Екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталғанына, міне, 78 жыл өтті. Отты жылдар мен қан майдан куәгерлерінің көбі бүгінде өмірде жоқ. Ел басына қиын-қыстау күн туғанда белді бекем буып, ешбір қауіп-қатерден қаймықпай ерен ерлік танытқан азаматтарымыз қаншама? Сондықтан сұрапыл соғыс жылдары қаза болған, жоғалып кеткен сарбаздарды анықтап, мұрағаттық-іздестіру жұмысымен жүйелі айналысудың маңызы зор. Мұндағы мақсат – үзіліп қалған ұрпақ сабақтастығын жалғау, тарихымызды түгендеу, жас ұрпаққа ата-баба рухына деген адалдықты қалыптастырып, ерекше құрмет көрсету.
Бүгінде елімізде «Атамның аманаты» қоғамдық бірлестігі талай жан мен отбасының үкілеген үмітін, аманатын арқалаған зерттеу жұмыстарын халықаралық деңгейде жүргізіп келеді.
Кезінде Қазақ ұлттық энциклопедиясында (5 том) Екінші дүниежүзілік соғыста 100-ге тарта қазақ батыры шықты деп жазылса, қазір бұл сан 104-ке жетті. Сол энциклопедияда Кеңес Одағының Батыры атағын алған 11 қазақ республикадан тыс жерде тұрады деп көрсетілген. Ресей қазақтары арасындағы ерліктер туралы көп ештеңе айтылмай келгені де белгілі. Осы олқылықтың орнын толтырған журналистің бірі – «Egemen Qazaqstan» газетінің бұрынғы бас редакторы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Жанболат Аупбаев. Сондықтан біз оған ерекше ризашылығымызды білдіреміз.
Ол 4 күндік сапарын Омбыдан бастаған еді. Ол Пушкин атындағы Омбы облыстық кітапханасына алдын ала электронды пошта арқылы соғыс ардагерлері туралы материалдарға тапсырыс берген. Омбыға келісімен облыстық ардагерлер кеңесінің бастамасымен 1995-2010 жылдар аралығында «Солдаты Победы», «Книга памяти» жинақтары және тарихшы Игілік Тұрсыновтың «Омский краеведческий справочник» кітабымен танысып, іске кіріседі. Осы жинақ құрылымының өзі көңіл аударарлықтай екен. Мұқабасы қызыл түсті алғашқы еңбек үлкен 7 томнан тұрған. Бұларға майдан даласынан аман келген соғыс жауынгерлері туған аудандары бойынша орналастырылыпты. Ал түсі қара екінші жинақ – 11 томдық. Жинақта 1418 күн мен түнге созылған от кешуде опат болған боздақтардың аты-жөні тізілген. «Солдаты победы» кітабы алфавиттік тізіммен, фотосуреттерден, сосын майдангерлер туралы мақалалар мен естеліктерден тұрады. Жеті томның ішінде 3200-ге жуық қазақ жауынгерінің фамилиясы мен олардың кейбіреулері туралы 14 мақала және 28 фотосурет кездеседі. Зерттеуші-журналист осы жинақтағы 2 жауынгер қандасымыздың адам айтқысыз ерлігі мен тағдырына да қысқаша тоқталған.
Соның бірі Ахмет Әлқайдаров. Ол алдымен 5-атты әскер полкі құрамында Мәскеу түбіндегі шайқасқа қатысып, Калинин қаласын азат етуге атсалысқан. Витебск өңіріндегі шайқаста көрсеткен ерліктеріне байланысты қазақ жауынгері ІІІ дәрежелі «Даңқ» орденімен марапатталды. Белоруссиядағы Погребенко және Шиловка селоларын жаудан азат етуге қатысқан. Аса қажет 1700-биіктікті бағындырған ерлігі үшін аға сержант Ахмет Әлқайдаров І дәрежелі «Отан соғысы» орденіне ие болады. Германия жеңіліп, тізе бүккеннен кейін 1945 жылы тамызда Қиыр Шығыстағы Жапон Квантун әскерімен болған ұрыста батырлығымен танылған оған екінші мәрте «Қызыл Жұлдыз» ордені беріледі. Осылайша, қайсар қазақ Омбы өңіріндегі өзі туған Таврия ауданына 5 бірдей жауынгерлік орденмен оралады. Елге келгеннен кейін де өзінің ұстамды, биязы және еңбектегі табандылығымен халық арасында құрметке бөленеді.
Ал Тоқжігіт Сейсенбаев – Омбы өңіріндегі Байдалы ауылынан 1942 жылы әскерге шақырылған қазақтың бірі. Ол ІІ Беларусь майданындағы Маршал К.К. Рокоссовскийдің қарамағындағы 65-армияның 115-атқыштар батальонының жауынгері ретінде қатысып, жаралы болады. Үш айдан кейін қайтадан қатарға қосылып, көптеген шайқасқа қатысып, Гомельге дейін жетеді. Днепрден өту шайқасына қатысатын әскерлер сапының қатарынан да табылады. 1945 жылы Польша мен Германияның солтүстік жағына жетіп, Данциг қаласы алынады. Соғыс аяқталып, Тоқжігіт Сейсенбаев ІІ дәрежелі «Отан соғысы» ордені және «Ерлігі үшін» медалімен елге аман оралады.
Тарихшы Игілік Тұрсынов жазған «Омский краеведческий справочникте» 5 қазақ жауынгерінің ерлігі баяндалған. Олар – Төлеу Сәрсенбаев, Лұғат Сағындықов, Дүйсеке Мусетов, Алмұқ Маямеров, Құсайын Сәрсенов.
Төлеу Сәрсенбаев – ұшқыш-радист. 1943 жылы 21 шілде күні М.Воронковтың эскадрильясының құрамында болған. Төлеуден «эшелонға беттедік» деген соңғы хабар келіп жеткен. Бір өкініштісі, Төлеу Сәрсенбаевқа Кеңес Одағының Батыры атағы қаза тапқаннан кейін берілген.
Лұғат Сағындықов, Дүйсеке Мусетов – соғыс ардагерлері, социалистік еңбек ерлері. Омбылық қарапайым қазақ Алмұқ Маямеров те ІІІ дәрежелі «Даңқ» орденін алған. Құсайын Сәрсенов – Мәскеуде өткен Жеңіс парадына қатысқан жауынгер. ІІ дәрежелі «Даңқ» орденінің иегері, бірнеше медальмен марапатталған.
Жанболат Аупбаев кітапханадағы тапсырыс берген еңбектер мен анықтамаларды қарап болғаннан кейін «Омская правда» газетінің 1941-1945 жылдардағы тігіндісін ақтарған. Өзі іздеген тақырыбына қажет-ау деген оншақты материалды тауып, көшірмесін жасап алған. Онда тылдағы тіршілік туралы топтамалары ішінен қандастарымыздың еңбегі бар. 1943 жылдың 8 қаңтарындағы жарық көрген материалда аудан еңбекшілері «Омбы колхозшысы» танк колоннасына қаражат жинауға зор ынтамен кіріскендігі, әр колхоздың қосқан үлесі баяндалған. Мысалы, Л.М.Каганович атындағы колхоздың төрағасы Қожахмет Көбегенов өзінің жеке жинаған қаржысынан «Омбы колхозшысы» танк колоннасы бастамасына 206 мың сом 50 пұт қосқан. Танк құрылысына сол кездегі 9 колхоз төрағасы атсалысқан екен.
Бірде «Egemen Qazaqstan» газеті редакциясына қоңырау шалып, соғыс ардагері, 17 жыл Қазақ КСР-інің әскери комиссары болған, жүз жасқа толған Нұрлы Байкенов туралы мақала жазғанымды айттым. Қазақ жауынгерінің есімі мен ерлігі, отты жылдардан кейінгі еңбегі ұмыт қалып бара жатқанын да жеткіздім. Газеттің сол кездегі бас редакторы Жанболат Аупбаев «Мақалыңызды жіберіңіз, көрейік» деп жауап берді. Кейін хабарласқанымда «Қам жемеңіз, мақалаңыз шығады» деп нақты айтты. Айтқанындай 2015 жылдың 2 ақпанында мақала жарияланды. Бұл мақаланың әсері қандай болды десеңізші. Республикалық ардагерлер кеңесінің төрағасы Өмірзақ Озғанбай, Генералдар кеңесінің төрағасы Рустем Қайдаров, полковник Ким Серікбаев, «Астана Медиа пресс» баспасының директоры Марат Тоқашбаевтың қолдауымен кейін «Генерал Байкенов» деген кітап жарық көрді.
Журналистің соғыс ардагерлеріне көрсеткен құрметі жалғасын тапты. Өткен жылы Омбыға барғанда Н.Әлжанов, А.Жүнісов, Е.Жұмабаев сынды азаматтардың өз ісіне жауапкершілігі мен кішіпейілдігінің куәгері болдым. Омбыға барған соғыс ардагері, республикаға еңбегі сіңген экономист, Омбы педагогикалық училищесінің түлегі, биыл туғанына 100 жыл толған марқұм Нұрым Сансызбаев «Книги памяти» жинағын жасаушыларға кезінде алғыс айтып, еңбектегі көп кемшілікті көрсеткен еді. Атап айтқанда, жинақта кейбір қазақ жауынгерінің аты-жөні бұрмаланған, ауылдар аттары дұрыс берілмеген. Ең негізгі кемшілік – өмірден өткен, соғыстан аман келген, кейін де ауыл шаруашылығы, мәдениет, құрылыс салаларында еңбек еткен көптеген соғыс ардагері жинаққа кірмей қалған. Нұрым Сансызбаев өзі білетін 20-дан астам майдангердің тізімін редакция мүшелеріне тапсырған.
Соғыс құрбандары туралы дерек пен дәйектерді іздестіруде алда әлі де ауқымды жұмыс тұр. Бізде тек отты жылдары ерлік көрсеткен қазақ жауынгерлерінің есімдері Ресейдің Қазақстанмен шекаралас Астрахан, Орынбор, Саратов, Волгоград, Түмен, Челябі облыстарында да атаусыз қалмаса деген тілек бар. Сондай-ақ соғыс ардагерлерінің ерлігін насихаттауды тек баспасөзбен шектемей, олар туралы шағын фильмдер түсірілсе деген ұсынысымыз бар. Үшіншіден, Қазақстан ЖОО-дағы тарих кафедраларының магистр, докторлық дипломдық жұмыстары қандастарымыздың жанқиярлық ерлігіне арналса, нұр үстіне нұр болар еді. Төртіншіден, қалталы азаматтардың да бұл іске үлес қосып, еріктілерге қаржылай көмек қолын созғаны керек-ақ. Осы айтылған тілектердің барлығы қазақ халқының қанына сіңген отансүйгіштік қасиеттерді дәріптеп, жас ұрпаққа ата-баба ерлігі мен есімін жаңғырту үшін қажет. Халқымыз «Өлі разы болмай, тірі байымайды» деп бекер айтпаған.
Әділхан ҚҰДАЙБЕРГЕНОВ,
тарих ғылымдарының докторы, профессор