Кір жуамын, сиыр сауамын, май шайқаймын» деп ауылдағы тірлігімді тізе бастадым. Орысшаға шорқақ болсам да, ойымды жеткізуге тырыстым. Содан әлгі сұхбатым фотосуретіммен үш бірдей газетке қатарынан басылыпты. Қызығы, жігіттерден хат келе бастады, – деп әкем­мен әңгімелесіп отырған жолдасы Әділхан ағаға көзінің қиығын тастады. Ол кісі ләм демеді. – Суретімді көрген ғой газеттен. Орыс ұлтының қариясынан да хат келді. Ресейден жазып отыр екен. Хал-жағдайымды сұраса келе, Алтайда өсетін алтын тамыр керек деп өтініш айтыпты. Тегі дертке ұшыраса керек. Табанымыздың астындағы тамырдың мың да бір ауруға шипа екенін білгенімізбен, пайдаланбайды екенбіз. Бірден бандерольмен салып жібердім, – деді де орнынан тұрып, төргі бөлмеден жақтауға салынған бір­неше фотосуретін алып кел­­ді. Ақ-қара түсті көне суреттер. Қаз-қатар отырып, түскен фотолардың ішінде ел басқарған, жер басқарған небір мықтылар бар екен. Кеңес кезінде қуыс ауылдағы қыздың Мәскеу төрінде мінберден сөз сөйлегені, сонда ауылындағы проблемаларды басшылардың алдында тайсалмай айтып тастауы – батылдық, өжет­тік.

– Шығыс Қазақ­стан­нан келген делегат деп сөз берді. Күнде орысша жа­зылған баяндамамды оқып, жат­ты­ға­мын. Ұятқа қалмауым керек қой. Бірге Жәпек Алдабергенов, Анна Ивельева деген айтулы азаматтар барды. Сонда ауылға автодүкен, тағаның шегесі керектігін айттым. Беларусьпен, Украинадан келген өкілдер де осы дүниелерге зәруміз деді. Сөйтіп, ГАЗ-66 автодүкен алдық. Әйтпесе, біздің ауылға жай көлік жете алмайды. Депутат болып тұрғанда ауылға де­йінгі жолды салғыздым. Әрине, оп-оңай салына салған жоқ. Айтылады, орындалмайды. Ақыры қыстауда отырып алып, «Ком­мунизм туы» (қазіргі «Didar») газетіне «Құр­ғақ уәде» деп мақала бердім. «Күздің сілбі жауынында омыраудағы баланы көтеріп жүру қиын», деп тұрып жаздым. Газетке басылды. Ол тұста баспасөз бетіне шыққан мақала үшін дүркін-дүркін жиналыс болып, мәселенің шешілуіне басшылар жабыла кірісетін. Сөйтіп, Мойылдыға дейін тас жол салынды. Әйтпесе, оған дейін лай, батпақта атпен, болмаса жаяу-жалпы жүрдік.

– Автобус та сол тұста жүре бас­тады ма, – дедім, әңгімесін бөлгім кел­месе де.

– Жоқ. Автобус бертін 90-жыл­дары жүре бастады. Әйтпесе, 8 шақырымды жаяу жүрдік қой, – деп қысқа жауап қатты да, өз әңгімесінің арнасына қайта түсті. – Мүсілім Құмарбекті білесің ғой, жазушы, журналист. Сол мен туралы мақала жазды. Бірде Қасым Қайсенов, Мүсілім аға бар, ба­сы­мыз қосылды. Сонда Қасым Қайсенов «мына қыз туралы жаз», деді. Сөйтіп, «Өне­гесі келіскен келіншек, келбеті келіскен келін­шек» деген тақырыпта «Ком­­мунизм туына» мақала шықты.

– Қазір ше, депутат болсаңыз қандай проблеманы көтерер едіңіз, – деп болмашы сұрақ қойдым. Болмашы болғанымен, кеңестік саясатқа араласып жүрген Күлтай апайдың бүгінгі ойын білгім келді.

– Ауылымыз жақсы. Осы ауылда тудым, өстім. Өлсем де көшпеймін. Әйтпесе, балалар қалаға көшіңдер дейді. Оған кең далаға үйренген біз қаладағы тар үйге қамала алмаймыз. Е-е-е, қазір депутат болсаң дейсің бе? Қазір де осы ауылдың мәселесін көтерер едім. Мойылдының ма­ңында шабындық жоқ. Шөпті анау таудың басынан түсіреміз. Жолы қия. Жуан қайың мен Жаман бұлақтың тұсындағы жолды жөндетер едім, – деген Күлтай апайымыз ауылына деген махаббатын шынайы көрсетіп қалды.

Күлтай Қасайынова 1955 жылы қа­зан­да Мойылды ауылында дүниеге келген. Жолдасы Әділхан Тойболдин де осы ауылдың тумасы. Жастайынан мал бақты, жаз жайлауды жайлап, қыста етекке түсті. Әлі күнге солай. Күн жылына Ақтомар жаққа шығады. Арғы жағында күркіреп, сұс­танып Қатын өзені ағады. Алпыстан асқан екеуі де тың, ширақ. Аттан түспей ке­леді. Жазға салым бала-шағасы, неме­релері келіп, арқа-жарқа болысып қала­ты­ны бар.

– Ауылымыз осы. Жазда қан­дай тамаша? Қазір елдің жағ­дайы жақсы, бәрінде мәшін бар. Зыр етіп Катонға барып, азық-түлігін алып келеді. Алыс емес. Бұрын Бұқтырмадан атпен өтіп, аудан орталығына 45 минутта жетер едік. Ол кезде өзен өткел бермесе де тәуекелге бел буып өте шығатынбыз. Аттар да мықты. Ол заман келмеске кетті. 9 сыныптық мектебіміз қандай еді? Дәрігер де, сәулетші де, стюардесса да шықты бұл ауылдан. Біреу қуыстағы ауыл дер, бірақ өзімізге ыстық. Ыстық қазан. Басқа ауылдарда қар жатса, Мойылдыға көктем ерте келеді. Ерінбеген адамға жайлы жер. Мал бағамын десе, жайылым жетеді. Алыс демесе, шабындық та бар. Бір кездері жалғыз атқа жарымай жүрген кезі­міз де болған, – деп шүкіршілік айтып, дән ризашылығын білдіріп отыр Күлтай апай.

Тысқа шыға бере ауылдың алты ауызынан деп ән шырқап берді де, жазда кел деп қонаққа тағы шақырды. Иә, жаз жайлауда малшылардың тұрмыс-тіршілігін неге көріп қайтпасқа?

Қайран Мойылды. Шекара ше­бін­дегі ауылдардың шынайы көрінісі осы. Жайлы ауыл бол­ғанымен, жанашыры жоқ. Жоға­рыдағы басшылардың жана­шыр­­лығын айтамын. Қолайсыз жер болса, кезінде кержақ­тар келер ме еді? Көне­көздердің айтуынша, тұтасып өскен мойыл ағаштарын отап, қарағайдан үй тұрғызған да солар екен. Соғыс жылдарына дейін олар ауқатты өмір сүрген көрінеді. Ара ұстап, күрең жылқы баққан да кержақтар деседі. Ара дегендей, мұн­да­ғы отбасылардың кейбіреуі омарта шаруа­шылығымен айналысады. Дәрілік шөптің де түр-түрі осы жақтың жайлауын­да. Көкжота, Үш бұлақ, Метре, Бекал­қа­ға дейін көк майса, мың түрлі шөп, сан түрлі гүл. Содан болар, қымызы да балдай. Кейбіреу «Мойылдының балы», «Мо­йылдының қымызы» деп арнайы із­деп келеді.

Бес саусақ бірдей емес. Тұр­ғын­дардың бәрі Күлтай апайдай ауылына кіндігімен байлана қоймаған. Мойылдыны аралап жүріп, көшеміз деп қопақтап отыр­ған­дарды да көріп қалдық.

– Қуыс­тағы ауылға да журналист келе­ді екен ғой, – деді қарама-қарсы келе жат­қан балпанақтай қараторы келіншек. Шелегін салдырлатып, көрші үйден келе жатқанға ұқсайды. Мінезі тіктеу көрінді. – Тозған ауылдан не жазасың, гүлденген ауылдарды жазсаңшы. Біздің ауылда не су, не интернет жоқ. Интернетті қоя ғой. Кәдімгі ел қатарлы ұялы телефон тартпайды. Жолдың кейпін көрдің. Алашапқын болып жүрген депутаттардың біреуі ке­ліп пе осы ауылға? Мойылды секілді ауыл­­дардың барын білмейтін де шығар. Ал сенің жазғаныңнан ауыл жайнап кете ме? – деп өзіме дүрсе қойды. Не дерімді білмей сас­тым. Көшсеңіз көшіп кетіңіз дегім келді. Бірақ сөзінің дәні бар. Мәсе­ле­ні мінберден көтергенімізбен, соңына түсе алмаймыз. «Анау депутат жолдың проблемасын айтыпты, мынау бәленшенің сұрағын жолдапты» дегендей, құр сөзден әлі аса алмай келе жатқан жоқпыз ба? Осы ойдың жетегінде ауылдан шығып бара жаттық.

Иесіз тұрған қараша үйдің өр жағын­да­ғы ағаш басына қос қараторғай келіп қонды. Тақтайдан жасалған анау ұяны мекен еткен секілді. Кезек сайрайды. Бала­пан басып, күзге қарай жылы жаққа қайта ұшады бұлар да.

Шығыс Қазақстан облысы,

Катонқарағай ауданы,

Мойылды ауылы