Бұл кейіпкерімнің есімімен ертеден таныс едім. Оның мұхиттың арғы жағындағы алып Америкада ұзақ жылдан бері ғылыммен айналысып, өз саласында көптеген жетістікке жеткені туралы сүйінші хабарлар ауық-ауық естіліп тұратын. «Шіркін, қазақ баласы сондай болса» деген ізгі тілектердің оған көп айтылғаны белгілі. Ол – «нені ексең, соны орасың» деген ескі сөздің астарында бір шындықтың жатқанын күшімен де, ісімен де дәлелдеген арда азамат. Оның есімі – Нұршат Нұражы.
Өркениеттің, ғылымның елі саналатын АҚШ-та жиырма жылдан астам білім алып, ғылыммен айналысып, үлкен жетістіктерге жеткен оны аталған алпауыт елге жетелеп апарған ғылымға деген шексіз құштарлық екен. Ата-анасы физика-математикадан сабақ беретін ұстаздар болғасын ба, кейіпкеріміздің осы салаға деген сүйіспеншілігі тым ерте ояныпты. Сол себепті ғылымы мен техникасы дамыған елге барып ғалым болсам деген ұлы арман оны тым ерте мұхит асырып жібергенін білдік.
Ғылымға аңсары ауған Нұршат Нұражы 2008 жылы АҚШтың Нью-Йорк қалалық университетінде химия ғылымы бойынша докторлықты (PhD) қорғап, өз саласындағы алғашқы қадамды сәтті бастады. Ол докторлықты оқып жүргенде он бестен астам ғылыми мақаласын өзінің зерттеу саласы бойынша ең жоғарғы беделге ие әлемдік ғылыми зерттеу журналдарында жариялап, ғалымдардың жақсы бағасын алған еді. Оның зерттеу бағыты – нанотехнология саласы және оны қолдану. Сол кездің өзінде жаңадан қаз тұрып келе жатқан нано ғылымын зерттеуге деген батылдық оны жерге қаратқан жоқ. Керісінше, қатарластарынан оза шапқызып, беделін биіктетті, бағасын өсірді. Қазақ баласының да жаңа технологияларда бақ сынайтынын, тіпті оны бағындырып, басқаларды өзіне үлгі ете алатынын ол әу баста сезінсе керек-ті. Былайша айтқанда, ол осы салаға алғаш кіріскен жылдардағы ғылыми деңгей бойынша айтсақ, нанобөлшектердің қасиеттері бір-біріне ұқсамайтын құбылыста еді. Сол үшін де Нұршат оған айрықша қызыққаны белгілі. Болашақ ғалым екіұдай болмай, осы салада ғылыми диссертация жазуға кіріседі. Әлемдік химия саласы бойынша үздік басылым саналатын «Journal of American Chemical Society» (Америка химия қоғамының журналы) журналында жариялаған алғашқы мақаласы оның есімін өзге зерттеушілермен, ғалымдармен, профессорлармен таныс етті. Осы мақаласында Нұршат Нұражы наночиптерді жасау, оның әртүрлі амалдары мен қиындықтары, қолданылу аясы, есептеудің күш-қуаты сияқты жаңа ғылыми көзқарасын білдіреді. Бұл сол кездегі нано ғылымы үшін айта жүрерлік жаңалық болып есептеледі.
Ой мен сананың, қиялдың күші шексіз екенін ғалымдар жақсы білетіні анық. Әлемдегі ең ірі технологиялық жоғары оқу орны саналатын Массачусетс технологиялық институтына пост- докторантуралық зерттеуге түскен Н.Нұражы үнемі ізденіс пен үйренудің арқасында ойын жетілдіріп, жаңа ғылыми өнімдер жасауға құлшынады. Ғылыми алаңға зор ықыласпен кірген ол келесі кезекте күнделікті тұрмыста қолданылатын компьютерлердің сыйымдылығын қайткенде жоғарылатуға болады деген ұлы сұраққа жауап іздегісі келді. Ақыры оның жауабын тапты да. Аталған нанобөлшекті жасау және оны қолдану туралы бүкіл дүние жүзінің ғалымдары тартысқа түскен сәтте оның ғылыми ізденісі мен жасаған өнімі сәтті болып шығады. Осы өнімді қалай жасау жөніндегі ғылыми мақаласы «Advanced Materials» журналында жарық көріп, Нұршат Нұражы есімі ғылым кеңістігінде тағы бір рет жарқырады. Көп өтпей Халықаралық материал зерттеу қоғамының Сан-Франциско қаласында өткен жиналысында оның зерттеу жұмысы күміс медальмен марапатталды.
– Ғылым бірден қалыптасып, нәтиже бермейді. Ол бірте-бірте қалыптасады. Әлемге ғылым арқылы жаңаша ой салып, өзгеше жол ашу – шынайы ғалымдардың міндеті. Болашақта біз мұнайға емес, сутегі энергиясымен жұмыс істегеніміз дұрыс. Өйткені бұл – келешек энергияның бірі, – дейді ол.
Ғалым 2013 жылдан бастап Массачусетс технологиялық институтына зерттеуші ғалым ретінде жұмыс істейді. Әлемдік ғылыми өлшемге сай жұмыс істейтін аталған білім ордасы қазақ ғалымын тектен-текке жұмысқа шақырып, төрден орын бермейтіні анық. Бұл мүмкіндікке ғалымның үлкен жетістіктері себепші болғаны белгілі. Ғылымның бір аты – ізденіс. Кейіпкеріміз күні-түні зертханада отырып, тағы бір жаңалық ашты. Шындап кіріскен адамға ғылым саласындағы кей мүмкіндіктер күш-қуат беретінін онымен айналысқан адам ғана сезетін шығар. Ток өткізгіш полимерлердің нанобөлшегін жасап, айналымға түсірген де біздің кейіпкеріміз екенін мақтанышпен айтқымыз келеді. Бұдан бөлек, ол студенттерімен бірге көптеген ғылыми жобалар жасап, қоғамға, күнделікті тұрмысқа қажетті бөлшектер әзірлеумен айналысады. Осы ізденісін жоғары бағалаған АҚШ-тың ғылыми орталығы оған 2015 жылы нанотехнологияға қосқан ерекше үлесі үшін Джозеф сыйлығымен марапаттады. Жаңалықтың төресі де осы. Себебі Нұршат Нұражы аталған ғылыми сыйлықты алған тұңғыш қазақ ғалымы еді.
Осы арада Массачусетс технологиялық институты не үшін Нұршат Нұражыны жұмысқа шақырып, оған сенім артты деген заңды сұрақ тууы мүмкін. Бұған да жауабымыз дайын. Оның қорғаған диссертациясы ғылыми сарапшылар тарапынан үздік деп танылып, Харвард университеті, Калифорния университеті, Массачусетс технологиялық институты сияқты үш әйгілі білім ордасы оған пост-докторлық қорғауға ұсыныс жасайды. Әсіресе әлем таныған Майкл Рубнер мен Роберт Кохен секілді екі профессордың оған пейілі түсіп, өз жанына шақырып, бірге ғылыми жұмыс істеуге ынталандырады. Ғылым жолында жүрген адам үшін мұның өзі зор шабыт. Жаңа орта әрі жақсы ғалымдардың алқауымен оның ғылыми санасы бұрынғыдан да өзгешеленіп, жаңа ғылыми жаңалықтар жасауға талпынады. Соның бірі – буланбайтын материалдар жасау. Біз күнделікті тұрмыста қолданып жүрген ұялы телефонның бетіндегі буланбайтын материал кейіпкеріміздің бір реткі ғылыми ойлауының нәтижесінен туған еді. Массачусетс технологиялық институтының әлемге әйгілі профессоры Анжела Балчермен бірігіп «M13 Virus» генетикалық инженерлеу арқылы жаңа түрдегі фотокаталитикалық материал жасап шықты. Бұл жетістігі 2012 жылы әлемге әйгілі «Advanced Materials» журналында жарық көрді. Сонымен қатар жоғарыдағы жұмыстар бойынша халықаралық 5 патент алды. Бұл – ескі қазақтың «Білімді мыңды жығады» деген даналығын дәлелдейтін үлкен жетістіктің бірі.
Әр адамда мақсат болатыны сөзсіз. Үздіксіз ізденісі, ғылымға деген махаббаты оны өз мақсатына жеткізді. 2015 жылы ол Техас технологиялық университетінің химиялық инженерия факультетіне профессор болып жұмысқа тұрып, өзінің алғашқы зертханасын құрған. Осы арада айта кетелік, аталған университеттегі Нұршат Нұражы атындағы ғылыми зертхана жоғары оқу орынның ұсынысы бойынша құрылған болатын. Аталған зертханада суды күн нұры арқылы бөліп, сутегін алуға арналған зерттеулер жасалып, сынақ жүргізілгенін де мақтанышпен айтсақ жарасымды. Жаңа түрдегі тоқ өткізгіш полимерлер жасауда оның ашқан жаңалықтары аз емес. Сол себепті ол 2016 жылы АҚШ химия қоғамының мұнай зерттеу саласы бойынша ғылыми сыйлығының лауреаты атанды. Сонымен бірге Америка химия өнеркәсіп-инженерлік қоғамының (AICHE) халықаралық ірі жиындарында техникалық секция бойынша өтетін халықаралық симпозиумдардың төрағасы болып көзге түскен жалғыз қазақ та осы Нұршат Нұражы. Сондай-ақ осы жылдары «Техас технологиялық университетінің ең беделді ғалымы» атағын алса, 2018 жылы материалтану ғылымындағы ең беделді журнал «Journal of Material Chemistry A» тарапынан әлем бойынша ең үздік зерттеушілердің бірі деп танылды.
АҚШ-та соғыс ұшақтарын зерттейтін арнаулы база бар. Бір ғажабы, Нұршат Нұражы 2017-2019 жылдары Американың Әуе армиясының ғылыми-зерттеу бағытындағы конкурсын ұтып алып, аталған зерттеу орнының ең үздік зертханасында (The Wright-Patterson US Air Force Lab in Ohio, USA) жұмыс істейді. Соғыс ұшақтарында кездесетін көптеген мәселені зерттеумен айналысатын бұл орталыққа ат басын бұрып, табан тіреп, ғылыми зерттеу жасаған ол материал және оны өңдеу бөлімінде өнімді еңбек етеді. Әскери зерттеумен өткен үш жыл оған керемет шабыт сыйлағаны сөзсіз. Мұндай танымал зерттеу тобына кірген алғашқы қазақ та осы Нұршат Нұражы. Сондай-ақ ғалым Техас технологиялық университетінде жүргенде өз зертханасына қазақтың көптеген жас ғалымы мен PhD студенттерін тартқан. Дәлірек айтсақ, оннан аса қазақ жасына ғылыми жетекші болып, олардың ғылымға деген жолын ашқан.
2019 жылы АҚШ-тағы жоғары жалақысы бар жұмысын тастап, елге оралған ол Назарбаев университетіне орналасып, өз елінде ғылыммен айналысуға біржола бет бұрады. Елге келе сала ғылыми зертханалар құруды мықтап қолға алады. Үш жылға жетер-жетпес уақытта өз жоспарын орындап, айналасына ғылымға аңсары ауған жас мамандарды жинайды. Қазір оның жетекшілігімен Назарбаев университетінде мембраналар, тоқ өткізетін пластиктер, күн нұры арқылы сутегін алу және биомассалар сияқты төрт үлкен зертхана жұмыс істеп тұр. Мұнда еліміздің 40-тан астам жас маманы іргелі ғылыми зерттеулермен айналысып жатқанын өз көзімізбен көрдік.
– Бұл зертханада қандай ғылыми өнімдер жасадыңыздар? – деп сұрадық әңгіме арасында.
– Тоқ өткізетін резеңкенің түрлі құрылымдарын жасайтын технологияны әзірледік. Ол созылады, темірге ұқсамайды. Онымен сенсор жасауға, бактерияларды тексеруге, тіпті теледидар экранын да жасауға болады. Бұл – үлкен жетістік. Мұны мақтанышпен айта аламын. Сол үшін де бұл туралы жоғары дәрежелі ғылыми журналда жарияланды, – деді ол.
Ғылымға деген көзқарас өзгермейінше, ғылымға сену, оның қуатын, күшін бағалау мүмкін емес. Нұршат Нұражы өз студенттерімен бірге еліміздің ғылыми жетістіктерін таныстырды. Олар жақында сутегін бақылайтын сенсор жасап шықты. Осының бәрі еңбектің, ғылымға деген ерекше сүйіспеншіліктің жемісі.
Әр ұлттан құралған жас мамандар одан сабақ алып, ғылым жолына қанат қағып, биік белестерді бағындыруға ниетті. «Шіркін, профессор болып, қазақ жастарын ғылыммен айналысуға жетелесем» деген ұлы арман оның ыстық жүрегі мен нұрлы ақылында бүршік жарғанын аңдадық. Бірақ арман таусылушы ма еді? Оның ендігі арманы – еліміздің ғылымын дамытуға аянбай үлес қосу. Бұдан асқан арман болсын ба?
– Қазір әлемдік көшке, бәсекелестікке ілесу үшін, тіпті көштен қалмау үшін елімізде білім мен ғылым саласын дамытуға ерекше көңіл бөлініп отыр. Бұл – қуанарлық жағдай. Мемлекет басшысының қолдауымен ғылым саласында оң өзгерістер де болды. Мысалы, жас ғалымдарды қолдау шаралары жүзеге асып жатыр әрі елімізде ғылым саласын дамытуға бөлінетін қаражат көлемі де артты. Дегенмен ғылым саласында кемшіліктер де жоқ емес. Ол туралы өз ұсыныстарымды Президент жанындағы Ғылым және технологиялар жөніндегі ұлттық кеңеске жолдадым. Елдің ғылым мен технологиясының дамуына өз үлесімді қосу бақытына ие болғаныма қуаныштымын, – дейді ғалым.
Кезінде ғылымға деген шексіз құштарлық оны алып Америкаға қалай апарса, еліне деген іңкәрлік оны Қазақ даласына, Астана төріне жетелеп алып келді. 2019 жылдан бері Назарбаев университетінде профессор, Астана Ұлттық зертханасында зертхана меңгерушісі болып қызмет атқарып жатқан оның әр күні ыждағаттылықпен жоспарланған. Ғылыми жобаларға қатысу, талқылау сияқты жұмыстар оның қолынан өтеді. Сондай-ақ университетке келе салып химия инженериясы мамандығы бойынша докторантура бағдарламасын жасайды әрі осы бағдарламаның директоры міндетін де өзі атқарып келеді, Нұршат өз сөзінде келер жылы алғашқы түлектердің бітіретінін айтты. Сонымен қатар өз тәжірибесін еліміздің басқа да өңірлік университеттерінің деңгейін көтеру мақсатында жыл сайын жер-жерден жиналған профессорларға қалай ғылыми жұмысты ұйымдастыру туралы тегін шеберлік сағаттарын өткізіп келеді.
«Қазақ ғылымын қалай көтереміз?» деген сұрағымызға ол бұл жөнінде көп ойлағанын жасырмады. Бұл тұрғыда бізде алдымен ғылымға деген дұрыс түсінік, сергек сана болу керектігін, ғылымға қаржы аямауды, тіпті әр өңірдегі университеттерде ғылыммен айналысуға қажетті құрал-жабдықтардың толық болуын баса айтты. Ғалымдарға арналған ғылыми жобаны ұтып алуға мүмкіндік бар болғанымен, оны әрі қарай жүзеге асыратын құрылғыларды сатып алу барысын тездету туралы ұсынысын да ашық айтты. Ол тағы жергілікті оқу орындарының ғылыми зерттеу базасын жақсарту, химиялық реагенттерді уақытылы жеткізу сияқты көкейкесті мәселелердің отандық ғылымды өркендетуге тұсау болып отырғанын тілге тиек етті.
Қайта туындайтын энергия туралы зерттеулерді күшейту – қазіргі ғылым үшін таптырмас мүмкіндік. Бұл турасында Нұршат ғалым «Келешектің энергиясы – жасыл энергия» деп атады.
Оның кабинетінен шығып бара жатып:
– Қазақ ғалымы қашан Нобель алады? – деген көкейде жүрген сауалымызды қойдық. Ол еш кідірместен:
– Бұған әлі көп уақыт керек. Себебі ғылымға бүгін қаржы бөліп, ертең өнім күту дұрыс емес. Ол үшін көптеген ғылыми жобалар жасап, шетелге танылуға күш салуымыз керек. Ғылымға үздіксіз ақша құя бергеніміз дұрыс. Содан кейін білікті мамандар тәрбиелеуіміз керек, – деп жауап берді.
Оның осы күнгі бір қуанышы – елге оралып, білгені мен түйгенін қазақ жастарына үйретіп, оларды ғылым жолына бағыттауы. Өз мақсатын орындаған Нұршат Нұражы енді ел жастарының мақсатқа жетуіне ғылыми жетекші ретінде қол ұшын созбақ. Ғалымның ендігі бар үміті мен сенімі өз ісі арқылы ұлт ғылымын биік деңгейге көтеруге себепші болу екені айдан анық. Жүрегіне ғылымның шырағын жаққан ол қай биікке көтерілсе де, ғылым туралы үздіксіз ойлаудан жалыққан емес. Оны осындай мәртебеге көтерген де сол шексіз ойлардың қанаты еді.